На могілках, над свежым гліняным насыпам, стаіць новы крыж з дубу, моцны, цяжкі, гладкі.
Красавік, дні шэрыя; помнікі на могілках, прасторных, павятовых, яшчэ далёка відны скрозь голыя дрэвы, і халодны вецер звініць і звініць фарфоравым вянком каля падножжа крыжа.
У самы ж крыж умайстраваны даволі вялікі бронзавы медальён, а ў медальёне - фатаграфічны партрэт гімназісткі з радаснымі, надзіва жывымі вачыма.
Гэта Оля Мяшчэрская.
Дзяўчынкаю яна нічым не вылучалася ў натоўпе карычневых гімназічных сукенак: што можна было сказаць пра яе, апроч таго, што яна з ліку харошанькіх, багатых і шчаслівых дзяўчатак, што яна здольная, але дураслівая і вельмі бестурботная да тых павучанняў, якія ёй робіць класная дама? Пасля яна стала квітнець, развівацца навідавоку. У чатырнаццаць гадоў у яе, пры тонкай таліі і стройных ножках, ужо добра абрысоўваліся грудзі і ўсе тыя формы, чароўнасці якіх яшчэ ніколі не выказала чалавечае слова; у пятнаццаць яна стала красуняю. Як старанна прычэсваліся некаторыя яе сяброўкі, як стараліся быць ахайнымі, як сачылі за сваімі стрыманымі рухамі! А яна нічога не баялася - ні чарнільных плям на пальцах, ні расчырванелага твару, ні раскудлачаных валасоў, ні заголенага на бягу калена. Без усякіх яе турботаў і намаганняў і неяк непрыкметна прыйшло да яе ўсё тое, што так адрознівала яе апошнія два гады ва ўсёй гімназіі, - зграбнасць, прыбранасць, спрытнасць, ясны бляск воч... Ніхто не танцаваў так на балях, як Оля Мяшчэрская, ніхто не бегаў так на каньках, як яна, ні да кога на балях не заляцалася столькі, колькі да яе, і чамусьці нікога не любілі так малодшыя класы, як яе. Непрыкметна стала яна дзяўчынаю, і непрыкметна замацавалася яе гімназічная слава, і пайшлі пагудкі ўжо, што яна ветраная, не можа жыць без паклоннікаў, што ў яе шалёна закаханы гімназіст Шэншын, што нібы і яна яго кахае, але да таго нясталая ў адносінах з ім, што ён рабіў замах на самагубства...
Апошняе свае зімы Оля Мяшчэрская зусім звар'яцела ад весялосці, як казалі ў гімназіі. Зіма была снежная, сонечная, марозная, рана апускалася сонца на высокі ельнік снежнага гімназічнага саду, заўсёды пагодлівае, прамяністае, яно абяцала і назаўтра мароз і сонца, гулянне на Саборнай вуліцы, каток у гарадскім садзе, ружовы вечар, музыку і гэты натоўп, што слізгаў на катку ва ўсе бакі, у якім Оля Мяшчэрская здавалася самай бесклапотнай, самай шчаслівай. І вось аднаго разу, на вялікай пераменцы, калі яна віхрам насілася па зборнай зале ад першакласніц, якія ганяліся за ёю і шчасліва вішчалі, яе нечакана пазвалі да начальніцы. Яна з разгону спынілася, зрабіла толькі адно глыбокае ўдыханне, шпаркім і ўжо прывычным жаночым рухам паправіла валасы, тарганула ражкі фартуха да плеч і, ззяючы вачыма, пабегла наверх. Начальніца, маладжавая, але сівая, спакойна сядзела з вязаннем у руках за пісьмовым сталом, пад царскім партрэтам.
- Добры дзень, mademoiselle* Мяшчэрская, - сказала яна па-французску, не ўзнімаючы воч ад вязання. - Я, на жаль, ужо не першы раз вымушана вызываць вас сюды, каб гаварыць з вамі пра вашы паводзіны.
* Дзяўчына, паненка (франц.).
- Я слухаю, madame*, - сказала Мяшчэрская, падыходзячы да стала, гледзячы на яе ясна і жвава, але без усялякага выразу на твары, і прысела так лёгка і грацыёзна, як толькі яна адна ўмела.
* Пані, васпані (франц.).
- Слухаць вы мяне будзеце дрэнна, я, на жаль, пераканалася ў гэтым, - сказала начальніца і, пацягнуўшы нітку і закруціўшы на лакіраванай падлозе клубок, на які з цікаўнасцю паглядзела Мяшчэрская, узняла вочы: - Я не буду паўтарацца, не буду гаварыць доўга, - сказала яна.
Мяшчэрскай вельмі падабаўся гэты незвычайна чысты і вялікі кабінет, які так добра дыхаў у марозныя дні цяплом блішчастай грубкі і свежасцю ландышаў на пісьмовым стале. Яна паглядзела на маладога цара, на ўвесь рост напісанага сярод нейкай бліскучай залы, на роўны прабор у малочных, акуратна гафрыраваных валасах начальніцы і, чакаючы, маўчала.
- Вы ўжо не дзяўчынка, - шматзначна сказала начальніца, тайком пачынаючы злавацца.
- Праўда, madame, - проста, бадай што весела адказала Мяшчэрская.
- Але і не жанчына, - яшчэ шматзначней сказала начальніца, і яе матавы твар ледзь прыкметна зачырванеў. - Перш за ўсё, - што гэта за прычоска? Гэта жаночая прычоска!
- Я не вінавата, madame, што ў мяне добрыя валасы, - адказала Мяшчэрская і ледзь кранулася абедзвюма рукамі свае прыгожа прыбранае галавы.
- Ах, вось як, вы не вінаваты! - сказала начальніца. - Вы не вінаваты ў прычосцы, не вінаваты ў гэтых дарагіх грабянцах, не вінаваты, што аграбляеце сваіх бацькоў на дваццацірублёвыя туфелькі! Але, паўтараю вам, вы зусім забываецеся на тое, што вы пакуль што яшчэ толькі гімназістка...
І тут Мяшчэрская, не трацячы прастаты і спакою, раптам ветліва перабіла яе:
- Даруйце, madame, вы памыляецеся: я жанчына. І вінаваты ў гэтым - ведаеце хто? Татаў сябра і сусед, а ваш брат Аляксей Міхайлавіч Малюцін. Гэта здарылася таго лета ў вёсцы...
А праз месяц пасля гэтай размовы казацкі афіцэр, непрыгожы і плебейскага выгляду, які не меў нічагуткі агульнага з тым колам, да якога належала Оля Мяшчэрская, застрэліў яе на платформе вакзала, сярод вялікага натоўпу народа, што наехаў разам з цягніком. І неверагоднае прызнанне Олі Мяшчэрскай, якое так ашаламіла начальніцу, зусім пацвердзілася: афіцэр заявіў судоваму следчаму, што Мяшчэрская завабіла яго, была з ім у блізкіх сувязях, клялася быць яго жонкаю, а на вакзале, у дзень забойства, праводзячы яго ў Новачаркаск, раптам сказала яму, што яна і не думала ніколі кахаць яго, што ўсе гэтыя размовы пра шлюб - адны яе здзекі з яго, і дала яму прачытаць тую старонку дзённіка, дзе гаварылася пра Малюціна.
- Я прабег гэтыя радкі і тут жа на платформе, - дзе яна гуляла, чакаючы, пакуль я кончу чытаць, стрэліў у яе, - сказаў афіцэр. - Дзённік гэты вось ён, зірніце, што было напісана ў ім дзесятага ліпеня летась.
У дзённіку стаяла наступнае:
«Цяпер другая гадзіна ночы. Я моцна заснула, але зараз жа прачнулася... Сёння я стала жанчынаю! Тата, мама і Толя, усе паехалі ў горад, я асталася адна! Я зранку гуляла ў садзе, у полі, была ў лесе, мне здавалася, што я адна на ўсім свеце, і я думала так хораша, як ніколі ў жыцці. Я і абедала адна, пасля цэлую гадзіну іграла, пад музыку ў мяне было такое адчуванне, што я буду жыць без канца і буду такая шчаслівая, як ніколі! Пасля заснула ў таты ў кабінеце, а ў чатыры гадзіны мяне разбудзіла Каця, сказала, што прыехаў Аляксей Міхайлавіч. Я яму вельмі абрадавалася, мне было так прыемна прыняць яго і забаўляць. Ён прыехаў на пары сваіх вятак, вельмі прыгожых, і яны ўвесь час стаялі каля ганка; ён астаўся, бо быў дождж, і яму хацелася, каб пад вечар падсохла. Ён шкадаваў, што не застаў таты, быў вельмі ажыўлены і трымаў сябе са мною як кавалер, многа жартаваў, што ён даўно закаханы ў мяне. Калі мы гулялі перад гарбатай па садзе, была зноў вельмі добрая пагода, сонца блішчала праз увесь мокры сад, хоць стала зусім холадна, і ён вёў мяне пад руку і гаварыў, што ён Фаўст з Маргарытаю. Яму пяцьдзесят шэсць гадоў, але ён яшчэ вельмі прыгожы і заўсёды добра апранены - мне не падабалася толькі, што ён прыехаў у крылатцы, - пахне ангельскім адэкалонам, і вочы зусім маладыя, чорныя, а барада зграбна раздзелена на дзве доўгія часткі і зусім сярэбраная. За гарбатай мы сядзелі на шкляной верандзе, я адчула сябе крыху нездаровай і прылягла на тахту, а ён паліў, пасля перасеў да мяне, пачаў зноў гаварыць нейкія кампліменты, пасля разглядаць і цалаваць маю руку. Я закрыла твар шаўковай хусткай, а ён некалькі разоў пацалаваў мяне ў губы праз хустку... Я не разумею, як гэта магло здарыцца, я з'ехала з глузду, я ніколі не думала, што я такая! Цяпер мне адно выйсце... Я адчуваю да яго такую агіду, што не магу перажыць гэтага!..»
Горад за гэтыя красавіцкія дні стаў чысты, сухі, брук яго пабялеў, і па ім лёгка, прыемна ісці. Кожнае нядзелі, пасля абедні, па Саборнай вуліцы, якая вядзе за горад, ідзе маленькая жанчына ў жалобе, у чорных лайкавых пальчатках, з парасонам з чорнага дрэва. Яна пераходзіць па шашы брудны пляц, дзе многа закуродымленых кузняў і свежа дзьме палявое паветра; далей, паміж мужчынскім манастыром і астрогам, бялее воблакам схіл неба і шарэе веснавое поле, а пасля, калі прабярэшся сярод луж пад сцяною манастыра і павернеш налева, убачыш нібы вялікі нізкі сад, абнесены белаю агароджаю, над варотамі якой напісана Ўспенне божай мацеры. Маленькая жанчына дробна хрысціцца і прывычна ідзе па галоўнай дарожцы. Дайшоўшы да лаўкі супроць дубовага крыжа, яна сядзіць на ветры і на веснавым холадзе гадзіну, другую, пакуль зусім не замерзнуць яе ногі ў лёгкіх чаравіках і рука ў вузкай лайцы. Слухаючы вясенніх птушак, якія соладка пяюць і ў холад, слухаючы звон ветру ў фарфоравым вянку, яна думае часамі, што аддала б паўжыцця, каб толькі не было перад яе вачыма гэтага мёртвага вянка. Гэты вянок, гэты пагорак, дубовы крыж! Ці можа быць, што пад ім тая самая, чые вочы так бессмяротна ззяюць з гэтага пукатага бронзавага медальёна на крыжы, і як спалучыць з гэтым чыстым поглядам тое жахлівае, што злучана цяпер з імем Олі Мяшчэрскай? - Але ў глыбіні душы маленькая жанчына шчаслівая, як усе адданыя якой-небудзь гарачай мары людзі.
Жанчына гэтая - класная дама Олі Мяшчэрскай, немаладая дзяўчына, якая даўно жыве якой-небудзь выдумкай, што заменьвае ёй сапраўднае жыццё. Перш такой выдумкай быў яе брат, бедны і нічым не выдатны прапаршчык, - яна звязала ўсю сваю душу з ім, з яго будучыняю, якая чамусьці ўяўлялася ёй найлепшаю. Калі яго забілі пад Мукдэнам, яна ўпэўнівала сябе, што яна - ідэйная працаўніца. Смерць Олі Мяшчэрскай - прадмет яе неадступных дум і пачуццяў. Яна ходзіць на яе магілку кожнае свята, па цэлай гадзіне не спускае воч з дубовага крыжа, успамінае белы тварык Олі Мяшчэрскай у дамавіне, сярод кветак - і тое, што аднаго разу падслухала: аднаго разу, на вялікай перамене, гуляючы па гімназічным садзе, Оля Мяшчэрская скоранька, скоранька гаварыла сваёй найлепшай сяброўцы, поўнай высокай Субоцінай:
- Я ў адной татавай кнізе, - у яго многа старадаўніх, смешных кніг, - прачытала, якое хараство павінна быць у жанчыны... Там, разумееш, гэтулькі наказана, што ўсяго не ўпомніш: ну, вядома, чорныя, смалою кіпучыя вочы, - дапраўды, так і напісана: смалою кіпучыя! - чорныя, як ноч, вейкі, тонка разліты румянец, тонкі стан, даўжэйшыя за звычайныя рукі, - разумееш, даўжэйшыя за звычайныя! - маленькая ножка, у меру вялікія грудзі, правільна акругленая лытка, калена колеру ракавіны, спадзістыя плечы, я шмат чаго бадай што на памяць вывучыла, так усё гэта правільна! - але галоўнае, ведаеш што? - Лёгкае дыханне! А яно ж у мяне ёсць, - ты паслухай, як я ўздыхаю, - ну праўда ж, ёсць!
Цяпер гэтае лёгкае дыханне зноў рассеялася ў свеце, у гэтым воблачным небе, у гэтым халодным вясновым ветры.
1916