Гэтую невялікую гісторыю расказаў рымар Цвыркун, які ўвесь лістапад працаваў разам з другім рымарам, Васілём, у пана Рэмера.
Лістапад стаяў цёмны і гразкі, зіма ўсё не ўсталёўвалася. Рэмеру з яго маладою жонкаю, якія нядаўна пасяліліся ў дзедавай сядзібе, было нудна, і вось яны пачалі хадзіць вечарамі з свайго яшчэ забітага дома, дзе толькі ўнізе, пад калонамі, быў адзін больш-менш людскі жылы пакой, у стары флігель, у скасаваную кантору, дзе зімавала птаства і мясціліся рымары, работнік і кухарка.
Увечары пад Увядзенне круціла непраглядная мокрая завіруха. У прасторнай і нізкай канторы, некалі беленай мелам, было вельмі цёпла і сыра, моцна смярдзела махоркаю, бляшанаю лямпаю, што гарэла на варштаце, шавецкім варам, палітураю і мятнаю кіслінёю шкуры, кавалкі і абрэзкі якой, разам з інструментамі, новаю і старою збруяю, хамуцінаю, потнікамі, дратваю і медным наборам навалены былі і на варштаку і на затаптанай, засмечанай падлозе. Смярдзела і птушкаю з цёмнае прыбудоўкі, але Цвыркун і Васіль, якія начавалі ў гэтым смуродзе і кожны дзень гадзін да дзесяці сядзелі ў ёй з сагнутымі спінамі, былі, як заўсёды, вельмі давольныя сваім памяшканнем, асабліва тым, што Рэмер не шкадуе паліва. З вузенькіх падаконнікаў капала, на чорных шыбах пабліскваў і рэзка бялеў ліпучы мокры снег. Рымары старанна працавалі, кухарка, невялікая жанчына ў кажушку і ў мужыцкіх ботах, намёрзшыся за дзень, адпачывала на прадраным крэсле каля гарачае печы. Яна грэла спіну і, не зводзячы воч з лямпкі, слухала гудзенне ветру, які калаціў часамі ўвесь флігель, пастукванне па хамуце, які рабіў Васіль, і старэча-дзіцячае дыханне лысага Цвыркуна, які корпаўся над паўшорамі і ў цяжкаватыя хвіліны варушыў чырвоным кончыкам языка.
Лямпачка, аблітая газаю, стаяла на самым краі варштата і якраз пасярэдзіне работы, каб відней было абодвум, але Васіль раз-пораз падсоўваў яе да сябе сваёю здароваю, жылістаю, смугляваю рукою, закасанаю па локаць. Сіла, упэўненасць у сіле адчуваліся ва ўсёй паставе гэтага чорнавалосага чалавека, падобнага на малайца, - у кожнай выпукліне яго мускулістага цела, што выдавалася пад тонкаю, нібы сатлелаю кашуляю, некалі чырвонаю, і заўсёды здавалася, што Цвыркун, маленькі і, нягледзячы на вонкавую бадзёрасць, увесь разбіты, як усе дваровыя людзі, пабойваецца Васіля, каторы ніколі нікога не баяўся. Здавалася гэта і самому Васілю, што ўзяў сабе ў моду, як бы жартам, на пацеху другім, пакрыкваць на Цвыркуна, які нават памагаў яму ў гэтым жарце.
Васіль, трымаючы паміж каленямі, прыкрытымі зашмальцованым фартухом, новы хамут, абцягваў яго цёмна-ліловаю тоўстаю скураю, адною рукою моцна забіраючы яе і туга напінаючы на дрэва клешчамі, а другою вымаючы са сціснутых губ цвікі з медзянымі плешкамі, утыкаючы іх у наколы, загадзя зробленыя шылам, і пасля з аднаго маху спрытна і моцна заганяючы малатком. Ён нізка нагнуў сваю вялікую галаву ў чорных, вільготна-кучаравых валасах, перахопленых рамяньком, і працаваў з той прыемнай, ёмкай напружанасцю, якая даецца толькі добра развітаю сілаю, талентам. Напружана працаваў і Цвыркун, але напружанасць гэтая была іншага парадку. Ён прашываў канцом новыя, ружова-цялеснага колеру паўшоры, таксама ўзяўшы іх у калені, і ледзьве-ледзьве наколваў, ледзьве-ледзьве, варушачы языком і прымайстроўваючы на святло лысую галаву, пападаў шчацінаю ў дзірачкі, хоць разводзіў у розныя бакі і замацоўваў канец нават з нейкім форсам старога, напрактыкаванага майстра.
Нахілены над хамутом Васілёў твар, шырокі, з добра віднымі пад масляністаю жоўта-смугляваю скураю касцямі, з рэдкімі і цвёрдымі чорнымі валасамі над куткамі губ, быў строгі, нахмураны і важны. А па нахіленым над паўшорамі Цвыркуновым твары відно было толькі тое, што яму цёмна і цяжка. Ён быў роўна ўдвая старэйшы за Васіля і ледзь не ўдвая меншы ростам. Ці ён сядзеў, ці ўставаў, розніца была невялікая, - да таго кароткія былі яго ногі, абутыя ў патоптаныя, што сталі ад старасці мяккія, боты. Хадзіў ён - таксама ад старасці і ад кілы - няёмка, сагнуўшыся, так што адставаў фартух і відзён быў глыбока правалены жывот, слаба, па-дзіцячы падперазаны. Па-дзіцячы цёмныя былі яго чорныя вочкі, падобныя на маслінкі, а твар меў крыху хітраваты, насмешлівы выгляд: ніжнія сківіцы ў Цвыркуна выдаваліся, а верхняя губа, на якой заўсёды цямнела трошкі мокрых рэдкіх валасінак, западала. Замест «таран» гаварыў ён «таан», замест «было» - «быво» і часта ўсхліпваў, падціраючы вялікаю халоднаю рукою, суставамі ўказальнага пальца, свой навіслы носік, на канцы якога ўсё трымалася светлая кропелька. Пахла ад яго махоркаю, скураю і яшчэ нечым вострым, як ад усіх старых.
Скрозь гудзенне мяцеліцы пачуўся з сенцаў тупат ног, абіванне іх ад снегу, грукат дзвярэй - і, уносячы з сабою свежы, харошы пах, увайшлі паны, залепленыя густым снегам, з мокрымі тварамі і бліскоткамі на валасах і на адзенні. Цёмна-чырвоная барада і густыя, навіслыя над сур'ёзнымі і жвавымі вачыма Рэмеравы бровы, глянцавіты каракулевы каўнер яго калматага палітона і каракулевая шапка здаваліся ад гэтых бліскотак яшчэ больш багатыя, а пяшчотны, мілы твар яго цяжарнай жонкі, яе мяккія доўгія вейкі, сіне-шэрыя вочы і пухавая хустка - яшчэ больш далікатныя і мілыя. Кухарка хацела саступіць ёй прадранае крэсла, яна ласкава падзякавала ёй, прымусіла астацца на сваім месцы і села на лаўку ў другім кутку, асцярожна зняўшы з яе аброць з паламанымі цуглямі; пасля слаба пазяхнула, варухнула плячыма, усміхнулася і таксама загледзелася на агонь шырока расплюшчанымі вачыма. Рэмер запаліў і пачаў хадзіць па пакоі, не распрануўшыся і не зняўшы шапкі. Як заўсёды, паны прыйшлі толькі на хвілінку, - занадта цяжкае і цёплае было ў рымароў паветра, - але пасля, як заўсёды, звыкліся, цяжкага духу не чулі... І вось тут, нечакана для ўсіх, і расказаў Цвыркун сваю гісторыю.
- Аднак ты, б'ат, сп'ытны, - прашапялявіў ён, калі Васіль, прывітаўшыся з панамі кіўком галавы, зноў прысунуў да сябе лямпачку. - Аднак ты, б'ат, сп'ытны. Я, нябось, трошкі старэйшы за цябе, - сказаў ён, усхліпваючы і падціраючы нос.
- Што? - прытворна-грозна крыкнуў Васіль, ссоўваючы бровы. - Можа, табе яшчэ панскую лямпу запаліць? Аслеп - дык у багадзельню.
Усе ўсміхнуліся, нават і пані, якой усё-такі крыху непрыемныя былі гэтыя жарты, - і падумалі, што Цвыркун, як заўсёды, скажа нешта смешнае. Але на гэты раз ён толькі галавою паматаў і, уздыхнуўшы, спыніў погляд на чорных шыбах, залепленых белымі камякамі. Пасля, узяўшы шыла сваёю вялікаю, у буйных жылах рукою з шырока расстаўленымі суставамі вялікага і ўказальнага пальцаў, няёмка і цяжка ўваткнуў яго ў ружаватую сырую скуру. Кухарка, заўважыўшы, што ён глядзеў на вокны, загаварыла аб тым, як яна баіцца, што яе муж, які паехаў па канавала ў Чычэрына, замерзне, зблудзіць з дарогі, як раптам Цвыркун, робячы выгляд, што ён заняты, сказаў з маркотнай дабрадушнасцю:
- Але, брат, аслеп... Нехаця аслепнеш! Ты от дажыві да маіх гадоў ды папакутуй так, як я! Ад жа не дажывеш! Я от спакон веку такі, невядома, у чым душа ліпіць, а ўсё цягнуўся, жыў - і яшчэ гэтулькі пражыў бы, каб было дзеля чаго. Я, брат, вельмі нават хацеў жыць, пакуль было анцірэсна, і жыў, смерці не паддаваўся. А твае сілы мы яшчэ не ведаем.
Васіль паглядзеў на яго пільна, як паглядзелі паны і кухарка, здзіўленыя яго нязвычным тонам, - на хвіліну, у маўчанні, асабліва добра было чутно завыванне ветру, - і сур'ёзна папытаўся:
- Што гэта ты пляцеш такое?
- Гэта я? - сказаў Цвыркун, падымаючы галаву. - Не, брат, я не пляту. Я гэта пра сына ўспомніў. Чуў нябось, які маладзец быў? Мабыць, яшчэ дужэйшы за цябе будзе, а от не мог жа таго вытрываць, што я.
- Ён жа замёрз, здаецца? - папытаўся Рэмер.
- Я яго ведаў, - адказаў Васіль і, не саромеючыся, як гавораць пра дзіця пры ім жа самім, дадаў: - Ды ён і не сын яму, кажуць, быў, Цвыркуну. Ні ў маці, ні ў айца, а ў праезджага малайца.
- Гэта гаворка другая, - гэтак жа проста сказаў і Цвыркун, - гэта ўсё можа быць, а шанаваў ён мяне не менш за бацьку, дай божа, каб твае так цябе шанавалі, ды і не даходзіў я, сын ён мне ці не, мая кроў ці чужая... а ўжо ж яна ва ўсіх аднолькавая! Сіла ў тым, што ён, можа, даражэйшы за дзесяцярых родных мне быў. Вы от, пане, і вы, васпані, - сказаў Цвыркун, паварочваючы галаву да паноў і асабліва ласкава выгаворваючы «васпані», - вы от паслухайце, як была гэтая справа, як замёрз ён. Я ж яго ўсю ноч на плячах насіў!
- Завея вялікая была? - папыталася кухарка.
- Зусім не, - сказаў Цвыркун. - Туман.
- Як туман? - папыталася пані. - Ды хіба ў туман можна замерзнуць? І навошта ж вы яго насілі?
Цвыркун пакорліва ўсміхнуўся.
- Хм! - сказаў ён. - Ды вы таго, васпані, і ўявіць сабе не можаце, да чаго ён, туман гэты, можа замучыць! А насіў я яго таму, што вельмі ж было шкада, усё думаў не дапусціцца да гэтага... да смерці. Гэта так выйшла, - картава пачаў ён, звяртаючыся не да Васіля і не да Рэмера, а толькі да аднае пані, - гэта выйшла якраз пад самага Міколу...
- А даўно? - папытаўся Рэмер.
- Ды гадоў пяць ці шэсць таму назад, - адказаў за Цвыркуна Васіль, сур'ёзна слухаючы і скручваючы цыгарку.
Цвыркун мелькам, па-старэчы строга зірнуў на яго.
- Пакінь мне зацягнуцца, - сказаў ён і пачаў гаварыць далей. - Працавалі мы, васпані, у пана Савіча ў Агнёўцы, - а ён, сын, са мною заўсёды хадзіў, не адбіваўся ад мяне, - ну, працавалі і працавалі, а кватэру ў сяле наймалі, жылі пасля смерці мацеры ўсё роўна як два дружныя сябрукі. Настае, нарэшце, свята святога Міколы. Трэба, думаем, дахаты скакануць, трохі ў парадак сябе прывесці, а то, па праўдзе сказаць, вельмі ж усё на нас пачарнела. Збіраемся гэтак навечар, а таго і не бачым, што такая золь ды яшчэ з туманом пад вечар стала, што аж вёскі за лужком не відаць, не кажучы ўжо пра тое, што вельмі мясцовасць усюды глухая. Корпаемся, прыбіраем струмент у гэтай самай лазні, дзе мы, значыць, ратаваліся, агарачка не разжывешся, - адчуваем, што прыпазніліся трошкі, і ці верыце, такая нуда раптам напала на мяне, што я гавару: «Дарагі ты мой таварыш, Максім Ільіч, можа, нам астацца, да раніцы пачакаць?»
- А вас Ільём завуць? - папыталася пані, раптам успомніўшы, што яна да гэтага часу не ведае імя Цвыркуна.
- Ільём, - ласкава сказаў Цвыркун і, усхліпнуўшы, падцёр нос, - Ільём Капітонавым. Але сын мяне таксама Цвыркуном зваў і ўсё, от не горш за гэтага Баву Каралевіча, Васіля Сцяпанавіча, - жартаваў, грубіяніў са мною. Ну, канешне, пажартаваў, закрычаў і тут: «Гэта яшчэ, кажа, што такое? Пагавары ў мяне!» - Насунуў мне шапку на вушы, надзеў сваю, рамяньком падперазаўся, - вельмі зграбны быў, васпані, шчырую вам праўду кажу! - узяў кіёчак і, не доўга гаворачы, марш на ганак. Я за ім... Бачу, туман страшэннейшы, ужо зусім сцямнелася, панскі сад увесь шызымі шапкамі, інеем аброс, - як хмара якая ў змроку, у тумане гэтым мірсціцца, - ды рабіць, значыць, няма чаго, не хачу маладога чалавека крыўдаваць, маўчу. Перайшлі лужкі, падняліся на горку, азірнуліся, а вокан у пана ўжо і не відаць стала. Адвярнуўся я ад ветру, - у адну хвіліну дух заняло, так і нясе гэтаю мгою, туманом, чую, што ўжо на двух кроках да самых касцей праняло, а боты-то на нас летненькія, дый паддзёвачкі на шарамецеўскую ласку шытыя, і зноў кажу: «Ой, вернемся, Максім, не фарсі!» Ён быў і задумаўся... Ды, вядома, справа маладая, па сабе нябось, васпані, ведаеце - як свайго гонару не паказаць? - і зноў пайшоў. Уваходзім у вёску - вядома, цішэй стала, усюды агні па хатах, хоць і цьмяныя, а ўсё-такі жыллё, - ён і талкуе: «Ну, бачыш? Чаго дрыжаў? Бачыш, на хаду куды цяплей, гэта толькі спачатку так сцюдзёна здалося... Не адставай, не адставай, а то падганяць зачну...» А якое ўжо там, васпані, цяпло, усе вадавозкі на чвэртку інеем абраслі, усе лазінкі да зямлі прыгнула, стрэх не відаць ад туману і марозу... Вядома, жыллё, ды ад гэтых агнёў туман яшчэ больш дае сябе знаць, і ўсе вейкі ў мяне ў інеі, ацежалелі, як у каня добрага, а панскіх вокан на тым баку і звання не асталося... Адно слова - ноч лютая, самая што ні на ёсць ваўчыная...
Васіль нахмурыўся, пусціў у абедзве ноздры дым і, падаючы недакурак Цвыркуну, перабіў яго:
- Ну, ты, «ваўчыная», гэтак да другіх пеўняў не скончыш. Ты скарэй расказвай.
І гаспадарліва перавярнуў у каленях хамут, збіраючыся працаваць далей. Цвыркун, асцярожненька, кончыкамі пракураных пальцаў узяў у яго недакурак, моцна зацягнуўся і на хвіліну маркотна задумаўся, нібы слухаючы сваё дзіцячае дыханне і галашэнне ветру за сценамі. Пасля нясмела сказаў:
- Ну, бог з табою, добра, карацей скажу. Я толькі хацеў сказаць, што проста мы заблудзілі, як табе кажу. Мы, васпані, - загаварыў ён больш упэўнена, зірнуўшы на паню, улавіўшы ў яе вачах спачуванне і раптам больш востра адчуўшы сваё даўняе, што стала прывычным, гора, - мы дарогу, значыць, згубілі. Як толькі выйшлі за вёску, ды трапілі ў гэтую цемру, у мгу, у холад, ды прайшлі, можа, з вярсту, так і заблудзілі. Тут вялізнае гала, шырозны луг, равы да самага сяла ідуць, а над імі дарога заўсёды ёсць, от мы і патраплялі па ёй, усё думалі, што верна трымаемся, а замест таго ўлева забралі па чыімсьці следзе, да бібікаўскіх, значыць, равоў, і след гэты таксама, на бяду, упусцілі, а ўжо там і пайшлі мясіць па снезе, па ветры, як папала. Ды гэта ўсё, васпані, гісторыя вядомая, - хто не блудзіў, усе блудзілі, - а я гэта хацеў сказаць, якую муку я за гэтую ноч прыняў! Я, праўда, да таго напалохаўся, да таго напужаўся, як, значыць, пракружылі мы гадзін дзве ці тры ды зайшліся, задыхнуліся, абмерзлі, сталі, як пень, і бачым, што нашчэнт прапалі, да таго, кажу, напужаўся, што ў мяне аж рукі, ногі агнём закалола, - кожнаму, вядома, сваё жыццё дорага, - але толькі я і ў думках не меў, што далей будзе, як пакарае мяне бог! Я, вядома, думаў, што першаму мне канец, - ці многа ў мяне духу, самі бачыце, - а як убачыў, што я яшчэ жывы, стаю, а ён ужо на снег сеў, як убачыў яго...
Цвыркун паволі ўскрыкнуў на апошніх словах, зірнуў на кухарку, якая ўжо плакала, і, раптам заморгаўшы, скрывіўшы і бровы, і губы, і задрыжэлую сківіцу, пачаў скоранька шукаць кісета. Васіль сярдзіта сунуў яму свой, і ён, скручваючы непаслушнымі рукамі цыгарку і сыплючы ў тытунь слёзы, зноў загаварыў, але ўжо новым, размерана-цвёрдым і павышаным тонам:
- Дарагая мая васпані, у нас быў пан Ільін, люцейшага за яго ва ўсёй губерні не было, - да нашага, гэта значыць, брата, да дваровага, - дык от ён таксама замёрз, пад горадам знайшлі, - ляжыць у вазку, снегам забіты, а сам дайшоў даўно, і ў роце лёд, а каля яго сядзіць-дрыжыць сабака жывы, сетэр яго ўлюбёны, пад футрам пад янотавым: ён, значыць, злодзей гэтакі, футра сваё зняў з сябе і сабаку накрыў, а сам замёрз, і фурман яго замёрз, і ўся тройка замёрзлая на аглоблі навалілася, дайшла... А тут жа не сабака, тут - сын родны, дарагі мой таварыш! Так, васпані! Што мне было зняць з сябе? Паддзёўку гэтую? Ды яна была равесніца мне, а на ім была ўдвая цяплейшая... Ды тут і футрам не памог бы! Тут хоць кашулю знімі - не выратуеш, хоць на ўвесь белы свет крычы - нікога не дакрычышся! Ён неўзабаве яшчэ горш за мяне спужаўся, і от ад гэтага ад самага і прапалі мы. Як толькі ўпусцілі мы след, ён упаў душою. Перш пакрыкваў, зубамі ляскаў ды адхукваўся, так, значыць, да жывога праняло нас ветрам з марозам, пасля накшталт як вар'яцець пачаў. «Стой! - крычу. - Напрамілы бог, стой, давай сядзем, адумаемся!..» Маўчыць. Я яго за рукаў хапаю, зноў крычу... Маўчыць, дый толькі! Або не разумее нічога, або не чуе. Цемра, хоць вока выкалі, ног, рук ужо не чуем, увесь твар скавала, губ нібы як зусім няма - адны сківіцы голыя - і нічога не зразумееш, нічога не відаць! Гудзе вецер у вушы, нясе мгу гэту, а ён кружыць, кідаецца - і нічога не слухае мяне. Бягу, глытаю туман, загрузаю па пояс... таго і глядзі, думаю, з вока яго ўпушчу... раптам - раз! сарваліся некуды, пакаціліся, задыхнуліся ў снезе... гляджу - у рове седзімо... Памаўчалі, памаўчалі, аддыхаліся - раптам ён і кажа: «Гэта што, тата? Бібікавы равы? Ну, сядзі, сядзі, давай адпачнем. Вылезем - па цаліку назад пойдзем. Цяпер я ўсё разумею. Ты не бойся, не бойся, я цябе давяду». А ўжо голас аж дзікі. Не гаворыць, а сячэ... І от тут-та я зразумеў, што прапалі мы. Вылезлі, зноў пайшлі, зноў ашалелі... мясілі, мясілі снег яшчэ гадзіны дзве, трапілі ў хмызняк дубовы, ды як наткнуліся на яго ды зразумелі, што мы тут ужо вёрст за дзесяць ад Агнёўкі, у стэпе пустым, - тут ён і сеў раптам: «Цвыркун, бывай». - «Стой, як бывай? Апамятайся, Максім!..» Не, - сеў і змоўк...
- Доўгая песня расказваць, васпані! - раптам зноў звонка сказаў Цвыркун, насупваючы бровы. - Тут і страх увесь прапаў у мяне. Як сеў ён, мне так у галаву і ўдарыла: а-а, думаю, вунь што, паміраць мне цяпер, відаць, няма калі! Рукі пачаў у яго цалаваць, маліць - падзяржыся хоць трошкі яшчэ, не сядзі, не давайся сну гэтаму смяротнаму, пойдзем па цаліку, абапрыся на мяне! Не, - валіцца з ног далоў, дый толькі! А я і памёр бы ад гэтакага страхоцця, ды ўжо - не магу... не маю змогі... І калі ўжо кончыўся ён, змоўк зусім, ацяжэў, аледзянеў, я яго, мужчыну гэтакага, на заплечкі наваліў, пад ногі падхапіў - і папёр па цаліку. Не, думаю, стой, не, не дажджэш, не аддам, - мёртвага буду сто ночаў цягаць! Бягу, загрузаю ў снезе, а ў самога дух займае, валасы дыбка ад страху стаяць, як ён сваёю сцюдзенаю галавою, - шапка-то ўжо даўно звалілася, - па плячы маім коўзаецца, да вуха кранаецца. А ўсё бягу ды крычу: «Не, пастой, не аддам, паміраць мне цяпер няма калі!» Думалася так, васпані, - сказаў Цвыркун раптам стомленым голасам і заплакаў, выціраючы рукавом вочы, выбіраючы на рукаве мясцінку менш брудную, бліжэй да пляча, - думалася так... прынясу на сяло... можа, адтане, адатру...
Праз доўгі час, калі Цвыркун ужо супакоіўся і пачаў пільна глядзець чырвонымі вачыма ў адну кропку перад сабою, калі выцерлі слёзы і лягчэй уздыхнулі і пані і кухарка, Васіль сур'ёзна сказаў:
- А дарэмна я цябе акараціў. Ты добра расказваеш. Я і не спадзяваў такога спрыту ад цябе.
- Ото ж яно і ёсць, - таксама сур'ёзна і проста адказаў Цвыркун. - Тут, брат, усю ноч можна расказваць, і то не раскажаш.
- А колькі яму было гадоў? - папытаўся Рэмер, скоса пазіраючы на жонку, якая ціха ўсміхалася пасля слёз, і трывожна думаючы аб тым, як бы гэта не пашкодзіла ёй у яе становішчы.
- Дваццаць пяты, - адказаў Цвыркун.
- І больш у вас не было дзяцей? - нясмела папыталася пані.
- Не, не было...
- А ў мяне вунь цэлых сямёра, - нахмурыўшыся, сказаў Васіль. - Хата два разы ступіць, а іх куча. Таксама не вялікая радасць і дзеці. Нам, відаць, чым раней памерці, тым лепш.
Цвыркун падумаў.
- Ну, гэта не нашага розуму дзела, - яшчэ больш проста, сур'ёзна і маркотна адказаў ён і зноў узяўся за шыла. - Каб не замёрз ён, мяне, брат, да ста гадоў ніякая смерць не ўзяла б.
Паны пераглянуліся і, зашпільваючыся, падняліся з месца. Але яшчэ доўга стаялі і слухалі, як адказваў Цвыркун на кухарчыны роспыты пра тое, ці данёс ён сына да сяла, чым скончылася справа. Цвыркун казаў, што данёс, але толькі не да сяла, а да чыгункі і ўпаў, спатыкнуўшыся на рэйкі. Абмарозіў рукі, ногі, ужо зусім траціў прытомнасць. Развіднела, круціла мяцеліца, усё бялела, а ён сядзеў у стэпе і глядзеў, як заносіць снег яго мёртвага сына, набіваецца ў рэдкія вусы і ў белыя вушы. Падабралі іх кандуктары таварнага цягніка, які ішоў з Балашова.
- Дзіўная рэч, - сказала кухарка, калі ён скончыў, - не зразумею я таго, як ты сам у такую несусвеціцу не замёрз?
- Не да таго было, матухна, - адказаў Цвыркун рассеяна, шукаючы нечага на варштаце, у абрэзках скуры.
Капры, 30.11.1911