epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Бунін

Сухадол

I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
Х


I

 

У Наталлі заўсёды дзівіла нас яе ўлюбёнасць да Сухадола. Малочная сястра нашага бацькі, якая вырасла з ім у адным доме, цэлых восем гадоў пражыла яна ў нас у Луневе, пражыла як родная, а не як наймічка, простая дваровая. І цэлых восем гадоў адпачывала, паводле яе ж слоў, ад Сухадола, ад таго, што прымусіў ён яе выпакутаваць. Але нездарма гавораць, што, як ваўка ні кармі, ён усё ў лес глядзіць: выхадзіўшы, выгадаваўшы нас, зноў вярнулася яна ў Сухадол.

Памятаю абрыўкі нашых дзіцячых размоў з ёю:

- Ты ж сірата, Наталля?

- Сірата. Уся ў паноў сваіх. Бабка ж вунь ваша Ганна Рыгораўна куды як рана ручкі белыя злажыла! Не горш за майго бацюхну з матухнай.

- А яны ад чаго рана памерлі?

- Смерць прыйшла, вось і памерлі.

- Не, ад чаго рана?

- Так бог даў. Бацюхну паны ў салдаты аддалі за правінкі, матухна веку не дажыла праз індычанят панскіх. Я дык, вядома, не памятаю, дзе мне, а на чалядні казалі: была яна птушніцаю, індычанят пад яе доглядам было гібель, захапіў іх град на выгане і ператоўк усіх да аднаго... Кінулася бегчы яна, дабегла, зірк - дый дух вон ад страху выскачыў.

- А чаму ты замуж не пайшла?

- Ды жаніх не вырас яшчэ.

- Не, без жартаў?

- Ды кажуць, нібы пані, ваша цётачка, забараніла. За тое от і мяне, грэшную, паненкай абняславілі.

- Ну-у, якая ж ты паненка!

- Акурат паненка! - адказвала Наталля з тонкай усмешачкай, што моршчыла яе губы, і абцірала іх цёмнай старэчай рукою. - Я ж малочная Аркадзю Пятровічу, цётачка другая вам...

Падрастаючы, усё больш уважліва прыслухоўваліся мы да таго, што гаварылася ў нашым доме пра Сухадол: усё больш зразумелым рабілася незразумелае раней, усё больш рэзка выступалі дзіўныя асаблівасці сухадольскага жыцця. Хіба мы не адчувалі, што Наталля, якая паўвека свайго пражыла з нашым бацькам бадай што аднолькавым жыццём, - папраўдзе родная нам, стаўбавым панам Хрушчовым! І вось аказваецца, што паны гэтыя загналі бацьку яе ў салдаты, а матку ў такі страх, што ў яе сэрца разарвалася, калі ўбачыла загінутых індычанят!

- Дый праўда, - казала Наталля, - як жа было не сканаць ад такога няшчасця? Паны за Мажай яе загналі б!

А потым уведалі мы пра Сухадол рэчы яшчэ дзіўнейшыя: уведалі, што прасцейшых, дабрэйшых за сухадольскіх паноў «ва ўсім свеце не было», але ўведалі і тое, што не было і «гарачэйшых» за іх; уведалі, што цёмны і змрочны быў стары сухадольскі дом, што звар'яцелы дзед наш Пётра Кірылавіч быў забіты ў гэтым доме незаконным сынам сваім, Гарваськам, сябрам бацькі нашага і стрыечным Наталліным братам; уведалі, што даўно звар'яцела - ад нешчаслівага кахання - і цётка Тоня, якая жыла ў адной са старых дваровых хат каля збяднелага сухадольскага маёнтка і якая з захапленнем іграла на грымучым і звінючым ад старасці фартэпіяне экасезы; уведалі, што звар'яцела і Наталля, што яшчэ дзяўчынкаю пакахала яна на ўсё жыццё нябожчыка дзядзьку Пятра Пятровіча, а ён саслаў яе ў ссылку, на хутар Сошкі... Нашы палкія мары аб Сухадоле былі зразумелыя. Нам Сухадол быў толькі паэтычным помнікам былога. А Наталлі? Гэта ж яна, нібы адказваючы на нейкую сваю думу, з вялікаю гаркатою сказала аднаго разу:

- Што ж! У Сухадоле з татаркамі за стол садзіліся! Успомніць нават страшна.

- Гэта значыць - з бізунамі? - папыталіся мы.

- Ды гэта ўсё адно, - сказала яна.

- А чаму?

- А на выпадак сваркі.

- У Сухадоле ўсе сварыліся?

- Не дай божа! Дня не праходзіла без вайны! Гарачыя ўсе былі - чысты порах.

Мы адно млелі пры яе словах і захоплена пераглядваліся: доўга ўяўляўся нам пасля вялізны сад, велічэзны маёнтак, дом з дубовымі бярвеністымі сценамі пад цяжкай і чорнай ад часу саламянай страхою - і абед у зале гэтага дома: усе сядзяць за сталом, усе ядуць, кідаючы косці на падлогу, паляўнічым сабакам, косяцца адзін на аднаго - і ў кожнага бізун на каленях: мы марылі пра той залаты час, калі мы павырастаем і таксама будзем абедаць з бізунамі на каленях. Але ж добра разумелі мы, што не Наталлі давалі радасць гэтыя бізуны. І ўсё ж пайшла яна з Лунева ў Сухадол, да вытокаў сваіх цёмных успамінаў. Ні свайго кутка, ні блізкіх родных не было ў яе там; і служыла яна цяпер у Сухадоле ўжо не ранейшай пані сваёй, не цётцы Тоні, а ўдаве нябожчыка Пятра Пятровіча, Клаўдзіі Маркаўне. Ды вось без маёнтка гэтага і не магла жыць Наталля.

- Што зробіш: прывычка, - сціпла гаварыла яна. - Куды іголка, туды, відаць, і нітка ўжо. Дзе радзіўся, там і гадзіўся...

І не адна яна была вельмі прывязана да Сухадола. Божачка, якімі палкімі ахвотнікамі ўспамінаў, якімі гарачымі прыхільнікамі Сухадола былі і ўсе іншыя сухадольцы!

У нястачах, у беднасці жыла цётка Тоня. І шчасце, і розум, і аблічча чалавечае адабраў у яе Сухадол. Але яна нават думкі не дапускала ніколі, нягледзячы на ўсе ўгаворванні нашага бацькі, каб пакінуць роднае гняздо, пасяліцца ў Луневе:

- Ды лепш камень у гарах біць!

Бацька быў бесклапотны чалавек; для яго, здавалася, не існавала ніякай прывязкі. Але глыбокая туга чулася і ў яго расказах пра Сухадол. Ужо даўным-даўно выселіўся ён з Сухадола ў Лунева, палявы маёнтак бабкі нашай Вольгі Кірылаўны. Але скардзіўся ледзь не да смерці свае:

- Адзін, адзін Хрушчоў астаўся цяпер у свеце. Дый той не ў Сухадоле!

Праўда, нярэдка здаралася і тое, што, следам за такімі словамі, задумваўся ён, гледзячы ў вокны, у поле, і раптам насмешліва ўхмыляўся, здымаючы са сцяны гітару:

- А і Сухадол добры, каб ён спуставаў! - дадаваў ён з той жа шчырасцю, з якой гаварыў і за хвіліну перад гэтым.

Але душа і ў ім была сухадольская - душа, над якой так бязмежна пануе ўлада ўспамінаў, улада стэлу, закаранелага яго побыту, тае старасвецкае сямейнасці, што ў адно злівала і вёску, і чэлядзь, і дом у Сухадоле. Праўда, стаўбавыя мы, Хрушчовы, у шостую кнігу ўпісаныя, і многа было сярод нашых легендарных продкаў знакамітых людзей векавой літоўскай крыві ды татарскіх князькоў. Але ж кроў Хрушчовых мяшалася з крывёю чэлядзі і вёскі спакон веку. Хто даў жыццё Пятру Кірылавічу? Розна гавораць пра гэта паданні. Хто быў бацькам Гарваські, забойцы яго? З ранніх гадоў мы чулі, што Пётра Кірылавіч. Адкуль выцякала да таго рэзкае непадабенства ў характарах бацькі і дзядзькі? Пра гэта таксама розна гавораць. Малочнай жа бацькавай сястрой была Наталля, з Гарваськам ён крыжамі мяняўся... Даўно, даўно пара Хрушчовым парахавацца раднёю са сваёй чэляддзю і вёскаю!

У нудоце па Сухадоле, у зачараванні яго старасветчынай доўга жылі і мы з сястрою. Чэлядзь, вёска і дом у Сухадоле складалі адну сям'ю. Правілі гэтай сям'ёй яшчэ нашы прашчуры. А яно ж і ў патомстве гэта доўга адчуваецца. Жыццё сям'і, роду, клана глыбокае, вузлаватае, таямнічае, часта нават страшнае. Але цёмнай глыбінёй сваёй ды вось яшчэ паданнямі, мінулым і мацуецца яно. Пісьмовымі і іншымі помнікамі Сухадол не багацейшы за любы ўлус у башкірскім стэпе. Іх на Русі заменьваюць паданні. А паданне ды песня - атрута славянскай душы! Былыя нашы дваровыя, заядлыя гультаі, летуценнікі, - дзе яны маглі выказаць душу, як не ў нашым доме? Адзіным прадстаўніком сухадольскіх паноў аставаўся наш бацька. І першая мова, на якой мы загаварылі, была сухадольская. Першыя апавяданні, першыя песні, якія кранулі нас, - таксама сухадольскія, Наталліны, бацькавы. Дый ці мог хто спяваць так, як бацька, вучань чаляднікаў, - з такой бесклапотнай тугою, з такім ласкавым дакорам, з такой слабавольнай задушэўнасцю пра «верную-манерную васпанечку сваю»? Ці мог хто-небудзь расказваць так, як Наталля? І хто быў раднейшы нам за сухадольскіх мужыкоў!

Грызня, сварка - вось чым спакон веку славіліся Хрушчовы, як і ўсякая сям'я, якая доўга і цесна жыве ў кучы. А ў часы нашага дзяцінства здарылася такая сварка паміж Сухадолам і Луневым, што траха не дзесяць гадоў не пераступала бацькава нага роднага парога. Так і не бачылі мы ў дзяцінстве як мае быць Сухадола, былі там толькі раз, дый то праездам у Задонск. Але ж сны часамі мацнейшыя за ўсякую яву. І цьмяна, але незабыўна запамяталі мы летні доўгі дзень, хвалі на збажыне ў полі і запушчаную вялікую дарогу, якая зачаравала нас сваім прасторам і сям-там уцалелымі дуплістымі вербамі; запамяталі вулей на адной з такіх вербаў, што далёка адышла з дарогі ў збажыну, - вулей, пакінуты на волю божую, у полі, пры забытай дарозе; запамяталі шырокі паваротак пад узгорак, вялізны голы выган, на які глядзелі бедныя курныя хаты, і жаўцізну камяністых равоў за хатамі, белізну галякоў і друзу па іх днішчах... Першая падзея, якая жахнула нас, была таксама сухадольская: забойства дзеда Гарваськам. І, слухаючы апавяданні пра гэтае забойства, без канца летуцелі мы гэтымі жоўтымі, што некуды забягалі ўдалячынь, равамі: усё здавалася, што па іх гэта і ўцякаў Гарваська, зрабіўшы сваю страшную справу і «згінуўшы, як ключ на дне мора».

Мужыкі сухадольскія наведвалі Лунева не з тымі меркаваннямі, што дваровыя, а наконт зямелькі больш; але і яны як у родны ўваходзілі ў наш дом. Яны кланяліся бацьку ў пояс, цалавалі яго руку, пасля, страсянуўшы валасамі, тройчы цалаваліся і з ім, і з Наталляй, і з намі ў губы. Яны прывозілі ў падарунак мёд, яйкі, ручнікі. І мы, якія павырасталі ў полі, чуткія да пахаў, прагныя да іх не менш, як да песень, паданняў, назаўсёды запамяталі той асаблівы, прыемны, канапляны нейкі пах, што адчувалі, цалуючыся з сухадольцамі; запамяталі і тое, што старой стэпавай вёскай пахлі іх падарункі: мёд - цвітучай грэчкай і дубовымі гнілымі вуллямі, ручнікі - пунькамі, курнымі хатамі дзедаўскіх часоў... Мужыкі сухадольскія нічога не расказвалі. Ды што ім было расказваць! У іх нават і паданняў не існавала. Іх магілы безыменныя. А жыцці да таго падобныя адно на адно, да таго мізэрныя і бясследныя! Бо плёнам працы і турботаў іх быў толькі хлеб, самы сапраўдны хлеб, што з'ядаецца. Капалі яны стаўкі ў камяністым дне даўно высахлай рэчкі Каменкі. Але стаўкі ж ненадзейныя - высыхаюць. Будавалі яны хаты. Але хаты іх не даўгавечныя: ад найменшай іскрынкі датла згараюць яны... Дык што ж цягнула нас усіх нават да голага выгану, да хат і равоў, да разбуранага маёнтка ў Сухадоле?

 

II

 

У маёнтак, які нарадзіў Наталліну душу і які валодаў усім яе жыццём, у маёнтак, пра які так многа чулі мы, давялося нам папасці ўжо ў познім маленстве.

Памятаю так, нібы ўчора гэта было. Нахлынула навальніца з аглушальнымі грамавымі ўдарамі і слепка-шпаркімі, агністымі змеямі маланак, калі мы пад вечар пад'язджалі да Сухадола. Чорна-ліловая хмара цяжка насела на паўночны захад, велічна заступіла паўнеба насупраць. Роўна, выразна і мярцвяна-бледна зазелянела разлегласць збажыны пад яе велізарным фонам, яркая і нязвычна свежая была дробная мокрая трава на вялікай дарозе. Мокрыя, нібы адразу пахуднелыя коні плёхалі, пабліскваючы падковамі, па сіняй гразі, каламажка волка шабуршэла... І раптам, каля самай павароткі ў Сухадол, убачылі мы ў высокіх мокрых жытах высокую і вельмі дзіўную фігуру ў халаце і ў каптуры, фігуру не то дзеда, не то бабы, якая біла дубцом пярэстую бязрогую карову. Як толькі мы пад'ехалі, дубец захадзіў мацней, і карова-няўклюда, круцячы хвастом, выбегла на дарогу. А баба, нешта крычучы, павярнула да каламажкі і, падышоўшы, пацягнулася да нас бледным тварам. Са страхам гледзячы ў чорныя вар'яцкія вочы, адчуваючы дотык вострага халоднага носа і моцны пах хаты, пацалаваліся мы з ёю. Ці не сама гэта Баба-Яга? Але высокі каптур з-за нейкай бруднай анучы тырчаў на галаве ў Бабы-Ягі, на голае цела яе быў надзеты рваны і па пояс мокры халат, які не закрываў худых грудзей, і крычала яна так, нібы мы былі глухія, нібы хочучы ўсчаць лютую сварку. І па крыку мы зразумелі: гэта цётка Тоня.

Закрычала, але весела, з інстытуцкім захапленнем і Клаўдзія Маркаўна, тоўстая, маленькая, з сівенькай бародкай, з незвычайна жвавымі вочкамі, якая сядзела каля адчыненага акна, у доме з двума вялікімі ганкамі, рабіла ніцяную шкарпэтку і, падняўшы акуляры на лоб, глядзела на выган, што зліваўся з дваром. Нізка, з ціхай усмешкай пакланілася, стоячы на правым ганку. Наталля - дробненькая, загарэлая, у лапцях, у шарсцяной чырвонай спадніцы і ў шэрай кашулі з шырокім выразам вакол цёмнай зморшчанай шыі. Зірнуўшы на гэтую шыю, на худыя ключыцы, на стомлена-тужлівыя вочы, памятаю, падумаў я: гэта яна расла з нашым бацькам - даўным-даўно, але вось іменна тут, дзе ад дзедавага дубовага дома, які многа разоў гарэў, астаўся вось гэты, недалужны, ад саду - хмызняк ды некалькі старых бяроз і таполяў, ад службаў і чалядні - хата, свіран, гліняны хлеў ды ляднік, што зарос палыном і драсёнам... - Запахла самаварам, пасыпаліся роспыты; пачалі паяўляцца з стогадовай шопкі крышталёвыя вазачкі на сочыва, залатыя лыжачкі, станчэлыя ад кляновага ліста, цукровыя сушкі, зберажоныя на выпадак гасцей. І, пакуль разгаралася гаворка, занадта дружалюбна пасля доўгай сваркі, пайшлі мы вандраваць па змрочных святліцах, шукаючы балкона, выхаду ў сад.

Усё было чорнае ад часу, простае, грубае ў гэтых пустых, нізкіх святліцах, што размяшчаліся гэтак жа сама, як і пры дзеду, збудаваных з рэштак тых самых, у якіх жыў ён. У кутку лёкайскай чарнеў вялікі абраз святога Мяркурыя Смаленскага, таго, чые жалезныя сандалі і шолам зберагаюцца на салеі ў старадаўнім саборы Смаленска. Мы чулі: быў Мяркурый чалавек знакаміты, зазваны выратаваць ад татараў Смаленскі край гласам іконы божае мацеры Адзігітрыі-Пуцяводніцы. Разбіўшы татараў, святы заснуў, і ворагі адцялі яму галаву. Тады, узяўшы сваю галаву ў рукі, прыйшоў ён да гарадскіх варотаў, каб расказаць пра тое, што здарылася... І жудасна было глядзець на суздальскі малюнак безгаловага чалавека, які трымаў у адной руцэ мярцвяна-сіняватую галаву ў шоламе, а ў другой ікону Пуцяводніцы, - на гэты, як казалі, запаветны дзедаў абраз, які перажыў некалькі страшных пажараў, раскалоўся ў агні, тоўста акаваны серабром, і меў на адваротным баку сваім радаслоўную Хрушчовых, пісаную пад цітламі. Нібы ў лад з ім, цяжкія жалезныя зашчапкі і ўверсе і ўнізе віселі на цяжкіх палавінках дзвярэй. Дошкі ў падлозе ў зале былі непамерна шырокія, цёмныя і слізкія, вокны малыя, з пад'ёмнымі рамамі. Па зале, паменшаным двайніку той самай, дзе Хрушчовы садзіліся за стол з бізунамі, мы прайшлі гасцёўню. Тут, супроць дзвярэй на балкон, стаяла некалі фартэпіяна, на якім іграла цётка Тоня, закаханая ў афіцэра Вайткевіча, таварыша Пятра Пятровіча. А далей ззялі расчыненыя дзверы ў канапную, у куткавую, - туды, дзе былі некалі дзедавы пакоі...

Вечар жа быў пахмуры. У хмарах, за канцом высечанага саду, за пустым гумном і серабрыстымі таполямі, успыхвалі зарніцы, што раскрывалі на імгненне воблакавыя ружова-залацістыя горы. Лівень, мабыць, не захапіў Трошынавага лесу, што цямнеў далёка за садам, на ўзгорках за равамі. Адтуль даходзіў сухі, цёплы пах дуба, які мяшаўся з пахам зеляніны, з вільготным мяккім ветрам, што прабягаў па вяршалінах бяроз, уцалелых ад прысадаў, па высокай крапіве, па быльніку і па кустах вакол балкона. І глыбокая цішыня вечара, стэпу, глухой Русі панавала над усім...

- Гарбату піць калі ласка, - пагукаў нас нямоцны голас.

Гэта была яна, удзельніца і сведка ўсяго гэтага жыцця, галоўная сказальніца яго, Наталля. А за ёю, уважліва гледзячы вар'яцкімі вачыма, крыху сагнуўшыся, цырымонна слізгаючы па цёмнай гладкай падлозе, ішла пані яе. Каптура яна не зняла, але замест халата на ёй была цяпер старамодная барэжавая сукенка, на плечы накінуты блякла-залацісты шаўковы шалік.

- Ou etes-vous, mes enfants?* - жанцільна ўсміхаючыся, крычала яна, і голас яе, выразны і рэзкі, як голас папугая, нязвыкла чуўся ў пустых чорных святліцах...

* Дзе вы, дзеці мае? (франц.)

 

III

 

Як у Наталлі, у яе сялянскай прастаце, ва ўсёй яе дзівоснай і няшчаснай душы, народжанай Сухадолам, было хараство і ў сухадольскім разбураным маёнтку.

Пахла язмінам у старой гасцёўні з перакошанай падлогай. Гнілы, шэра-блакітны ад часу балкон, з якога трэба было саскокваць, бо не было прыступак, тануў у крапіве, бузіне, брызгліне. У гарачыя дні, калі яго пякло сонца, калі былі адчынены шкляныя дзверы і вясёлы водбліск шкла перадаваўся ў цьмянае авальнае люстэрка, што вісела на сцяне супроць дзвярэй, усё ўспаміналася нам фартэпіяна цёткі Тоні, якое стаяла некалі пад гэтым люстэркам. Некалі іграла яна на ім, гледзячы на пажаўцелыя ноты з загалоўкамі ў завітушках, а ён стаяў ззаду, моцна падпіраючы талію левай рукой, моцна сціскаючы сківіцы і хмурачыся. Дзівосныя матылькі - і ў паркалёвых стракатых сукенках, і ў японскіх уборах, і ў чорна-ліловых аксамітных шаліках - заляталі ў гасцёўню. І перад ад'ездам ён злосна пляснуў аднойчы даланёю па адным з іх, што трапятліва заміраў на веку фартэпіяна. Астаўся толькі серабрысты пыл. Але, калі дзяўчаты, па дурносці сваёй, праз некалькі дзён сцерлі яго, з цёткай Тоняй здарылася істэрыка... Мы выходзілі з гасцёўні на балкон, садзіліся на цёплыя дошкі - і думалі, думалі. Вецер, прабягаючы па садзе, даносіў да нас шаўкавістае шалясценне бяроз з атласна-белымі, усыпанымі чарнатою стваламі і шырока раскінутым зялёным галлём, вецер, гамонячы і сваволячы, бег з палёў - і зялёна-залатая івалга ўскрыквала рэзка і радасна, кулём праносячыся над белымі кветкамі за балбатлівымі галкамі, што жылі з шматлікім сваяцтвам у разбураных камінах і ў цёмных гарышчах, дзе пахне старою цэглаю і праз слыхавыя вокны палосамі падае на кучы шэра-фіялетавага попелу святло; вецер заміраў, санліва поўзалі пчолы па кветках каля балкона, чынячы сваю няспешлівую работу, - і ў цішыні чулася толькі роўнае, што струменілася, як бесперапынны дробны дожджык, лапатанне серабрыстай тапалінай лістоты... Мы вандравалі па садзе, забіраліся ў глушэчу ўскраін. Там, на гэтых ускраінах, што зліліся з жытамі, у прадзедаўскай лазні з праваленай столлю, у той самай лазні, дзе Наталля хавала ўкрадзенае ў Пятра Пятровіча люстэрка, жылі белыя трусы. Як яны мякка выскоквалі на парог, як дзіўна, варушачы вусамі і раздвоенымі губамі, перакошвалі свае далёка расстаўленыя, выпучаныя вочы на высокія трымбулкі, кусты блёкату і зараснікі крапівы, што глушыла цёрн і вішнякі! А ў напалову расчыненым гумне жыла сава. Яна сядзела на прасле, выбраўшы месца цямнейшае, тырчком падняўшы вушы, вылупіўшы жоўтыя сляпыя вочы - і выгляд у яе быў дзікі, як у чорта. Апускалася сонца далёка за садам, у мора збажыны, наставаў вечар, мірны і ясны, кукавала зязюля ў Трошынавым лесе, жалобна звінелі недзе над лугамі жалейкі старога пастуха Сцёпы... Сава сядзела і чакала ночы. Уночы ўсё спала - і палі, і вёска, і маёнтак. А сава толькі рабіла, што вухала і плакала. Яна нячутна насілася каля гумна, па садзе, прылятала да хаты цёткі Тоні, лёгка апускалася на страху - і хваравіта ўскрыквала... Цётка прачыналася на лаве каля печы:

- Ісусе найдабрэйшы, памілуй мя, - шаптала яна, уздыхаючы.

Мухі санліва і нездаволена гулі па столі душнай, цёмнай хаты. Кожную ноч што-небудзь будзіла іх. То карова чухалася бокам аб сцяну хаты; то пацук прабягаў па коратка зазвінелых клавішах фартэпіяна і, сарваўшыся, з трэскам падаў у чарапкі, якія клапатліва складаліся цёткаю ў куток; то стары чорны кот з зялёнымі вачыма позна варочаўся аднекуль дадому і лена прасіўся ў хату; або пралятала вось гэтая сава, што крыкам сваім прарочыла бяду. І цётка, перасільваючы дрымоту, адмахваючыся ад мух, што ў цемры лезлі ў вочы, уставала, шворыла па лавах, грукала дзвярыма - і, выйшаўшы на парог, наўздагад запускала ўгору, у зорнае неба, скалку. Сава, з шоргатам, чапляючыся крыламі за салому, зрывалася са страхі - і нізка падала кудысьці ў цемру. Яна траха не краналася зямлі, плаўна далятала да гумна і, падняўшыся, садзілася на яго хрыбет. І да сядзібы зноў даносіўся яе плач. Яна сядзела, нібы нешта ўспамінаючы, - і раптам падавала крык здзіўлення; змаўкала - і нечакана пачынала істэрычна вухаць, рагатаць і павіскваць; зноў змаўкала - і заходзілася стогнамі, усхліпваннямі, рыданнямі... А ночы, цёмныя, цёплыя, з ліловымі хмаркамі, былі спакойныя, спакойныя. Санліва бегла і цякло лапатанне санлівых таполяў. Зарніца асцярожна мільгала над цёмным Трошынавым лесам - і цёпла, суха пахла дубам. Каля лесу, над раўнінамі аўсоў, на прагаліне неба сярод хмар, гарэў срэбраным надмагіллем Скарпіён...

Позна варочаліся мы ў сядзібу. Надыхаўшыся расою, свежасцю стэпаў, палявых красак і траў, асцярожна падымаліся мы на ганак, уваходзілі ў цёмную пярэднюю. І часта заставалі Наталлю на малітве перад абразом Мяркурыя. Босая, маленькая, сашчапіўшы рукі, стаяла яна перад ім, шаптала нешта, хрысцілася, нізка кланялася яму, нябачнаму ў цемры, - і ўсё гэта так проста, нібы гутарыла яна з кімсьці блізкім, таксама простым, добрым, міласлівым.

- Наталля? - ціха звалі мы.

- Я? - ціха і проста абзывалася яна, перапыняючы малітву.

- Што ж ты не спіш да гэтага часу?

- Ды паспеем яшчэ ў магіле наспацца...

Мы садзіліся на лаву, расчынялі акно; яна стаяла, падціснуўшы рукі. Таямніча мільгалі зарніцы, асвятляючы цёмныя святліцы; перапёлка выспеўвала недзе далёка ў росным стэпе. Перасцярожліва-трывожна кракала, прачнуўшыся, на стаўку качка...

- Гулялі?

- Гулялі.

- Што ж, справа маладая... Мы, бывала, вось гэтак усе ночы навылёт прагульвалі... Адна зорка выганіць, другая загоніць...

- Добра жылося раней?

- Добранька...

І наставала доўгае маўчанне.

- Чаго гэта, нянечка, сава крычыць? - казала сястра.

- Ды абы крычаць, пропаду на яе няма. Хоць бы са стрэльбы папужаць. А то проста страшна, усё думаецца: ці не на бяду якую? І ўсё паненку пужае. А яна ж да смерці пужлівая!

- А як захварэла яна?

- Ды яно ж вядома: усё слёзы, слёзы, нуда... Пасля маліцца зачалі... Ды ўсё больш люта з намі, з дзеўкамі, ды ўсё больш сярдзіта з брацікамі...

І, успамінаючы бізуны, мы пыталіся:

- Не дружна, значыцца, жылі?

- Ого, як дружна! А ўжо асабліва пасля таго, як захварэлі гэта яны, як дзядуля памерлі, як увайшлі ў сілу маладыя паны і ажаніўся нябожчык Пётра Пятровіч. Гарачыя ўсе былі - чысты порах!

- А каралі дваровых часта?

- Гэтага ў нас і ў завядзёнцы не было. Я вунь як правінавацілася! А ўсяго толькі і было, што загадалі Пётра Пятровіч галаву мне авечымі ножнамі абалваніць, будзённую кашулю надзець ды на хутар адправіць...

- А чым жа ты правінавацілася?

Але адказ далёка не заўсёды быў просты і скоры. Расказвала Наталля часам з дзіўнаю шчырасцю і дакладнасцю; але часам запіналася, нешта думала; пасля лёгенька ўздыхнула, і па голасе, не бачачы твару ў змроку, мы разумелі, што яна сумна ўсміхаецца:

- Ды тым і правінавацілася... Я ж ужо гаварыла... Маладая ды дурная была. «Заспяваў у садочку салавей тае ночкі»... А, вядома, справа мая была дзявочая...

Сястра ласкава прасіла яе:

- Ты ўжо скажы, нянечка, вершы гэтыя да канца.

І Наталля бянтэжылася.

- Гэта не вершы, а песня... Ды я яе не ўпомню цяпер.

- Няпраўда, няпраўда!

- Ну, калі ласка...

І скорагаворкаю канчала:

- «Заспяваў тае ночкі»... Ці бо не: «Заспяваў у садочку салавей тае ночкі - песню пявучую... Дурной спаць не даваў усю ночку гаручую...»

Перасільваючы сябе, сястра пыталася:

- А ты вельмі была закахана ў дзядзьку?

І Наталля тупа і коратка шаптала:

- Вельмі.

- Ты заўсёды памінаеш яго на малітве?

- Заўсёды.

- Ты, кажуць, самлела, калі везлі цябе ў Сошкі?

- Абамлела. Мы, дваровыя, страшна далікатныя былі... кволыя на расправу... не параўнаць жа з шэрым аднадворцам! Як павёз мяне Яўсей Бадуля, атупела я ад гора і страху... У горадзе траха не зайшлася з непрывычкі. А як выехалі ў стэп, гэтак жа мне горна ды жаласліва стала! Мільгнуўся афіцэр насустрач, падобны на іх, - крыкнула я дый бразнулася! А ў прытому прыйшла, ляжу гэтак на возе і думаю: хораша мне цяпер, не раўнуючы, як у царстве нябесным!

- Строгі ён быў?

- Не прывядзі бог!

- Ну, а ўсё-такі больш за ўсіх ганарыстая цётка была?

- Яны, яны. Дакладваю ж вам: іх нават да ўгодніка вазілі. Набараліся мы пакуты з імі! Ім бы жыць ды пажываць цяпер, як належыць, а яны заганарыліся надта, дый крануліся розуму... Да чаго ж кахалі іх Вайткевіч гэты! Ну, ды от глядзі ж ты!

- Ну, а дзядуля?

- Ну, што ж? Тыя слабыя на розум былі. А, вядома, і з імі здаралася. Усе ў той час былі гарачыя... Ды затое ранейшыя паны нашым братам не грэбавалі. Бывала от, татка ваш пакараюць Гарваську ў абед, - гэнага і варта было! - а ўвечары, глядзі, ужо на чалядні жыруюць, на балалайках з ім вытылінкваюць...

- А скажы, - ён прыгожы быў, Вайткевіч гэты?

Наталля задумвалася.

- Не, не хачу зманіць: накшталт калмыка быў. А сур'ёзны, настойлівы. Усё вершы ёй чытаў, усё страшыў: вось памру, бач, і прыйду па цябе...

- І дзед жа ад кахання розуму крануўся?

- Той па бабцы. Гэта справа іншая, паненачка. Дый дом у нас быў пануры, - не вясёлы, бог з ім. Вось маеце ласку паслухаць мае неразумныя словы...

І непаспешлівым шэптам пачынала Наталля доўгае, доўгае апавяданне...

 

IV

 

Калі верыць паданням, прадзед наш, чалавек багаты, толькі пад старасць перасяліўся з-пад Курска ў Сухадол: не любіў нашых мясцін, іх глушэчы, лясоў. Ды гэта ж увайшло і ў прыказку: «Даўней усюды лясы былі»... Людзі, якія прабіраліся гадоў дзвесце таму назад па нашых дарогах, прабіраліся скрозь густыя лясы. У лесе гублялася і рэчка Каменка, і тыя вярхі, дзе працякала яна, і вёска, і сядзіба, і ўзгоркаватыя палі наўкола. Аднак ужо не тое было пры дзеду. Пры дзеду карціна была інакшая: напалову стэпавы прастор, голыя пагоркі, на палях - жыта, авёс, грэчка, на вялікай дарозе - рэдкія дупляватыя вербы, а па сухадольскім версе - толькі белы голы камень. Ад лясоў астаўся толькі адзін Трошынаў лясок. Толькі сад быў, вядома, найлепшы: шырокія прысады на семдзесят раскідзістых бяроз, вішнякі, што танулі ў крапіве, дрымучыя зараснікі маліны, акацыі, бэзу і траха не цэлы гай серабрыстых таполяў на ўскраінах, якія зліваліся са збажыною. Дом быў пад саламянаю страхою, тоўстай, цёмнай і шчытнай. І глядзеў ён на двор, з бакоў якога ішлі даўжэразныя службы і чалядні на некалькі прыбудовак, а за дваром рассцілаўся бясконцы зялёны выган і шырока раскідвалася панская вёска, вялікая, бедная і - бесклапотная.

- Уся ў паноў, - гаварыла Наталля. - І паны бесклапотныя былі - не гаспадарлівыя, не прагныя. Сямён Кірылавіч, браценік дзедаў, раздзяліліся з намі: сабе ўзялі што больш ды лепш, спрадвечную вотчыну, нам толькі Сошкі, Сухадол ды чатырыста душ прыкінулі. А з чатырох соцень бадай што палавіна разбеглася...

Дзядуля Пётра Кірылавіч памёр гадоў сарака пяці. Бацька часта гаварыў, што звар'яцеў ён пасля таго, як на яго, калі ён заснуў на дыване ў садзе, пад яблыняю, нечакана наляцеўшы, ураган сыпануў цэлую кучу яблык. А чаляднікі, як казала Наталля, тлумачылі дзедаў слабы розум іначай: тым, што крануўся Пётра Кірылавіч ад нудоты кахання пасля смерці красуні-бабкі, што вялікая навальніца прайшла над Сухадолам перад вечарам таго дня. І дажываў Пётра Кірылавіч - сутулы брунет, з чорнымі, уважліва-ласкавымі вачыма, крыху падобны на цётку Тоню, - у ціхім вар'яцтве. Грошай, як казала Наталля, раней не ведалі, куды дзяваць, і вось ён, у саф'янавых боціках і ў стракатым архалуку, клапатліва і нячутна вандраваў па доме і, азіраючыся, затыкаў у шчыліны дубовага бярвення залатыя.

- Гэта я Тонечцы на пасаг, - мармытаў ён, калі заставалі яго. - Больш надзеі, сябры мае, больш надзеі... Ну, а за ўсім тым - воля ваша: не хочаце - я не буду...

І зноў затыкаў. А не, дык перастаўляў цяжкую мэблю ў зале, у гасцёўні, усё чакаў, што нехта прыедзе, хоць суседзі бадай што ніколі не бывалі ў Сухадоле; або скардзіўся на голад і сам гатаваў сабе цуру - няўмела тоўк і расціраў у драўлянай місцы зялёную цыбулю, крышыў туды хлеб, ліў густы ўспенены сыры квас і сыпаў гэтулькі буйнае шэрае солі, што цура рабілася горкая і есці яе было нельга. Калі ж пасля абеду жыццё ў сядзібе замірала, усе разыходзіліся па ўлюбёных кутках і надоўга засыналі, не ведаў, куды дзявацца, адзінокі, што і па начах мала спаў, Пётра Кірылавіч. І, не вытрываўшы адзіноты, пачынаў зазіраць у спальні, пярэднія, дзявочыя пакоі і асцярожна аклікаў пазасынатых ужо:

- А ты спіш, Аркаша? Ты спіш, Тонечка?

І, калі чуў у адказ сярдзіты крык: «Ды адчапіцеся вы, калі ласка, татачка!» - скоранька супакойваў:

- Ну, спі, спі, душа мая. Я цябе будзіць не буду...

І ішоў далей, - мінуючы толькі лёкайскую, бо лёкаі былі народ вельмі грубы, - а праз дзесяць хвілін зноў паяўляўся на парозе і зноў яшчэ больш асцярожна аклікаў, выдумляючы, што па вёсцы нехта праехаў з фурманскімі шамкамі, - «ці не Пецечка адно з палка на пабыўку», - або што насоўваецца страшэнная градавая хмара.

- Яны, галубкі, вельмі ж ужо грому баяліся, - расказвала Наталля. - Я дык яшчэ дзяўчынкаю проставалосаю была, ну, а ўсё-такі памятаю. Дом у нас нейкі чорны быў... невясёлы, бог з ім. А дзень летам - год. Чэлядзі дзяваць не было куды... адных лёкаяў пяць чалавек... Ды, вядома, пойдуць на спачын пасля абеду маладыя паны, а за імі і мы, халопы верныя, слугі даверныя. І тут ужо Пётра Кірылавіч не прыступайся да нас - асабліва да Гарваські. «Лёкаі! Лёкаі! Вы спіце?» А Гарваська падымае галаву са скрыні дый пытаецца: «А хочаш, я табе зараз крапівы ў прарэх наб'ю!» - «Ды ты каму ж гэта гаворыш, абібок ты гэтакі?» - «Дамавіку, васпане: спрасонку...» Ну вось, Пётра Кірылавіч і пойдуць зноў па зале, па гасцёўні і ўсё ў вокны, у сад заглядваюць: ці не відаць хмары? А навальніцы, і папраўдзе, куды як часта даўней збіраліся. Дый навальніцы якія вялікія. Як, бывала, пасля абеду, так і пачне крычаць івалга, і пойдуць з-за саду хмаркі... пацямнее ў доме, як зашастае бур'ян ды глухая крапіва, пахаваюцца індыкі з індычанятамі пад балкон... проста жуда, нудота! А яны, бацюхна, уздыхаюць, хрысцяцца, лезуць свечку васковую каля абразоў запальваць, ручнік запаветны з нябожчыка прадзеда вешаць, - баялася я таго ручніка да смерці! - або нажніцы за акно выкідаюць. Гэта ўжо найпершая рэч нажніцы: вельмі добра памагае проці грому...

 

Было весялей у сухадольскім доме, калі жылі ў ім французы, - перш нейкі Луі Іванавіч, мужчына ў шырачэзных, унізе вузкіх нагавіцах, з доўгімі вусамі і летуценнымі блакітнымі вачыма, які накладваў на лысіну валасы ад вуха да вуха, а пасля пажылая, вечна мярзлявая мадмазэль Сізі, - калі па ўсіх пакоях грымеў голас Луі Іванавіча, які крычаў на Аркашу: «Ідзіце і больш не вярніцеся!» - калі чулася ў класнай: «maitre corbeau sur un arbre perche»* - і на фартэпіяна вучылася Тонечка. Восем гадоў жылі французы ў Сухадоле, асталіся ў ім, каб не сумна было Пятру Кірылавічу, і пасля таго, як завезлі дзяцей у губеранскі горад, пакінулі ж яго перад самым прыездам іх дадому на трэція канікулы. Калі прайшлі гэтыя канікулы, Пётра Кірылавіч ужо нікуды не адправіў ні Аркашы, ні Тонечкі: даволі было, на яго думку, адправіць аднаго Пецечку. І дзеці назаўсёды асталіся і без вучэння і без дагляду... Наталля казала:

* «Груган, узабраўшыся на дрэва» (франц.).

- Я дык была маладзейшая за іх усіх. Ну, а Гарваська з таткам вашым бадай што аднагодкі былі і, значыць, найпершыя сябры-прыяцелі. Толькі праўда гаворыцца - воўк каню не сваяк. Падружыліся яны гэта, пакляліся ў дружбе на вечныя векі, памяняліся нават крыжамі, а Гарваська неўзабаве ж і натварыў: траха было вашага таткі ў стаўку не ўтапіў! Кароставы быў, а на ўсякія катаржныя мудрошчы майстар. «Што ж, - кажа раз панічу, - ты падрасцяце, будзеце мяне джголіць?» - «Буду». - «От жа не». - «Як так?» - «А так...» І надумаў: стаяла ў нас бочка ля стаўка, на самай гары, а ён і згледзеў яе, дый падвучыў Аркадзя Пятровіча залезці ў яе і пакаціцца ўніз. «Спярша, кажа, ты, паніч, смальнеце, а тады я...» Ну, а паніч узяў дый паслухаўся: залез, штурхнуўся, ды як пайшоў грымець з гары, як пайшоў... Матухна царыца нябесная! Толькі пыл следам закурэў! Балазе пастухі поблізу аказаліся...

Пакуль жылі французы ў сухадольскім доме, дом меў яшчэ жылы выгляд. Пры бабцы яшчэ былі ў ім і паны, і гаспадары, і ўлада, і паслушэнства, і парадныя пакоі, і сямейныя, і будныя дні, і святы. Падабенства ўсяго гэтага трымалася і пры французах. Але французы паехалі, і дом астаўся зусім без гаспадароў. Пакуль дзеці былі малыя, на першым месцы быў нібы Пётра Кірылавіч. Але што ён мог? Хто кім валодаў: ён дваровымі ці дваровыя ім? Фартэпіяна закрылі, абрус з дубовага стала знік - абедалі без абруса і калі папала, у сенцах праходу не было ад хартоў. Клапаціцца пра чыстату стала некаму, - і цёмныя драўляныя сцены, цёмная падлога і столь, цёмныя цяжкія дзверы і вушакі, старыя абразы, якія закрывалі сваім суздальскім абліччам увесь куток у зале, хутка і зусім пачарнелі. Начамі, асабліва ў навальніцу, калі бушаваў пад дажджом сад, штохвіліны выблісквалі ў зале абліччы абразоў, раскрывалася, раздавалася над садам дрыготкае ружова-залатое неба, а пасля, у цемнаце, з трэскам расколваліся грамавыя ўдары, - начамі ў доме было страшна. А ўдзень - санліва, пуста і нудна. З гадамі Пётра Кірылавіч усё слабеў, рабіўся ўсё больш непрыкметны, гаспадыняю ж дома была старэнькая Дар'я Ўсцінаўна, карміцелька дзедава. Але ўлада яе бадай што была такая ж, як і яго ўлада, а стараста Дзям'ян не ўмешваўся ў кіраванне домам: ён ведаў толькі палявую гаспадарку, з ленаю ўсмешкаю кажучы часамі: «Што ж, я сваіх паноў не крыўджу...» Бацьку, юнаку, не да Сухадола было: ён шалеў ад палявання, ад балалайкі, ад любові да Гарваські, які лічыўся ў лёкаях, але цэлымі днямі прападаў з ім на нейкіх Мяшчэрскіх балотцах ці ў карэтным хляве за вывучэннем балалаечных і жалеечных хітрасцей. - Так ужо мы і ведалі, - гаварыла Наталля, - у доме толькі спачываюць. А не спачываюць, - значыць, альбо на вёсцы, альбо ў карэтным, альбо на паляванні: зімою - зайцы, увосень - лісіцы, улетку - перапёлкі, качкі ці драхвы; сядуць на дрожкі бегавыя, перакінуць стрэльбачку за плечы, паклічуць Дзіянку, дый з богам: сёння на Сярэдні млын, заўтра на Мяшчэрскія, паслязаўтра на галы. І ўсё з Гарваськам. Той першы завадатар усяму быў, а прыкідваўся, што гэта паніч яго цягае. Любіў яго, ворага свайго, Аркадзь Пятровіч папраўдзе, як брата, а ён чым далей, тым усё больш люта здзекаваўся з яго. Бывала, скажуць: «Ну, давай, Гарвась, на балалайках! Вывучы ты мяне, напрамілы бог, «Зайшло сонца краснае за лес»... А Гарваська паглядзіць на іх, пусціць у ноздры дым і гэтак з усмешачкаю: «Пацалуйце перша руку ў мяне». Пабялеюць увесь Аркадзь Пятровіч, ускочуць з месца, бац яго з усяе сілы па шчацэ, а ён толькі галавою матне і яшчэ чарнейшы зробіцца, насупіцца, як разбойнік які. «Устаць, нягоднік!» Устане, выцягнецца, як хорт, порткі плісавыя вісяць... маўчыць. «Перапрошвай». - «Вінаваты, васпане». А паніч задыхнуцца - і ўжо не ведаюць, што далей сказаць. «То-та ж, «васпане»! - крычаць. - Я, бач, нараўлю з табою, з нягоднікам, як з роўным абысціся, я, бач, іншым разам думаю: я для яго душы не пашкадую... А ты што? Ты знарок мяне ў злосць уганяеш?»

- Дзіва адно! - гаварыла Наталля. - З паніча і з дзядулі Гарваська здзекаваўся, а з мяне - паненка. Паніч, - а, па праўдзе сказаць, і самі дзядуля, - з Гарваські не маглі нацешыцца, а я - з яе... як з Сошак гэта вярнулася я ды крышку абразумілася пасля свае правінкі...

 

V

 

З бізуном сядалі за стол пасля ўжо смерці дзядулі, пасля Гарваськавых уцёкаў і жаніцьбы Пятра Пятровіча, пасля таго як цётка Тоня, крануўшыся, ахвяравала сябе ў нявесты свяцейшаму Ісусу, а Наталля вярнулася з гэтых самых Сошак. Кранулася ж цётачка Тоня, і ў ссылцы пабывала Наталля - праз каханне.

Нудныя, глухія дзедавы часы змяніліся часамі маладых паноў. Вярнуўся ў Сухадол Пётра Пятровіч, нечакана для ўсіх пайшоўшы ў адстаўку. І тое, што вярнуўся ён, сталася пагібельным і для Наталлі і для цёткі Тоні.

Яны абедзве закахаліся. Не заўважылі, як закахаліся. Ім здавалася спачатку, што «проста стала весялей жыць».

Пётра Пятровіч павярнуў на першых часах жыццё ў Сухадоле на новы лад - на святочны і панскі. Ён прыехаў з таварышам, Вайткевічам, прывёз з сабою кухара, голенага алкаголіка, які з агідаю касіўся на пазелянелыя рубчастыя формы на жэле, на грубыя нажы, відэльцы. Пётра Пятровіч хацеў паказаць сябе перад таварышам гасцінным, шчодрым, багатым - і рабіў гэта няўмеючы, як хлапчук. Ды ён і быў бадай што хлапчуком, вельмі далікатным і прыгожым з выгляду, але па характары рэзкім і жорсткім, хлапчуком нібы самаўпэўненым, але такім, што лёгка і траха не да слёз бянтэжыўся, а пасля надоўга затойваў злосць на таго, хто збянтэжыў яго.

- Памятаю, браце Аркадзь, - сказаў ён за сталом у першы ж дзень, як толькі прыехаў у Сухадол, - памятаю, была ў нас мадэра неблагая?

Дзед пачырванеў, хацеў нешта сказаць, але не насмеліўся і толькі затузаў на грудзях архалук. Аркадзь Пятровіч здзівіўся:

- Якая мадэра?

А Гарваська нахабна паглядзеў на Пятра Пятровіча і ўхмыльнуўся.

- Вы мелі ласку забыць, васпане, - сказаў ён Аркадзю Пятровічу, нават і не стараючыся ўтаіць насмешкі. - У нас, і праўда, дзяваць не было куды гэтае мадэры. Ды ўсё мы, халопы, пацягалі. Віно панскае, а мы яго дурам, замест квасу.

- Гэта яшчэ што такое? - крыкнуў Пётра Пятровіч, заліваючыся сваім цёмным румянцам. - Маўчаць!

Дзед радасна падхапіў:

- Так, так, Пецечка! Фора! - радасна, тонкім голасам усклікнуў ён і траха не заплакаў. - Ты і ўявіць сабе не можаш, як ён мяне губіць! Я ўжо няраз думаў: падкрадуся і праламлю яму галаву мажджэрам медным! Дальбог, думаў! Я яму кінжал у бок па самае тронка засаджу!

А Гарваська і тут не сцярпеў.

- Я, васпане, чуў, што за гэта люта караюць, - адказаў ён насупіўшыся. - А то і мне ўсё лезе ў галаву: пара пану ў царства нябеснае!

Казаў Пётра Пятровіч, што пасля такога нечакана дзёрзкага адказу стрымаўся ён толькі дзеля чужога чалавека. Ён сказаў Гарваську толькі адно: «Гэтае ж хвіліны выйдзі вон!» А пасля нават яму стала брыдка ад свае гарачнасці - і, паспешліва перапрашаючы Вайткевіча, узняў на яго з усмешкаю тыя чароўныя вочы, якіх доўга не маглі забыць усе, хто ведаў Пятра Пятровіча.

Вельмі доўга не магла забыць гэтых воч і Наталля.

Шчасце яе было надзвычай кароткае - і хто б мог думаць, што скончыцца яно падарожжам у Сошкі, самай выдатнай падзеяй усяго яе жыцця?

Хутар Сошкі цэлы і да гэтага часу, хоць ужо даўно перайшоў да тамбоўскага купца. Гэта - доўгая хата сярод пустое раўніны, свіран, калодзежны журавель і гумно, вакол якога бахчы. Такі, вядома, быў хутар і ў дзедаўскія часы; ды мала змяніўся і горад, што па дарозе да яго з Сухадола. А правінавацілася Наташка тым, што, зусім нечакана для самое сябе, украла складное, апраўленае ў срэбра, люстэрачка Пятра Пятровіча.

Убачыла яна гэтае люстэрачка - і так была здзіўлена хараством яго, - як, зрэшты, і ўсім, што належала Пятру Пятровічу, - што не ўтрывала. І некалькі дзён, пакуль не хапіліся гэтага люстэрачка, пражыла, ашаломленая сваім злачынствам, зачараваная сваёю страшнаю тайнаю і скарбам, як у казцы пра чырвоную кветачку. Кладучыся спаць, яна маліла бога, каб хутчэй прайшла ноч, каб хутчэй настала раніца: святочна было ў доме, які ажыў, напоўніўся нечым новым, дзівосным разам з прыездам паніча, прыбранага, напамаджанага, з высокім чырвоным каўняром мундзіра, з тварам смуглявым, але далікатным, як у паненкі; святочна было нават у пярэдняй, дзе спала Наташка і дзе, ускокваючы з куфра на золку, яна адразу ўспамінала, што ў свеце - радасць, бо каля парога стаялі, чакалі чысткі такія лёгенькія боцікі, што іх смела можна было царскаму сыну насіць; і больш за ўсё страшна і святочна было за садам, у закінутай лазні, дзе было схавана падвойнае люстэрка ў цяжкай срэбнай аправе, - за садам, куды, пакуль яшчэ ўсе спалі, па росных зараслях, тайком бегла Наташка, каб нацешыцца тым, што мае свой скарб, вынесці яго на парог, раскрыць пры гарачым ранішнім сонцы і наглядзецца на сябе да кружэння галавы, а пасля зноў схаваць, затаіць і зноў бегчы, прыслугоўваць усю раніцу таму, на каго яна і воч падняць не смела, для каго яна, у вар'яцкай надзеі спадабацца, і зазірала ў тое люстэрка.

Але казка пра чырвоную кветачку скончылася хутка, вельмі хутка. Скончылася сорамам і ганьбаю, якой нават няма імя, як думала Наташка... Скончылася тым, што сам жа Пётра Пятровіч загадаў астрыгчы, збрыдзіць яе, тую, што прыбіралася, сурміла бровы перад люстэркам, стварала нейкую салодкую тайну, небывалую блізкасць паміж ім і сабою. Ён сам выкрыў і ператварыў яе злачынства ў простую кражу, у недарэчны ўчынак дваровай дзяўчыны, якую, у будзённай кашулі, з тварам, апухлым ад слёз, на вачах усяе чэлядзі, пасадзілі на калёсы з-пад гною і, зняслаўленую, нечакана адарваную ад усяго роднага, павезлі на нейкі невядомы, страшны хутар, у стэпавую далячынь. Яна ўжо ведала: там, на хутары, яна павінна будзе даглядаць куранят, індычанят і бахчы; там яна спячэцца на сонцы, забытая ўсім светам; там, як гады, будуць доўга цягнуцца стэпавыя дні, калі ў зыбучым марыве тонуць гарызонты і так ціха, так пякельна, што спаў бы мёртвым сном увесь дзень, калі б не трэба было слухаць асцярожнага трэску перасохлага гароху, клапатлівага завіхання квахтухі ў гарачай зямлі, мірна-тужлівага перагуквання індыкоў, не сачыць за раптам набегшым зверху жудасным ценем коршака і не ўскокваць, не крычаць тонкім працяглым голасам: «акыш-кыш-кыш!..» Там, на хутары, чаго варта была адна старая хахлушка, якая атрымала ўладу над яе жыццём і смерцю, і, мабыць, ужо з нецярплівасцю чакала свае ахвяры! Адзіную перавагу мела Наташка перад тымі, якіх вязуць на кару смерцю: магчымасць павесіцца. І толькі адно гэта і падтрымлівала яе па дарозе ў ссылку, - вядома, вечную, як меркавала яна.

Па дарозе з канца ў канец павета чаго толькі яна не наглядзелася! Ды не да таго было ён. Яна думала ці, лепш кажучы, адчувала адно: жыццё скончана, злачынства і ганьба вельмі вялікія, каб захацець вярнуцца да яго! Пакуль што аставаўся каля яе блізкі чалавек, Яўсей Бадуля. Але што будзе, калі ён здасць яе з рук на рукі хахлушцы, пераначуе і паедзе, навек пакіне яе на чужой старане? Наплакаўшыся, яна захацела есці. І Яўсей, на дзіва ёй, паглядзеў на гэта вельмі проста і, перакусваючы, размаўляў з ёю так, як бы нічога і не здарылася. А пасля яна заснула - і прачнулася ўжо ў горадзе. І горад здзівіў яе толькі нудотаю, сухечаю, духатою ды яшчэ чымсьці незразумела страшным, тужлівым, што падобна было на сон, якога не раскажаш. Запомнілася за гэты дзень толькі тое, што вельмі душна летам у стэпе, што большага за бясконцы летні дзень і большага за доўгія вялікія дарогі няма нічога на свеце. Запомнілася, што ёсць мясціны на гарадскіх вуліцах, выбрукаваныя каменем, па якіх вельмі нязвычна грукацяць калёсы, што здалёк пахне горад бляшанымі стрэхамі, а сярод плошчы, дзе адпачывалі і кармілі каня, каля пустых пад вечар «абжырных» паветак, - пылам, дзёгцем, гнілым сенам, кучы якога, перамешаныя з конскім гноем, астаюцца на стаянках мужыкоў. Яўсей адпрог і паставіў каня да воза, пакарміць; ссунуў на патыліцу гарачую шапку, выцер рукавом пот і, увесь чорны ад спёкі, пайшоў у харчэўню. Ён строга-настрога наказаў Наташцы «паглядаць» і, у выпадку чаго, крычаць на ўсю плошчу. І Наташка сядзела, не зварухнуўшыся, не адводзіла воч з макаўкі тады толькі што пабудаванага сабора, які вялізнаю срэбранаю зоркаю гарэў недзе далёка за дамамі, - сядзела да таго часу, пакуль не вярнуўся, жуючы, павесялелы Яўсей і не пачаў, з калачом пад пахаю, зноў заводзіць каня ў аглоблі.

- Прыпазніліся мы з табою, каралеўна, трошкі! - весела мармытаў ён, звяртаючыся не то да каня, не то да Наташкі. - Ну, ды, можа, не павесяць! Гэта ж не на пажар... Я і назад гнаць не стану, мне, брат, панскі конь даражэйшы за тваё хайло, - гаварыў ён, ужо разумеючы Дзям'яна. - Разявіў хайло: «Ты ў мяне глядзі! Я, калі хочаш, убачу, што ў цябе і ў портках...» А-ах! - думаю... Забрала мяне крыўда поперак жывата! З мяне, бач, паны і тыя не спушчалі портак... не табе раўня, чарнаротаму. - «Глядзі!» - А чаго мне глядзець? Ану ж не дурнейшы за цябе. Захачу - і зусім не вярнуся: дзеўку дапраўлю, а сам перахрышчуся, ды толькі мяне і бачылі... Я і на дзеўку вунь дзівуюся: чаго, дурніца, затужыла? Хіба свет клінам сышоўся? Пойдуць чумакі або старчыкі якія міма хутара - толькі слова сказаць: у адзін мент за Растовам-бацюхнам апынішся... А там і памінай як звалі!

І думка: «павешуся» - змянілася ў стрыжанай Наташынай галаве думкаю аб уцёках. Калёсы зарыпелі і загайдаліся. Яўсей змоўк і павёў каня да калодзежа сярод пляца. Там, адкуль прыехалі, апускалася сонца за вялікі манастырскі сад, і вокны ў жоўтым астрозе, што стаяў супраць манастыра, цераз дарогу, паблісквалі золатам. І выгляд астрога яшчэ больш падмацаваў думку аб уцёках. Вунь жа і ўцекачы жывуць! Толькі от кажуць, што старчыкі выпякаюць крадзеным дзеўкам і хлопцам вочы параным малаком і выдаюць іх за жабракоў, а чумакі завозяць на мора і прадаюць нагайцам... А бывае, што і ловяць паны сваіх уцёклых, закоўваюць іх у кайданы, у астрог саджаюць... Але ж, можа, і ў астрозе не быкі, а мужыкі, як кажа Гарваська!

Але вокны ў астрозе патухлі, думкі блыталіся, - не, уцякаць яшчэ страшней, чым павесіцца! Ды змоўк, ацвярозеў і Яўсей.

- Прыпазніліся, дзеўка, - ужо з непакоем гаварыў ён, ускокваючы бокам на біла калёсаў.

І калёсы, выбраўшыся на шашу, зноў затрэсліся, забіліся, моцна загрукацелі па каменні... Ах, лепш бы за ўсё было-такі назад павярнуць іх, - не то думала, не то адчувала Наташа, - павярнуць, даскакаць да Сухадола - і ўпасці панам у ногі! Але Яўсей паганяў. Зоркі за дамамі ўжо не было. Наперадзе была белая голая вуліца, белы брук, белыя дамы - і ўсё гэта замыкалася вялізным белым саборам пад новаю бела-бляшанаю макаўкаю, і неба над ім стала бледна-сіняе, сухое... А там, дома, у гэты час ужо раса падала, сад дыхаў свежасцю, пахла з напаленай поварскай; далёка за раўнінамі збажыны, за серабрыстымі таполямі на ўскрайках саду, за старою запаветнаю лазняю дагарала зорка, а ў гасцёўні былі адчынены дзверы на балкон, ярка-чырвонае святло мяшалася са змрокамі ў кутках, і жоўта-смуглявая, чарнавокая, падобная на дзеда і на Пятра Пятровіча паненка штохвіліны абхарошвала рукавы лёгкай і шырокай сукенкі з аранжавага шоўку, пільна ўглядалася ў ноты, седзячы спінаю да зоркі, удараючы па жоўтых клавішах, напаўняючы гасцёўню ўрачыста-пявучымі, саладкава-адчайнымі гукамі паланеза Агінскага і нібы не звяртаючы ніякай увагі на афіцэра, - прыземістага, цемнатварага, які стаяў за ёю, падпіраў талію леваю рукою і напружана-змрочна сачыў за яе быстрымі рукамі...

«У яе - свой, а ў мяне - свой», - не то думала, не то адчувала Наташка ў такія вечары з заміраннем сэрца і бегла ў халодны, росны сад, залазіла ў глушыню крапівы і востра пахкіх, сырых лапухоў і стаяла, чакала нездзяйсняльнага, - таго, што сыдзе з балкона паніч, пойдзе па прысадах, убачыць яе і, нечакана звярнуўшы, наблізіцца да яе шпаркімі крокамі - і яна не падасць ад жаху і шчасця ні гуку...

А калёсы грукацелі. Горад быў наўкруга, душны і смярдзючы, той самы, што ўяўляўся раней нечым чароўным. І Наташка з хваравітым здзіўленнем глядзела на прыбраны ў строі народ, што хадзіў узад і ўперад па каменні каля дамоў, варотаў і крам з парасчынянымі дзвярыма... І навошта паехаў тут Яўсей, думала яна, як адважыўся ён грукацець тут калёсамі?

Але праехалі міма сабора, пачалі спускацца да мелкае рэчкі па ўхабістых пыльных узгорках, міма чорных кузняў, міма гнілых няшчасных хацінак... Зноў знаёма запахла прэснаю цёплаю вадою, глеем, палявою вечароваю свежасцю. Першы агеньчык бліснуў удалечы, на процілеглай гары, у адзінокім дамку каля шлагбаўма... Вось і зусім выбраліся на волю, пераехалі мост, падняліся да шлагбаўма - і зірнула ў вочы каменная, пустэльная дарога, няясна бялеючы і забягаючы ў бясконцую далячынь, у сінізну стэпавае свежае ночы. І конь пайшоў дробным трухам, а мінаваўшы шлагбаўм, і зусім ступою. І зноў стала чуваць, што ціха, ціха ноччу і на зямлі і ў небе, - толькі недзе далёка плачуць шамкі. Яны плакалі ўсё чутней, пявучай - і зліліся, нарэшце, з дружным тупатам тройкі, з роўным стукатам колаў, што беглі і набліжаліся па шашы... Тройкай кіраваў вольны малады фурман, а ў каламажцы, уткнуўшы бараду ў шынель з башлыком, сядзеў афіцэр. Параўняўшыся з калёсамі, на імгненне падняў ён галаву - і раптам убачыла Наташка чырвоны каўнер, чорныя вусы, маладыя вочы, што бліснулі пад каскаю, падобнай на вядзерца... Яна ўскрыкнула, памярцвела, страціла прытомнасць...

Бліснула ёй недарэчная думка, што гэта Пётра Пятровіч, і, па тым болі і пяшчоце, якая маланкай прашыла яе нервовае дваровае сэрца, яна раптам зразумела, што яна страціла: блізкасць да яго... Яўсей кінуўся паліваць яе стрыжаную, адкінутую галаву вадою з дарожнага збанка.

Тады яна апрытомнела, адчуваючы моташнасць, - і скоранька перакінула галаву за біла калёсаў. Яўсей скоранька падклаў пад яе халодны лоб даланю...

А пасля, з палёгкаю, адчуваючы холад, з мокрым каўняром, ляжала яна на спіне і глядзела на зоры. Перапалоханы Яўсей маўчаў, думаючы, што яна заснула, - толькі галавою ківаў, - і паганяў, паганяў. Калёсы трэсліся і ехалі далей. А дзяўчынцы здавалася, што ў яе няма цела, што цяпер у яе - адна душа. І душы гэтай было «так добра, нібы ў царстве нябесным».

Чырвонаю кветкаю, што расцвіла ў казачных снах, было яе каханне. Але ў стэп, у глушэчу, яшчэ больш запаветную, чым глушэча Сухадола, завезла яна каханне сваё, каб там, у цішыні і адзіноце, перамагчы першыя, салодкія і пякучыя пакуты яго, а пасля надоўга, навек, да самае дамавіны пахаваць яго ў глыбіні свае сухадольскае душы.

 

VI

 

Каханне ў Сухадоле незвычайнае было. Незвычайная была і нянавісць.

Дзед, які загінуў гэтак жа недарэчна, як і забойца яго, як і ўсе, што гінулі ў Сухадоле, быў забіты ў тым жа годзе. На Пакровы, на храмавое свята ў Сухадоле, Пётра Пятровіч назваў гасцей - і вельмі хваляваўся: ці будзе прадвадзіцель, які паабяцаўся быць? Радасна, невядома чаму, хваляваўся і дзед. Прадвадзіцель прыехаў - абед удаўся як лепш не трэба. Было і шумна, і весела, дзеду ж - весялей за ўсіх. Раненька ж другога кастрычніка яго знайшлі на падлозе ў гасцёўні нежывога.

Пайшоўшы ў адстаўку, Пётра Пятровіч не ўтаіў, што ён ахвяруе сабою дзеля таго, каб выратаваць гонар Хрушчовых, родавае гняздо, родавую сядзібу. Не ўтаіў, што гаспадарку ён «міжволі» павінен узяць у свае рукі. Павінен і знаёмства завесці, каб сустракацца з найбольш асвечанымі і карыснымі дваранамі павета, а з другімі - проста не парываць адносін. І спачатку ўсё дакладна выконваў, наведаў нават усіх дробнамаянтковых, нават хутар цёткі Вольгі Кірылаўны, пачварна тоўстае старое жанчыны, якая хварэла на сонную хваробу і чысціла зубы нюхальнаю табакаю. Пад восень ужо ніхто не дзівіўся, што Пётра Пятровіч камандуе маёнткам толькі сам... Ды ён і выгляд меў ужо не харашуна-афіцэра, які прыехаў на пабыўку, а гаспадара, маладога пана. Бянтэжачыся, ён не заліваўся такою цёмнаю чырванню, як раней. Ён выпялегаваўся, папаўнеў, насіў дарагія архалукі, маленькія ногі свае балаваў чырвонымі татарскімі туфлямі, маленькія рукі ўбіраў у пярсцёнкі з бірузою. Аркадзь Пятровіч саромеўся глядзець у яго карыя вочы, не ведаў, пра што з ім гаварыць, на першым часе ва ўсім папускаўся яму і прападаў на паляванні.

На Пакровы Пётра Пятровіч хацеў здзівіць усіх сваёю гасціннасцю, дый паказаць, што іменна ён першая галава ў доме. Але вельмі перашкаджаў дзядуля. Дзядуля быў надзвычай шчаслівы, але бестактоўны, балбатлівы і смешны ў сваёй аксамітнай шапачцы з мошчаў і ў новым, не ў меру шырокім сінім казакіне, пашытым сваім краўцом. Ён таксама ўявіў сябе гасцінным гаспадаром і мітусіўся з самае раніцы, наладжваючы нейкую недарэчную цырымонію з прыёмам гасцей. Адна палавіна дзвярэй з пярэдняй у залу ніколі не адчынялася. Ён сам паадсоўваў жалезныя зашчапкі і ўнізе і ўверсе, сам прысоўваў крэсла і, увесь трасучыся, залазіў на яго; а расчыніўшы дзверы, стаў на парог і, карыстаючыся тым, што Пётра Пятровіч маўчыць, заміраючы ад сораму і злосці, але наважыўся ўсё перацярпець, не сышоў з месца, пакуль не прыехаў апошні госць. Ён не зводзіў воч з ганка, - і на ганак давялося адчыніць дзверы, гэтага таксама нібы патрабаваў старадаўні звычай, - таптаўся ад хвалявання, а ўбачыўшы, калі хто ўваходзіць, кідаўся яму насустрач, скоранька рабіў па, падскокваў, кідаючы нагу за нагу, адважваў нізкі паклон і, захлібаючыся, усім гаварыў:

- Ну, як я рад! Як я рад! Даўнавата ў мяне не былі! Прашу, калі ласка, прашу, калі ласка!

Злавала Пятра Пятровіча і тое, што дзядуля ўсім і кожнаму чамусьці дакладваў, што Тонечка паехала ў Лунева, да Вольгі Кірылаўны. «Тонечка захварэла на нуду, паехала да цёткі на ўсю восень» - што маглі думаць госці пасля такіх няпрошаных заяў? Гісторыя ж з Вайткевічам, канечне, ужо ўсім была вядома. Вайткевіч, быць можа, і папраўдзе меў сур'ёзныя намеры, загадкава ўздыхаючы каля Тонечкі, іграючы з ёю ў чатыры рукі, глухім голасам чытаючы ёй «Людмілу» ці гаворачы ў змрочным задуменні: «Ты мерцвяку святыняй слова нарачона...» Але Тонечка шалёна ўспыхвала пры кожнай яго нават самай бяскрыўднай спробе выказаць свае пачуцці, - прэзентаваць, напрыклад, ёй кветку, - і Вайткевіч нечакана паехаў. Калі ж ён паехаў, Тонечка стала не спаць начамі, у цемнаце сядзець каля адчыненага акна, нібы чакаючы нейкага вядомага ёй часу, каб раптам моцна заплакаць - і разбудзіць Пятра Пятровіча. Ён доўга ляжаў, сцяўшы зубы, слухаючы гэты плач ды дробнае, санлівае лепятанне таполяў за вокнамі ў цёмным садзе, падобнае на бесперапынны дожджык. Пасля ішоў супакойваць. Ішлі супакойваць і заспаныя дзеўкі, часамі трывожна прыбягаў дзядуля. Тады Тонечка пачынала тупаць нагамі, крычаць: «Адчапіцеся ад мяне, ворагі мае лютыя!» - і справа канчалася брыдкаю лаянкаю, траха не бойкаю.

- Ды зразумей жа ты, зразумей, - шалёна сіпеў Пётра Пятровіч, выгнаўшы прэч дзевак, дзядулю, бразнуўшы дзвярыма і моцна ўхапіўшыся за іх ручку, - зразумей, змяя, што могуць падумаць!

- Ай! - шалёна павісквала Тонечка. - Татачка, ён крычыць, што я ўцяжку!

І, учапіўшыся сабе ў галаву, Пётра Пятровіч кідаўся прэч з пакоя.

Вельмі трывожыў на Пакровы і Гарваська: як бы не нагрубіў пры якім-небудзь неасцярожным слове.

Гарваська страшэнна вырас. Вялізны, няскладны, але і самы відны, самы разумны з слуг, ён таксама быў прыбраны ў сіні казакін, такія ж штаны і мяккія казловыя боты без абцасаў. Гарусная ліловая хустка абвязвала яго тонкую цёмную шыю. Чорныя, сухія, буйныя валасы ён прычасаў на косы рад, але пастрыгчыся «пад польку» не захацеў - падсек іх у кружок. Брыць не было чаго, толькі два-тры рэдкія і жорсткія завіткі чарнелі на яго барадзе і ў кутках вялікага рота, пра які гаварылі: «Рот жа такі, хоць прышый матузкі». Будылясты, вельмі шырокі ў пляскатых сухарэбрых грудзях, з маленькаю галавою і глыбокімі арбітамі, тонкімі папялова-сінімі губамі і буйнымі блакітнаватымі зубамі, ён, гэты старажытны арыец, парс з Сухадола, ужо атрымаў мянушку: хорт. Гледзячы на яго аскаліну, слухаючы яго пакашліванні, многія думалі: «А хутка ты, хорт, здохнеш!» Уголас жа, не так, як другіх, велічалі малакасоса Гарвасем Апанасавічам.

Баяліся яго і паны. У паноў было ў характары тое самае, што ў хлопцаў: або камандаваць, або баяцца. За дзёрзкі адказ дзеду, у той дзень, калі прыехаў Пётра Пятровіч, Гарваську на здзіў усяе чэлядзі нічога не было. Аркадзь Пятровіч сказаў яму коратка: «Чыста ты жывёліна, брат!» - на што і адказ атрымаў вельмі кароткі: «Цярпець яго не магу я, васпан!» А да Пятра Пятровіча Гарваська сам прыйшоў: стаў на парог і, па сваёй манеры, развязна асеўшы на свае непамерна з тулавам доўгія ногі ў шырачэзных штанах, рогам выставіўшы левае калена, папрасіў, каб яго адлупцавалі.

- Вельмі я грубіян і гарачы, васпан, - сказаў ён абыякава, з гуллівасцю ў чорных вачышчах.

І Пётра Пятровіч, адчуўшы ў слове «гарачы» намёк, збаяўся.

- Паспеецца яшчэ, галубок! Паспеецца! - прытворна строга крыкнуў ён. - Выйдзі прэч! Я цябе, дзёрзкага, бачыць не магу.

Гарваська пастаяў, памаўчаў. Пасля сказаў:

- Ёсць на тое воля ваша.

Пастаяў яшчэ, круцячы жорсткі волас на верхняй губе, паскаліў па-сабачы блакітнаватыя сківіцы, не выказваючы на твары ні адзінага пачуцця, і выйшаў. Цвёрда пераканаўся ён з таго часу ў выгодзе гэтай манеры - нічога не выказваць на твары і быць як мага больш кароткім у адказах. А Пётра Пятровіч пачаў не толькі пазбягаць гаворкі з ім, але нават у вочы яму глядзець.

Гэтак жа абыякава, загадкава трымаўся Гарваська і на Пакровы. Усе збіліся з ног, рыхтуючыся да свята, аддаючы і прымаючы распараджэнні, сварачыся, спрачаючыся, мыючы падлогу, чысцячы сіняватаю крэйдаю цёмнае цяжкае серабро абразоў, даючы ногца, каб не лезлі ў сенцы, сабакам, баючыся, што не застыне жэле, што не хопіць відэльцаў, што перасмажацца наліснікі, хрушчы; адзін Гарваська спакойна ўхмыляўся і гаварыў развар'яванаму Казіміру, алкаголіку-кухару: «Цішэй, айцец дыякан, падраснік лопне!»

- Глядзі, не напіся, - няўцямна, хвалюючыся за прадвадзіцеля, сказаў Гарваську Пётра Пятровіч.

- Зроду не піў, - як роўнаму кінуў яму Гарваська. - Не анцірэсна.

А пасля, пры гасцях, Пётра Пятровіч нават паддобрываючыся крычаў на ўвесь дом:

- Гарвась! Не прападай ты, калі ласка. Без цябе як без рук.

А Гарваська надзвычай ветліва і з годнасцю абзываўся:

- Няхай ваша ласка не турбуецца. Не пасмею адлучыцца.

Ён служыў як ніколі. Ён цалкам апраўдваў словы Пятра Пятровіча, які ўголас гаварыў гасцям:

- Да чаго дзёрзкі гэты дылда, вы і ўявіць сабе не можаце! Але проста геній! Залатыя рукі!

Ці мог ён прадбачыць, што падлівае ў келіх іменна тую кроплю, якая перапоўніць яго? Дзед пачуў яго словы. Ён затузаў на грудзях казакін і раптам цераз увесь стол закрычаў прадвадзіцелю:

- Ваша правасхадзіцельства! Падайце руку падмогі! Як да бацькі, звяртаюся да вас са скаргаю на слугу майго! Вось на гэтага, на гэтага - на Гарвася Апанасавіча Кулікова! Ён на кожным кроку знішчае мяне! Ён...

Яго перапынілі, угаварылі, супакоілі. Расхваляваўся дзядуля да слёз, але яго пачалі супакойваць так дружна і з такою павагаю, вядома насмешліваю, што ён здаўся і адчуў сябе зноў па-дзіцячы шчаслівым. Гарваська стаяў каля сцяны строга, з апушчанымі вачыма і апусціўшы галаву. Дзядуля бачыў, што ў гэтага волата занадта малая галава, што яна была б яшчэ меншая, калі б астрыгчы яе, што патыліца ў яго вострая і што асабліва многа валасоў іменна на патыліцы - буйных, чорных, груба падсечаных і навіслых стрэшкаю над тонкай шыяй. Ад загару, ад ветру на паляванні цёмны Гарваськаў твар сям-там лушчыўся, быў у бледна-ліловых плямах. І дзядуля са страхам і трывогаю кідаў погляды на Гарваську, але ўсё-такі радасна крычаў гасцям:

- Добра, я прабачаю яму! Толькі за гэта я не адпушчу вас, дарагія госці, цэлыя тры дні. Нізашто не адпушчу! Асабліва ж прашу, не едзьце пад вечар. Як толькі дзела пад вечар, я сам не свой: такая нуда, такая жудасць! Хмаркі заходзяць, у Трошынавым лесе, кажуць, зноў двух французаў банапарцёнкавых злавілі... Я конча памру ўвечары, - папомніце маё слова. Мне Мартын Задэка намовіў...

Але памёр ён пад раніцу.

Ён намогся-такі: «дзеля яго» многа народу асталося начаваць; увесь вечар пілі гарбату, сочыва было страшэнна многа, і ўсё рознае, так што можна было падыходзіць і каштаваць, падыходзіць і каштаваць; пасля наставілі сталоў, запалілі столькі спермацэтавых свечак, што яны адсвечваліся ва ўсіх люстэрках, і па пакоях, поўных дыму духмянага жукоўскага тытуню, шуму і гамонкі, быў залацісты бляск, як у царкве. Галоўнае ж, многія начаваць асталіся. І, значыць, наперадзе быў не толькі новы вясёлы дзень, але і вялікія клопаты, турботы: гэта ж калі б не ён, не Пётра Кірылавіч, ніколі не ўдалося б так добра свята, ніколі не было б такога ажыўленага і багатага абеду!

«Гэтак, гэтак, - хвалюючыся, думаў дзядуля ўночы, скінуўшы казакін і стоячы ў сваёй спальні перад аналоем, перад запаленымі на ім васковымі свечкамі, гледзячы на чорны абраз Мяркурыя. - Гэтак, гэтак, смерць грэшніку люта... Ды не зойдзе сонца ў гневе нашым!»

Але тут ён успомніў, што хацеў падумаць нешта другое; горбячыся і шэпчучы пяцідзесяты псалом, прайшоўся па пакоі, паправіў на начным століку куродымны кнот, узяў у рукі псалтыр і, разгарнуўшы, зноў глыбока і шчасліва ўздыхнуўшы, падняў вочы на безгаловага святога. І раптам напаў на тое, што хацеў падумаць, і засвяціўся ўсмешкаю:

- Гэтак, гэтак: ёсць стары - забіў бы яго, няма старога - купіў бы яго!

Баючыся праспаць, не распарадзіцца пра нешта, ён бадай што не спаў. А раненька, калі ў пакоях, яшчэ не прыбраных і прапахлых тытунём, стаяла тая асаблівая цішыня, што бывае толькі пасля свята, асцярожна, на босую нагу выйшаў ён у гасцёўню, клапатліва падняў некалькі драбкоў крэйды, што валяліся каля раскрытых зялёных сталоў, і слаба ахнуў ад захаплення, зірнуўшы на сад за шклянымі дзвярыма: на яркі бляск халоднага блакіту, на срэбра прымаразкаў, якія ўкрылі і балкон і парэнчы, на карычневую лістоту ў голых зарасніках пад балконам. Ён адчыніў дзверы і пацягнуў носам: яшчэ горка і спірытусна пахла з кустоў восеньскім тлёнам, але гэты пах губляўся ў зімовай свежасці. І ўсё было нерухомае, заспакоенае, бадай што ўрачыстае. Ледзь паказаўшыся ззаду, за вёскаю, сонца асвяціла карціны маляўнічых прысадаў, напалову голых, асыпаных рэдкім і дробным золатам, беластволых бяроз, і чароўны, радасны, няўлоўна-ліловы тон быў у гэтых белых з золатам вяршынях, што прасвечваліся на блакіце. Прабег сабака ў халодным цяні пад балконам, хрумстаючы па спаленай марозам і нібы соллю асыпанай траве. Хрумсценне гэта нагадвала зіму - і, з прыемнасцю перасмыкнуўшы плячыма, дзядуля вярнуўся ў гасцёўню і, затойваючы дыханне, пачаў перасоўваць, расстаўляць, падымаючы грукат, цяжкую мэблю, сяды-тады паглядаючы ў люстэрка, дзе адсвечвалася неба. Раптам нячутна і хутка ўвайшоў Гарваська - без казакіна, заспаны, «злосны, як чорт», як ён сам жа пра сябе расказваў пасля. Ён увайшоў і строга крыкнуў шэптам:

- Цішэй ты! Чаго лезеш не ў сваё дзела?

Дзядуля падняў узрушаны твар і, з той пяшчотаю, якая не пакідала яго ўвесь учарашні дзень і ўсю ноч, шэптам адказаў:

- От бачыш, які ты, Гарвась! Я прасіў цябе ўчора, а ты, замест падзякі пану...

- Абрыдзеў ты мне, слімак, горш за восень! - перабіў Гарваська. - Пусці.

Дзядуля са страхам зірнуў на яго патыліцу, якая яшчэ больш выдавалася цяпер над тонкаю шыяю, што тырчала з каўняра белай кашулі, але ўспыхнуў і загарадзіў сабою ломберны стол, які хацеў цягнуць у куток.

- Ты пусці! - імгненна падумаўшы, нямоцна крыкнуў ён. - Гэта ты павінен папусціцца пану. Ты давядзеш мяне: я табе кінжал у бок усаджу!

- А! - дакучліва сказаў Гарваська, бліснуўшы зубамі, і наводліў ударыў яго ў грудзі.

Дзядуля паслізнуўся на гладкай дубовай падлозе, узмахнуў рукамі - і скроняю ўдарыўся аб рог стала.

Убачыўшы кроў, бяссэнсава перакошаныя вочы і разяўлены рот, Гарваська сарваў з яшчэ цёплае дзедавае шыі залаты абразок і ладанку на заношаным матузку... азірнуўся, сарваў і бабчын шлюбны пярсцёнак з мезенца... Потым нячутна і шпарка выйшаў з гасцёўні - і як у ваду прапаў.

Адзіным чалавекам з усяго Сухадола, які бачыў яго пасля гэтага, была Наталля.

 

VII

 

Пакуль жыла яна ў Сошках, адбыліся ў Сухадоле яшчэ дзве буйныя падзеі: ажаніўся Пётра Пятровіч і адправіліся браты «ахвотнікамі» ў Крымскую кампанію.

Вярнулася яна толькі праз два гады: пра яе забылі. І, вярнуўшыся, не пазнала Сухадола, як не пазнаў яе і Сухадол.

У той летні вечар, калі калёсы, прысланыя з панскага двара, зарыпелі каля хутаранскае хаты і Наташка выскачыла на парог, Яўсей Бадуля здзіўлена ўскрыкнуў:

- Няўжо гэта ты, Наташка?

- А то хто ж? - адказала Наташка з ледзь прыкметнаю ўсмешкаю.

І Яўсей паківаў галавою:

- Вельмі ж не тая ты стала!

А стала яна толькі не падобная на ранейшую: з стрыжанай дзяўчынкі, круглатварай і яснавокай, стала невысокай, хударлявай, стройнай дзяўчынаю, спакойнаю, стрыманаю і ласкаваю. Яна была ў плахце і ў вышытай кашулі, хоць накрытая цёмнаю хустачкаю па-нашаму, крыху смуглявая ад загару і ўся ў дробным рабацінні колеру проса. А Яўсею, сапраўднаму сухадольцу, і цёмная хустачка, і загар, і рабацінкі, вядома, здаваліся непрыгожыя.

Па дарозе ў Сухадол Яўсей сказаў:

- Ну вось, дзеўка, і нявестаю ты стала. Хочацца замуж нябось?

Яна толькі галавою паматала:

- Не, дзядзька Яўсей, ніколі не пайду.

- Гэта з якой жа радасці? - папытаўся Яўсей і нават люльку з рота выняў.

І не спяшаючыся яна паясніла: не ўсім жа замужам быць; аддадуць яе, мабыць, паненцы, а паненка ахвяравала сябе богу і, значыць, замуж яе не пусціць; дый сны ўжо вельмі ясныя сніліся ёй не раз.

- Што ж ты бачыла? - папытаўся Яўсей.

- Ды так, пустое, - сказала яна. - Напалохаў мяне тады Гарваська да смерці, нагаварыў навін, раздумалася я... Ну, от і снілася.

- А няўжо праўда, што снедаў ён у вас, Гарваська гэты?

Наташка падумала.

- Снедаў. Прыйшоў і кажа: прыйшоў я да вас ад паноў па вялікай справе, толькі дайце перш паесці мне. Яму і падалі як чалавеку. А ён пад'еў, выйшаў з хаты і мне маргнуў. Я выскачыла, ён расказаў мне за вуглом усё дачыста, дый пайшоў сабе...

- Ды што ж ты гаспадароў не пазвала?

- Яшчэ чаго. Ён забіць пагразіў. Да вечара загадаў нікому не казаць. А ім сказаў, - спаць пад свіран пайду...

У Сухадоле з вялікім цікаўствам глядзела на яе ўся чэлядзь, прыставалі з роспытамі сяброўкі і равесніцы па дзявочніку. Але і сяброўкам адказвала яна ўсё гэтак жа коратка і нібы любуючыся нейкаю роляю, узятаю на сябе.

- Добра было, - паўтарала яна.

А раз сказала тонам багамолкі:

- У бога ўсяго многа. Добра было.

І проста, не бавячыся распачала рабочае, будзённае жыццё, як бы зусім не дзівячыся з таго, што пайшлі маладыя панічы на вайну «ахвотнікамі», што паненка «звар'яцела» і вандруе па пакоях, як рабіў гэта дзед, што кіруе Сухадолам новая, усім чужая паня, - маленькая, поўная, вельмі жвавая, цяжарная...

Паня крыкнула за абедам:

- Пазавіце ж сюды гэту... як яе? - Наташку.

І Наташка шпарка і нячутна ўвайшла, перахрысцілася, пакланілася ў кут, абразам, пасля пані і паненцы - і стала, чакаючы роспытаў і загадаў. Распытвала, вядома, толькі паня, - паненка, якая за гэты час вельмі вырасла, пахуднела, стала вастраносая, гледзячы сваімі неймаверна чорнымі вачыма старанна-тупа, ні слова не прамовіла. Паня ж і загадала ёй быць пры паненцы. І яна пакланілася і проста сказала:

- Слухаю.

Паненка, гледзячы ўсё гэтак жа ўважліва-абыякава, раптам кінулася на яе ўвечары і, люта раскасавурыўшы вочы, жорстка і з асалодаю парвала на ёй валасы - за тое, што яна не ўмеючы сарвала з яе нагі панчоху. Наташка па-дзіцячы заплакала, але змаўчала, а выйшаўшы ў дзявоцкую, сеўшы на скрыню і выбіраючы вырваныя валасы, нават усміхнулася скрозь застылыя на вейках слёзы.

- Ну, лю-утая! - сказала яна. - Цяжка мне будзе.

Паненка, прачнуўшыся раніцаю, доўга ляжала ў пасцелі, а Наташка стаяла каля парога і, апусціўшы галаву, скоса паглядвала на яе бледны твар.

- Што ж бачыла ў сне? - папыталася паненка так абыякава, нібы нехта другі гаварыў за яе.

Яна адказала:

- Здаецца, нічога.

І тады паненка, зноў гэтак жа нечакана, як учора, ускочыла з пасцелі, шалёна запусціла ў яе кубак з гарбатай, упаўшы на пасцель, горка, з крыкам заплакала. Ад кубка Наташка адскочыла - і неўзабаве навучылася адскокваць з незвычайным спрытам. Высветлілася, што дурным дзеўкам, якія адказвалі на пытанне аб снах: «Нічога не бачыла», - паненка крычала часамі: «Ну, схлусі што-небудзь!» Але таму, што хлусіць Наташка не надта ўмела, то і давялося ёй развіваць у сабе другую здатнасць: адскокваць.

Нарэшце да паненкі прывезлі лекара. Лекар даў многа пілюль, кропель. Баючыся, што яе атруцяць, паненка прымусіла пераспытаць усе гэтыя пілюлі і кроплі Наташку - і тая без адказу пераспытала ўсе іх засаб. Неўзабаве пасля прыезду дазналася яна, што паненка чакала яе «як свету белага»: паненка-то і ўспомніла пра яе - усе вочы праглядзела, ці не едуць з Сошак, горача ўпэўнівала ўсіх, што будзе зусім здаровая, як толькі вернецца Наташка. Наташка вярнулася - і сустрэлі яе зусім абыякава. Але ці не былі паненчыны слёзы слязьмі горкага расчаравання? У Наташкі скаланулася сэрца, калі яна сцяміла ўсё гэта. Яна выйшла ў калідор, села на скрыню і зноў заплакала.

- Што ж, лепш табе? - папыталася паненка, калі яна ўвайшла да яе пасля з апухлымі вачыма.

- Лепш, - шэптам сказала Наташка, хоць ад лякарстваў у яе замірала сэрца і круцілася галава, і, падышоўшы, горача пацалавала руку паненцы.

І доўга пасля таго хадзіла з апушчанымі вейкамі, баючыся падняць іх на паненку, расчуленая жаласлівасцю да яе.

- У, хахлушка падкалодная! - крыкнула раз адна з сябровак яе па дзявоцкай, Салошка, якая часцей за ўсіх спрабавала стаць удзельніцай усіх тайнаў і пачуццяў яе і заўсёды натыкалася на кароткія, простыя адказы, што выключалі ўсякую асалоду дзявочай дружбы.

Наташка сумна ўсміхнулася.

- А што ж, - сказала яна ў задуменні. - І тое праўда. З кім жыцьмеш, на таго і рабіцьмеш. Я часам па бацьку-матцы не жалкую так, як па хахлах сваіх...

У Сошках яна спачатку зусім не надала ўвагі таму новаму, што акружала яе. Прыехалі пад раніцу - і дзіўным здалося ёй гэтае раніцы толькі тое, што хата вельмі доўгая і белая, далёка відна сярод навакольных раўнін, што хахлушка, якая паліла ў печы, прывіталася ветліва, а хахол не слухаў Яўсея. Яўсей малоў бесперастанку - і пра паноў, і пра Дзям'яна, і пра гарачыню ў дарозе, і пра тое, што ён еў у горадзе, і пра Пятра Пятровіча, і, вядома ўжо, пра люстэрка, - а хахол, Шары, ці, як звалі яго ў Сухадоле, Барсук, толькі галавою матаў і раптам, калі Яўсей змоўк, няўцямна глянуў на яго і вельмі вясёла заныў пад нос: «Круть, верть, метелиця»... Пасля пачала яна пакрысе ачуньваць - і дзівіцца з Сошак, знаходзіць у іх усё больш хараства і непадабенства з Сухадолам. Адна хата хахлацкая чаго варта была - яе белізна, яе гладкая, роўная, ачарочаная страха! Якое багатае здавалася ў гэтай хаце яе ўбранне ў параўнанні з неахайнай беднасцю сухадольскіх хат! Якія дарагія фольгавыя абразы віселі ў куце яе, што за дзівотлівыя папяровыя кветкі акружалі іх, як хораша стракацелі ручнікі, што віселі над імі! А ўзорысты абрус на стале! А рады шызых гаршкоў і злівачкаў на паліцах каля печы! Але больш за ўсё дзівіцца можна было на гаспадароў.

Што ў іх было дзіўнае, яна не зусім разумела, але адчувала заўсёды. Ніколі яшчэ не бачыла яна такіх ахайных, спакойных і ладных мужыкоў, як Шары. Быў ён невысокі, галаву меў клінам, стрыжаную, у густым моцным серабры, вусы, - ён толькі вусы насіў, - таксама сярэбраныя, вузкія, татарскія, твар і шыю чорныя ад загару, у глыбокіх маршчынах, але таксама нейкіх ладных, пэўных, патрэбных чамусьці. Хадзіў ён няёмка, - цяжкія былі яго боты, - у боты ўбіраў порткі з грубага беленага палатна, у порткі - такую ж кашулю, шырокую пад пахамі, з адкладным каўняром. На хаду гнуўся крыху. Але ні гэтая манера, ні маршчыны, ні сівізна не старылі яго: не было ні стомленасці нашай, ні вяласці ў яго твары; невялікія вочы глядзелі востра, тонка-насмешліва. Старога серба, які аднекуль заходзіў аднойчы ў Сухадол з хлопчыкам, што іграў на скрыпцы, нагадаў ён Наташцы.

А хахлушку Марыну сухадольцы празвалі Кап'ём. Стройная была гэтая высокая пяцідзесяцігадовая жанчына. Жаўтаваты загар роўна ўкрываў тонкую, не сухадольскую скуру яе твару з шырокімі сківіцамі, грубаватага, але бадай што прыгожага сваёю прамізною і строгаю жвавасцю воч - не то агатавых, не то янтарна-шэрых, што мяняліся, як у кошкі. Высокім капцом высілася на яе галаве вялікая чорна-залатая, у чырвоным гарошку, хустка; чорная кароткая плахта, якая рэзка адценьвала белізну сарочкі, шчытна аблягала даўгаватыя сцёгны і лыткі. Абувалася яна набасанож, у чаравікі з падкоўкамі, голыя ногі ў забараснях яе былі тонкія, але круглыя, сталі ад сонца як палітураванае жоўта-карычневае дрэва. І калі яна часамі спявала за работаю, ссунуўшы бровы, моцным грудным голасам, песню пра асаду нявернымі Пачаева, пра тое -

 

          Як зійшла зоря вечіровая

          Та над Почаевом стала,

 

як сама божая матка святы манастыр «рятувала», у голасе яе было гэтулькі безнадзейнасці, завывання, але разам з тым гэтулькі велічнасці, сілы, пагрозы, што Наташка не спускала ў жудасным захапленні воч з яе.

Дзяцей хахлы не мелі, Наташка была сірата. І калі б жыла яна ў сухадольцаў, то звалі б яе дачкою прыёмнаю, а часамі і зладзейкаю, што шкадавалі б яе, то калолі б вочы. А хахлы былі бадай што халодныя, але роўныя ў абыходжанні, зусім не цікаўныя і не гаваркія. Увосень прыганялі на касьбу, на малацьбу калужскіх баб і дзяўчат, якіх звалі за іх стракатыя сукенкі «распашонкамі». Але распашонак Наташка цуралася: мелі яны славу распутных, з паганымі хваробамі, былі грудастыя, нахабныя і дзёрзкія, лаяліся брыдка і са смакам, прымаўкамі так і сыпалі, на каня сядалі па-мужчынску, скакалі як ачмурэлыя. Развеялася б яе гора ў прывычным побыце, у шчырых размовах, у слязах і песнях. Ды з кім было падзяліцца шчырасцю ці песні спяваць? Распашонкі зацягвалі сваімі грубымі галасамі, падхоплівалі іх не ў меру дружна і зычна, з ёканнем і свістам. Шары спяваў толькі нешта з насмешлівых скокаў. А Марына ў сваіх песнях, нават пра каханне, была строгая, гордая і задуменна-змрочная:

 

          В кінці греблі шумлять верби,

          Що я посадила, -

 

журботна-працяжліва расказвала яна - і дадавала, паніжаючы голас, цвёрда і безнадзейна:

 

          Нема мого

          Миленького,

          Що я полюбила...

 

І ў адзіноце, павольна перажыла Наташка першую, горка-салодкую атруту непадзеленага кахання, перапакутавала сваю ганьбу, рэўнасць, страшныя і мілыя сны, якія часта сніліся ёй начамі, незбытэчныя мары і чаканні, што мардавалі яе ў маўклівыя стэпавыя дні. Часта пякельная крыўда зменьвалася ў яе сэрцы пяшчотаю, запал і роспач - пакорлівасцю, жаданнем самага сціплага, непрыкметнага існавання поблізу яго, кахання, навек затоенага ад усіх, без ніякага чакання, без ніякага патрабавання. Весткі, навіны, якія даходзілі з Сухадола, ацвярожвалі. Але калі не было доўга вестак, не было адчування будзённага сухадольскага жыцця - і пачынаў здавацца Сухадол такім цудоўным, такім жаданым, што не хапала сілы трываць адзіноту і гора... Раптам паявіўся Гарваська. Ён паспешліва-рэзка выкінуў ёй усе сухадольскія навіны, за паўгадзіны расказаў тое, чаго другі не здолеў бы і за дзень расказаць, - аж да таго, як ён насмерць «штурхануў» дзядулю, і цвёрда сказаў:

- Ну, а цяпер бывай па век!

Ён свідраваў яе, ашаломленую, сваімі вачышчамі, крыкнуў, выходзячы на дарогу:

- А дурасць з галавы пара прэч выбіць! Ён вось-вось ажэніцца, ты яму і ў палюбоўніцы не гадзішся... Абразумся!

І яна абразумілася. Перажыла страшэнныя навіны, апамяталася - і абразумілася.

Дні пацягнуліся пасля таго роўна, сумна, як тыя багамолкі, што ішлі і ішлі па шашы міма хутара, вялі, адпачываючы, доўгія размовы з ёю, вучылі цярплівасці ды надзеі на госпада бога, імя якога гаварылася тупа, жалобна, а больш за ўсё правілу: не думаць.

- Думай, не думай - па-нашаму не будзе, - гаварылі багамолкі, пераабуваючы лапці, моршчачы зняможаныя твары і расслаблена гледзячы ў стэпавую далеч. - У госпада бога ўсяго многа... Сарві-тка ты нам, дзяўчынка, цыбулькі крадком...

А другія, як гэта бывае, і палохалі, - грахамі, тым светам, прадракалі яшчэ і не такія беды і страхі. І аднаго разу прысніліся ёй ледзь не запар два жахлівыя сны. Усё думала яна пра Сухадол, - цяжка было спачатку не думаць! - думала пра паненку, пра дзеда, пра сваю будучыню, гадала, ці выйдзе яна замуж і калі выйдзе, то калі, за каго... Думы так непрыкметна перайшлі аднаго разу ў сон, што вельмі адчувальна ўбачыла яна перадвечаровы час спякотлівага, пыльнага, трывожна-ветранага дня і тое, што бяжыць яна на ставок з вёдрамі - і раптам бачыць на глініста-сухім узгорку пачварнага, галавастага мужыка-карліка ў стаптаных ботах, без шапкі, з узлахмачанымі ветрам рыжымі кудламі, у расперазанай, расхрыстанай агняна-чырвонай кашулі. «Дзядуля! - крыкнула яна ў трывозе і з жахам. - Хіба пажар?» - «Дашчэнту ўсё згіне зараз! - таксама крыкам, які заглушаўся гарачым ветрам, абазваўся карлік. - Хмара ідзе несусветная! І думаць не мажы замуж збірацца!» А другі сон быў яшчэ страшнейшы: стаяла яна нібы ў поўдзень у душнай пустой хаце, прыпёртая некім знадворку, замірала, чакала чагось - і от выскачыў з-за печы вялізны шэры казёл, стаў на дыбкі - і проста да яе, непрыстойна ўзбуджаны, з гаручымі, як жар, радасна-шалёнымі і ўмольнымі вачыма. «Я твой жаніх!» - крыкнуў ён чалавечым голасам, шпарка і няёмка падбягаючы, дробна тупочучы маленькімі заднімі капыткамі - і з размаху ўпаў ёй на грудзі пярэднімі...

Ускокваючы пасля такіх сноў на сваёй пасцелі ў сенцах, ледзьве не памірала яна ад біцця сэрца, ад страху цемнаты і думкі, што няма да каго кінуцца ёй.

- Госпадзі Ісусе, - скорагаворкаю шаптала яна. - Матухна царыца нябесная! Угоднікі божыя!

Але ад таго, што ўсе ўгоднікі ўяўляліся ёй карычневымі і безгаловымі, як Мяркуры, рабілася яшчэ страшней.

Калі ж пачала яна абдумваць сны, то ў галаву ёй пачало прыходзіць, што дзявочыя гады яе скончаны, што лёс яе ўжо вызначыўся, - нездарма выпала ёй на долю нешта незвычайнае, каханне да пана! - што чакаюць яе яшчэ нейкія выпрабаванні, што трэба вучыцца ў хахлоў стрыманасці, а ў багамолак - прастаце і пакорлівасці. І таму што любяць сухадольцы іграць ролі, стараюцца верыць у наканаванасць таго, што нібы павінна адбыцца, хоць самі ж яны і выдумлялі гэтае непазбежнае, дык узяла на сябе ролю і Наташка.

 

VIII

 

У яе ногі падкасіліся ад радасці, калі, выскачыўшы на парог перад святам Пятра, зразумела яна, што Бадуля - па яе, калі ўбачыла яна запыленыя, расшалёстаныя сухадольскія калёсы, убачыла рваную шапку на калматай галаве ў Бадулі, яго выцвілую на сонцы блытаную бараду, яго твар, стомлены і ўзрушаны, да часу састарэлы і знягожаны, нават незразумелы нейкі ў мізэрнасці і несумернасці рысаў, убачыла знаёмага сабаку, таксама калматага, нечым падобнага не толькі на Бадулю, але і на ўвесь Сухадол, - мутна-шэрага на спіне, а спераду, з грудзей, з густа апушанай шыі, нібы пракуранага цёмным дымам курнае хаты. Але яна хутка саўладала з сабою. Бадуля па дарозе дадому плёў, што ў галаву ўлезе, пра Крымскую вайну, то нібы радаваўся ёй, то бедаваў, і Наташка разважліва гаварыла:

- Што ж, відаць, трэба акараціць іх, французаў гэтых...

Увесь доўгі дзень па дарозе ў Сухадол прайшоў у жудасным адчуванні - глядзець новымі вачыма на старое, знаёмае, перажываць, набліжаючыся да роднага кутка, ранейшую самую сябе, заўважаць перамены, пазнаваць людзей, што трапляліся насустрач. Пры паваротцы ў Сухадол з вялікай дарогі, на папарах, пазарастаных пырнікам, бегаў трацяк жарэбчык: хлапчук, стаўшы на вераўчаны повад босаю нагою, учапіўся за шыю жарабяці і намагаўся закінуць другую на спіну, а жарэбчык не даваўся, бегаў, трос яго. І Наташка радасна хвалявалася, прызнаўшы ў хлапчуку Хомку Пацюхіна. Сустрэўся стогадовы Назарчык, які сядзеў у пустым возе ўжо не па-мужчынску, а па-бабску, - з проста выцягнутымі нагамі, - з напружана высока і слабасільна паднятымі плячыма, з бескаляровымі, жаласліва-маркотнымі вачыма, схуднелы да таго, што «няма чаго ў дамавіну палажыць», без шапкі і ў доўгай старэнькай кашулі, шызай ад попелу, ад пастаяннага ляжання ў печы. І зноў здрыганулася сэрца - успомнілася, як гады тры таму назад найдабрэйшы і найбесклапотнейшы Аркадзь Пятровіч хацеў караць гэтага Назарку, злоўленага на агародзе з хвосцікам рэдзькі, ледзь жывога ад страху і заплаканага сярод чэлядзі, якая абкружала яго і з рогатам крычала:

- Не, дзед, не мадыгуй: відаць, што давядзецца майткі скідаць! Не выкруцішся!

А як забілася сэрца, калі ўбачыла яна выган, радок хат - і сядзібу: сад, высокую страху дома, заднія сцены чалядняў, свірнаў, стайняў. Жоўтае жытняе поле, поўнае валошкі, усутыч падыходзіла да гэтых сцен, да быльніку, да трымбулак; нечае белае ў карычневых плямах цялё танула сярод аўсоў, стаяла ў іх, аб'ядаючы мяцёлкі. Усё наўкруга было мірнае, простае, звычайнае - усё незвычайней, усё трывожней рабілася толькі ў яе ў галаве, якая і зусім памутнілася, калі моцна пакаціліся калёсы па шырокім двары, што бялеў пазасынанымі сабакамі, як цвінтар каменнем, калі, упершыню пасля двухгадовай адлучкі з хаты, увайшла яна ў халаднаваты дом, з такім знаёмым пахам васковых свечак, ліпавага цвету, буфетнай, казацкага сядла Аркадзя Пятровіча, што валялася на лаўцы ў пярэдняй, апусцелымі перапялінымі клеткамі, што віселі над акном, - і нясмела зірнула на Мяркурыя, перанесенага з дзедавых пакояў у кут пярэдняй...

Па-ранейшаму весела заліта была змрочная зала сонцам, што свяціла з саду ў маленькае акенца. Кураня, якое невядома адкуль папала ў дом, сіратліва пішчала, ходзячы па гасцёўні. Ліпавы цвет сохнуў і разліваўся пахам на гарачых, яркіх падаконніках... Здавалася - усё старое, што акружала яе, памаладзела, як заўсёды бывае гэта ў дамах пасля нябожчыка. Ва ўсім, ва ўсім - і асабліва ў паху кветак - адчувалася частка яе душы, яе дзяцінства, юнацтва, першага кахання. І шкада было тых, што павырасталі, памерлі, змяніліся - самое сябе, паненкі. Павырасталі яе равеснікі і равесніцы. Многія дзядкі і бабкі, якія ківалі ад старасці галовамі і часамі тупа выглядалі з парогаў чалядні на свет божы, назаўсёды зніклі з гэтага свету. Знікла Дар'я Ўсцінаўна. Знік дзядуля, які так па-дзіцячы баяўся смерці і думаў, што смерць будзе падступацца да яго паволі, прывучаючы яго да страшнага часу, і так нечакана, маланкава скошаны яе касою. І не верылася, што няма яго, што пад магілкавым пагоркам каля царквы сяла Чаркізава сатлеў іменна ён. Не верылася, што гэтая чорная, худая, вастраносая жанчына, то раўнадушная, то шалёная, то трывожна-балбатлівая і адкрытая з ёю, як з роўнаю, то такая, што вырывала ёй валасы, што гэта - паненка Тонечка. Незразумела было, чаму гаспадарыць у доме нейкая Клаўдзія Маркаўна, маленькая, крыклівая, з чорнымі вусікамі... Аднаго разу нясмела зазірнула Наташка ў яе спальню, убачыла пагібельнае люстэрка ў срэбранай аправе - і саладкава прыхлынулі да яе сэрца ўсе яе ранейшыя страхі, радасці, пяшчота, чаканне сораму і шчасця, пах росных лапухоў на вечаровай зары... Але ўсе пачуцці, усе спадзяванні затойвала, заглушала яна ў сабе. Старая, старая сухадольская кроў цякла ў ёй! Занадта прэсны хлеб ела яна з таго суглінку, які акружаў Сухадол. Занадта прэсную ваду піла з тых стаўкоў, якія пракапаны былі яе дзядамі ў рэчышчы перасохлае рэчкі. Не палохала яе знямога будняў - палохала незвычайнае. Не страшыла нават смерць; але страх наводзілі сны, начная цемра, бура, гром і - агонь. Як дзіця пад сэрцам, насіла яна няяснае чаканне нейкіх немінучых бедаў...

Гэтае чаканне старыла яе. Дый бесперастанку намаўляла яна сабе, што маладосць мінулася, ва ўсім шукала доказаў таму. І не прайшло года, як прыехала яна ў Сухадол, а ўжо і следу не асталося ад таго маладога пачуцця, з якім пераступіла яна парог сухадольскага дома.

Прывяла дзіця Клаўдзія Маркаўна. Фядоссю-птушніцу перавялі ў нянькі - і Фядосся, жанчына яшчэ маладая, надзела цёмную старэчую сукенку, стала пакорлівая, богабаязная. Яшчэ ледзь вытрэшчваў малочныя бяссэнсавыя вочкі, пускаў бурбалкамі сліну, бездапаможна валіўся наперад ад цяжкасці свае галавы і люта заходзіўся новы Хрушчоў, а яго ўжо называлі панічом, - ужо чутны былі з дзіцяцкае старыя, старыя галашэнні:

- Вось ён, вось ён, той дзед з мяшком... Дзед, дзед! Не хадзі да нас, мы не аддамо табе паніча, ён не будзе крычаць...

І Наташка старалася быць падобнай на Фядоссю, лічачы сябе таксама нянькаю - нянькаю і сяброўкаю хворай паненкі. Зімою памерла Вольга Кірылаўна - і яна выпрасілася ехаць з бабулькамі, якія дажывалі свой век у чаляднях, на пахаванне, ела там куццю, якая была ёй агідная сваім прэсным і прыкрым смакам, а вярнуўшыся ў Сухадол, з чуллівасцю расказвала, што ляжала паня «ну саўсім жа як жывая», хоць нават старыя жанчыны не адважваліся глядзець на труну з гэтым пачварным целам.

А ўвесну прывозілі да паненкі ведзьмака з сяла Чармашнага, вядомага Кліма Ярохіна, паважнага, багатага аднадворца, з сіваю вялікаю барадою, з сіваю чупрынаю, расчэсанаю на роўны рад, вельмі самавітага гаспадара і вельмі разумнага, простага ў гаворцы звычайна, але падобнага на вешчуна каля хворых. Надзіва моцны і ахайны быў яго адзевак - паддзёўка з сярмягі жалезнага колеру, чырвоная падпяразка, боты. Хітрыя і быстрыя былі яго маленькія вочы, пільна шукаў ён імі абразоў, асцярожна, крыху сагнуўшы свой ладны стан, уваходзіў ён у дом, дзелавіта пачынаў размову. Гаварыў ён спярша пра збажыну, пра дажджы і сухмень, пасля доўга, акуратна піў гарбату, пасля зноў хрысціўся - і пасля ўсяго гэтага ўжо, адразу мяняючы тон, пытаўся пра хворага.

- Зорка... цямнее... пара, - гаварыў ён таямніча.

Паненку трэсла трасца, яна гатова была пакаціцца ў сутаргах на падлогу, калі, седзячы ў змроку ў спальні, чакала яна паяўлення на парозе Кліма. З ног да галавы была ахоплена жудасцю і Наталля, што стаяла каля яе. Сціхаў увесь дом, - нават пані набівала дзеўкамі свой пакой і размаўляла шэптам. Ні адзінага агеньчыку не смеў ніхто запаліць, ні адзінага голасу падаць. У вясёлай Салошкі, якая дзяжурыла ў калідоры - на выпадак, калі б пазваў, загадаў Клім, - мутнела ў галаве і калацілася ў горле сэрца. І вось ён праходзіў міма яе, развязваючы на хаду хусцінку з нейкімі вядзьмарскімі костачкамі. Потым са спальні чуўся ў магільнай цішыні яго моцны, нязвычны голас:

- Устань, раба божая!

Потым паказвалася яго сівая галава з-за дзвярэй.

- Дошку, - кідаў ён паныла.

І на дошку, пакладзеную на падлогу, ставілі паненку з вытрашчанымі ад страху вачыма, пахаладзелую, як нябожчык. Ужо так цёмна было, што ледзь распазнавала Наталля Клімаў твар. І раптам ён зачынаў неспадзеўным, аддаленым нейкім голасам:

- Узыдзе Філат... Вокны размахне... Дзверы расчыніць... Пакліча і скажа: нуда, нуда!

- Нуда, нуда! - ускрыкваў ён з нечаканаю сілаю і грознаю ўладаю. - Ты ідзі, нуда, у цёмныя лясы, - там твае часы! На моры, на акіяне, - мармытаў ён глухою, злавеснаю скорагаворкаю, - на моры, на акіяне, на востраве Буяне ляжыць сучнішча, на ёй шэрая рунішча...

І адчувала Наталля, што няма і не можа быць жахлівейшых слоў за гэтыя, якія адразу пераносілі ўсю яе душу кудысьці на край дзікага, казачнага першабытна-грубага свету. І нельга было не верыць у сілу іх, як не мог не верыць у яе і сам Клім, які рабіў часамі проста цуды над тымі, у каго была немач, - той самы Клім, які так проста і сціпла гаварыў, седзячы пасля вешчавання ў пярэдняй, выціраючы ўспацелы лоб хустачкаю і зноў беручыся за гарбату:

- Ну, цяпер яшчэ дзве зоркі асталося... А там, бог дасць, палегчае трошкі... Ці сеялі грэчку гэтым годам, васпані? Добрая, кажуць, сёлета грэчка! Дужа добрая!

Летам чакалі з Крыма гаспадароў. Але прыслаў Аркадзь Пятровіч «страхавое» пісьмо, зноў патрабуючы грошай і з весткаю, што раней, як у пачатку восені, нельга ім вярнуцца - па прычыне невялікай раны Пятра Пятровіча, якая патрабуе доўгага спакою. Паслалі да варажбіткі Данілаўны ў Чаркізава папытацца, ці шчасліва пройдзе хвароба. Данілаўна заскакала, запстрыкала пальцамі, што, вядома, азначала: шчасліва. І пані супакоілася. А паненцы і Наталлі не да іх было. Паненцы перш палягчэла. Але з канца Пятроўкі зноў пачалося: зноў нуда і такі страх навальніц, пажараў і яшчэ нечага невядомага, што не да братоў ёй было. Не да іх стала і Наталлі. На кожнай малітве яна памінала Пятра Пятровіча за здароўе, як пасля ўсё жыццё сваё, аж да магілы, памінала яго за ўпакой. Але паненка была ёй ужо бліжэй за ўсіх. І ад паненкі ўсё больш набіралася яна яе страхаў, чаканняў бяды - і таго, што трымала яна ў тайне.

Лета ж было гарачае, пыльнае, ветранае, з навальніцамі кожны дзень. Па народзе хадзілі цёмныя, трывожныя чуткі - пра нейкую новую вайну, пра нейкія бунты і пажары. Адны казалі, што вось-вось пойдуць усе мужыкі на волю, другія, што, наадварот, будуць з восені забрываць у салдаты ўсіх мужчын пагалоўна. І, як гэта бывае, паявілася безліч усялякіх валацуг, блазнаў, манахаў. І паненка ледзь не білася з паняю за іх, адорвала іх хлебам, яйкамі. Прыходзіў Дроня, доўгі, рыжы, не ў меру абарваны. Быў ён проста п'яніца, але прыкідваўся блазнам. Ён з такім задуменнем ішоў па двары проста ў дом, што стукаўся галавою ў сцяну і з радасным тварам адскокваў.

- Птушачкі мае! - фальцэтам ускрыкваў ён, падскокваючы, выломваючы ўсё цела і правую руку, робячы з яе нібы шчыток ад сонца. - Паляцелі, паляцелі ў паднябессе мае птушачкі!

І Наталля, як і другія бабы, глядзела на яго так, як і належыць глядзець на божых людзей: тупа і жаласліва. А паненка кідалася да акна і крычала са слязьмі, жаласлівым голасам:

- Угодніча божы Дронія, малі бога за мя, грэшную!

І пры гэтым крыку ў Наташкі вочы слупянелі ад страшных здагадак.

Хадзіў з сяла Клічына Цімошка Клічынскі: маленькі, як жанчына, тлусты, з вялікімі грудзьмі, з тварам касавокага хлапчаці, адурэлага і задышлівага ад паўнаты, жоўтавалосы, у белай кужэльнай кашулі і ў кароценькіх кужэльных портачках. Скоранька, дробна і з наска ступаў ён маленькімі налітымі ножкамі, падыходзячы да ганка, і вузенькія вочкі яго глядзелі так, нібы з вады выскачыў ён або выратаваўся ад немінучае пагібелі.

- Бяда! - мармытаў ён задыхаючыся. - Бяда...

Яго супакойвалі, кармілі, чакалі ад яго нечага. Але ён маўчаў, соп і прагна чаўкаў. А начакаўшыся, зноў ускідваў мяшок за спіну і трывожна шукаў свайго доўгага кія.

- Калі ж яшчэ прыйдзеш, Цімошка? - крычала яму паненка.

І ён абзываўся таксама крыкам, недарэчна высокім альтам, невядома чаму перайначваючы паненчына велічанне па бацьку:

- На святы, Лук'янаўна!

І жаласліва прасіла ўслед яму паненка:

- Угодніча божы! Малі бога за мя, грэшную, Марыю Егіпецкую!

Кожны дзень прыходзілі адусюль весці пра беды - пра навальніцы і пажары. І ўсё большаў у Сухадоле старадаўні страх агню. Ледзь толькі пачынала меркнуць пясчана-жоўтае мора спелай збажыны пад хмараю, што находзіла з-за сядзібы, ледзь толькі ўзвіваўся першы віхор па выгане і цяжка пракочваўся далёкі гром, кідаліся бабы выносіць на парог цёмныя дошчачкі абразоў, рыхтаваць гладышы малака, якім, як вядома, скарэй за ўсё ўсміраецца агонь. А ў сядзібе ляцелі ў крапіву нажніцы, даставаўся страшны запаветны ручнік, завешваліся вокны, запальваліся дрыготкімі рукамі васковыя свечкі... Не то прытваралася, не то і папраўдзе заразілася страхам нават пані. Раней яна гаварыла, што гром - «з'ява прыроды». Цяпер яна таксама хрысцілася і хмурылася, ускрыквала пры маланках, а каб павялічыць і свой страх і страх другіх, усё расказвала пра нейкую незвычайную навальніцу, якая ўсхадзілася ў 1771 годзе ў Ціролі і адразу забіла сто адзінаццаць чалавек. А слухачкі падхоплівалі - спяшаліся расказваць сваё: то пра вярбу, датла спаленую на вялікай дарозе маланкаю, то пра бабу, прыбітую гэтымі днямі ў Чаркізаве громам, то пра нейкую тройку, да таго аглушаную ў дарозе, што ўся яна ўпала на калені... Нарэшце, на гэтыя прыянні нагадзіўся нейкі Юшка, «правінёны манах», як ён называў сябе.

 

IX

 

Родам Юшка быў мужык. Але палец аб палец не выцяў ён ніколі, а жыў, дзе бог пашле, плацячы за хлеб, за соль расказамі пра сваё вечнае гультайства і пра сваю «правінку». «Я, брат, мужык, ды з розумам і на гарбатага падобны, - гаварыў ён. - Навошта ж мне рабіць!»

І праўда, глядзеў ён, як гарбун - едка і разумна, расліннасці на твары не меў, плечы, па прычыне рахітызму грудное клеткі, трымаў прыўзнята, грыз пазногці, пальцы яго, якімі ён штохвіліны закідваў назад доўгія чырвона-бронзавыя валасы, былі тонкія і цупкія. Араць здалося яму «непрыстойна і нудна». Вось ён і пайшоў у Кіеўскую лаўру, «падрос там» - і быў выгнаны «за правінку». Тады, скеміўшы, што прыкідвацца падарожнікам па святых месцах, чалавекам, які выратоўвае душу, - гэта рэч старая, а можа здарыцца і не прыбытковая, паспрабаваў прыкінуцца іначай: не скідаючы падрасніка, пачаў адкрыта выхваляцца сваім гультайствам і пажадлівасцю, паліць і піць колькі ўлезе, - ён ніколі не п'янеў, - здзекавацца з лаўры і паясняць, за што іменна выгнаны ён адтуль, пры дапамозе непрыстойных жэстаў і рухаў цела.

- Ну, вядома, - расказваў ён мужчынам, падміргваючы, - вядома, цяпер мяне, раба божага, за гэта за самае па шыі. Я і закаціўся дахаты, на Русь... Не прападу, можа!

І праўда - не прапаў: Русь прыняла яго, бессаромнага грэшніка, з няменшай гасціннасцю, чым тых, што ратуюць душы: карміла, паіла, пускала начаваць, з захапленнем слухала яго.

- Так і зарокся ты навек не працаваць? - пыталіся мужыкі, пабліскваючы вачыма і чакаючы едкіх прызнанняў.

- Чорт мяне цяпер прымусіць працаваць! - абзываўся Юшка. - Набалаваны, брат! Яравіты я горш за казла. Дзеўкі гэтыя самыя, - мне бабы і задарма беспатрэбны! - баяцца мяне да смерці, а любяць. Ды што ж! Я і сам хоць куды: пёркам не дабёр, затое костачкаю ладзен!

З'явіўшыся ў сухадольскай сядзібе, ён, як чалавек бывалы, проста ўвайшоў у дом, у пярэднюю. Там на лаўцы сядзела Наташка, напяваючы: «Я мяла, маладзенькая, сенечкі, знайшла сабе цукрыку...» Убачыўшы яго, яна з жахам ускочыла.

- Ды хто гэта? - крыкнула яна.

- Чалавек, - адказаў Юшка, порстка аглядаючы яе з ног да галавы. - Далажы пані.

- Хто гэта? - крыкнула і пані з залы.

Але Юшка ў адну хвіліну супакоіў яе: сказаў, што ён былы манах, а зусім не беглы салдат, як яна, мабыць, падумала, што ён вяртаецца на радзіму - і просіць абшукаць яго, а потым дазволіць пераначаваць, адпачыць крыху. І так здзівіў сваёю адкрытасцю паню, што на другі ж дзень мог перабрацца ў лёкайскую і стаць зусім сваім чалавекам у доме. Грымелі навальніцы, а ён беспярэстанку забаўляў гаспадынь расказамі, прыдумаў забіць слыхавыя вокны, каб не пашкодзіла страхі маланкаю, выбягаў пад самыя страшныя ўдары на ганак, каб паказаць, як яны не страшныя, памагаў дзеўкам ставіць самавары. Дзеўкі касіліся на яго, адчуваючы на сабе яго быстрыя, пажадлівыя погляды, але смяяліся з яго жартаў, а Наташка, якую ён ужо не раз спыняў у цёмным калідоры хапатлівым шэптам: «Закахаўся я ў цябе, дзеўка!» - воч не смела на яго падняць. Ён быў і гадкі ёй пахам махоркі, якая ўелася наскрозь у яго падраснік, і страшны, страшны.

Яна ўжо цвёрда ведала, што будзе. Яна спала адна, у калідоры, каля дзвярэй у спальню паненкі, а Юшка ўжо краянуў ёй: «Прыйду. Хоць зарэж, прыйду. А закрычыш - датла вас спалю». Але што горш за ўсё адбірала ў яе сілу, дык гэта ўсведамленне, што творыцца нешта немінучае, што блізка той час, калі спраўдзіцца яе сон - у Сошках, пра казла, - што, відаць, на раду напісана ёй загінуць разам з паненкаю. Ужо ўсе разумелі цяпер: начамі пасяляецца ў доме сам д'ябал. Усе разумелі, што менавіта, апрача навальніц і пажараў, прымушала шалець паненку, што прымушала яе соладка і дзіка стагнаць у сне, а пасля ўскокваць з такім страшэнным лямантам, перад якім нічога не вартыя самыя аглушальныя ўдары грому. Яна лямантавала: «Змей эдэмскі, ерусалімскі душыць мя!» А хто ж гэты змей, як не чорт, не той шэры казёл, што ўваходзіць начамі да жанок і дзяўчат? І ці ёсць у свеце нешта страшнейшае, чым прыходы яго ў цемры, у непагодлівыя ночы з незмаўканымі перакатамі грому і водбліскамі маланак па чорных абразах? Той пал, тая пажадлівасць, з якой шаптаў Наташцы прайдзісвет, была таксама нечалавечая: як жа можна было працівіцца ёй? Думаючы пра свой суджаны, немінучы час, седзячы ўночы на падлозе ў калідоры, на сваёй гуньцы, і з трапяткім сэрцам узіраючыся ў цемру, прыслухоўваючыся да кожнага самага малюсенькага трэску і шоргату ў заснутым доме, ужо адчувала яна першыя прыступы тае цяжкае хваробы, што доўга мучылі яе пасля: нечакана пачынала свярбець яе ступня, праходзіла па ёй вострая, калючая сутарга, гнула, круціла ўсе пальцы да падэшвы - і бегла, зацята, юрліва круцячы жылы, па нагах, па ўсім целе, аж да горла, да таго імгнення, калі хацелася ўскрыкнуць яшчэ юрлівей, шалёней, яшчэ больш палка і пакутліва, чым ускрыквала паненка...

І немінучае сталася. Юшка прыйшоў - якраз у страшную ноч канца лета, у ноч пад Ілью Грамавога, старадаўняга Агнядаўцы. Не было грому тае ночы, і не было сну ў Наташкі. Яна задрамала - і раптам, як хто штурхнуў, прачнулася. Быў самы глухі час - яна зразумела гэта сваім страшэнна застукацелым сэрцам. Яна ўскочыла, зірнула ў адзін канец калідора, у другі: з усіх бакоў успыхнула, зырчэла, трапятала і сляпіла залатымі і бледна-блакітнымі бліскавіцамі маўклівае, поўнае агню і таямніц неба. У пярэдняй штохвіліны рабілася, як днём. Яна пабегла - і спынілася як укопаная: асовае бярвенне, якое даўно ляжала на двары за акном, да слепкасці бялела пры ўспышках. Яна сунулася ў залу: там было адно акно паднята, чуўся роўны шум саду, было цямней, але там ярчэй пабліскваў агонь за ўсімі шыбамі, цемраю залівалася ўсё, але зараз жа зноў уздрыгвала, загаралася то там, то тут, - і мільгаў, рос, трапятаў і свіціўся на вялізным, то залатым, то бела-фіялетавым небасхіле ўвесь сад сваімі карункавымі вяршынямі, прывідамі бледна-зялёных бяроз і таполяў.

- На моры, на акіяне, на востраве Буяне... - зашаптала яна, кідаючыся назад і адчуваючы, што зусім губіць сябе вядзьмарскімі заклёнамі. - Там ляжыць сучнішча, шэрая рунішча...

І толькі сказала гэтыя першабытна-грозныя словы, як убачыла, павярнуўшыся, Юшку, які з паднятымі плячыма стаяў за два крокі ад яе. Асвяціўся твар яго маланкаю - бледны, з чорнымі кругамі воч. Нячутна падбег ён да яе, шпарка абхапіў яе доўгімі рукамі за талію - і, сціснуўшы, адным махам кінуў перш на калені, пасля дагары, на халодную падлогу пярэдняй...

Прыйшоў да яе Юшка і другую ноч. Хадзіў і яшчэ многа начэй, - і яна, трацячы прытомнасць ад жаху і брыдлівасці, пакорліва аддавалася яму: і думаць не смела яна ні працівіцца, ні прасіць абароны ў паноў, у чэлядзі, як не смела працівіцца паненка д'яблу, што начамі пацяшаўся ёю, як, кажуць, не смела працівіцца нават сама бабка, строгая красуня, свайму двароваму Ткачу, адчайнаму нягодніку і злодзею, сасланаму нарэшце ў Сібір, на пасяленне... Нарэшце надакучыла Наташка Юшку, надакучыў і Сухадол - і ён гэтак жа нечакана знік, як нечакана і з'явіўся.

Праз месяц пасля таго пачула яна сябе ўцяжку. А ў верасні, на другі дзень як вярнуліся маладыя паны з вайны, загарэўся і доўга, страшна палаў сухадольскі дом: спраўдзіўся і другі яе сон. Загарэўся ён на змярканні, у праліўны дождж, ад маланкі, ад залатога клубка, які, як казала Салошка, выскачыў з печы ў дзедавай спальні і памчаўся, падскокваючы, па ўсіх пакоях. А Наталля, якая, убачыўшы дым і агонь, з усяе сілы бегла ад лазні, - ад лазні, дзе яна праводзіла цэлыя дні і ночы ў слязах, - расказвала пасля, што наткнулася яна ў садзе на кагосьці, апраненага ў чырвоны жупан і ў высокай казацкай шапцы з пазументам: ён таксама бег з усяе сілы па мокрых кустах і лапухах... Было ўсё гэта ці толькі здалося, Наталля не магла ручацца. Добра вядома толькі тое, што жах, які ахапіў яе, не даў ёй дачакацца дзіцяці.

І з гэтае восені яна паблякла. Жыццё яе ўвайшло ў тую будзённую каляіну, з якой яна ўжо не выходзіла да самага канца свайго. Цётку Тоню звазілі да мошчаў угодніка ў Варонеж. Д'ябал пасля таго ўжо не смеў набліжацца да яе; і яна супакоілася, пачала жыць, як усе, - памарока розуму і душы яе давала сябе знаць толькі ў бляску дзікіх воч, у занадта вялікай неахайнасці, у шалёнай раздражлівасці і ў нудзе пры лядайкім надвор'і. Была з ёю на мошчах і Наталля - і таксама знайшла ў гэтай паездцы спакой, палёгку да ўсяго, з чаго, здавалася, ужо няма выйсця. У якое трапятанне прыводзіла яе адна думка пра сустрэчу з Пятром Пятровічам! Як ні рыхтавалася яна да яе, уявіць яе спакойна яна не мела сілы. А Юшка, а яе ганьба, пагібель! Але сама выключнасць гэтай пагібелі, нязвычная глыбіня яе пакут, тое наканаванне, што было ў яе няшчасці, - нездарма ж бадай што супаў з імі жах пажару! - і падарожжа да ўгодніка далі ёй права проста і спакойна глядзець у вочы не толькі ўсім навакольным, але нават і Пятру Пятровічу: сам бог адзначыў іх з паненкаю пагібельным знакам сваім - ці ж ім было баяцца людзей! Чарнячкаю, пакорлівай і простай слугою ўсіх, лёгкаю і чыстаю, нібы пасля перадсмяротнага прычасця, увайшла яна ў сухадольскі дом, вярнуўшыся з Варонежа, смела падышла да ручкі Пятра Пятровіча. І толькі на імгненне здрыганулася яе сэрца, як маладое, пяшчотна, па-дзявочы, калі кранулася яна губамі яго маленькай смуглявай рукі з бірузовым пярсцёнкам...

Будзённа стала ў Сухадоле. Прыйшлі пэўныя чуткі пра волю - і выклікалі нават трывогу і на дворні, і ў вёсцы: што толькі будзе наперадзе, ці не горш? Лёгка сказаць - пачынаць жыццё па-новаму! Па-новаму жыць меліся і паны, а яны і па-старому не ўмелі. Дзедава смерць, пасля вайна, камета, што наводзіла жах на ўсю краіну, пасля пажар, пасля чуткі пра волю - усё гэта хутка перайначыла твары і душы паноў, пазбавіла іх маладосці, бесклапотнасці, ранейшай гарачкавасці і адыходлівасці, а дало злосць, нуду, цяжкую прыдзірлівасць адно да аднаго: пачаліся «нелады», як казаў бацька, дайшло да бізуноў за сталом. Нястачы пачалі даваць знаць пра настойлівую неабходнасць паправіць як-небудзь справы, дашчэнту папсаваныя Крымам, пажарам, даўгамі. А ў гаспадарцы браты толькі заміналі адзін аднаму. Адзін быў бязглузда прагны і насцярожлівы, другі - бязглузда шчодры, добры і даверлівы. Паразумеўшыся сяк-так, адважыліся яны на ўчынак, які павінен быў даць вялікі прыбытак: аддалі ў заклад маёнтак і скупілі каля трохсот нядошлых коней, - сабралі іх ледзь не з усяго павета пры дапамозе нейкага Ільі Самсонава, цыгана. Коней яны хацелі паправіць за зіму і з прыбыткам распрадаць вясною. Але, перавёўшы немаведама колькі мукі і саломы, коні бадай што ўсе, адзін за адным, пад вясну чамусьці паздыхалі...

І ўсё раслі нелады паміж братамі. Даходзіла часамі да таго, што яны хапаліся за нажы і стрэльбы. І невядома, чым бы ўсё гэта скончылася, калі б новае няшчасце не звалілася на Сухадол. Зімою, на чацверты год пасля таго, як вярнуўся з Крыма, Пётра Пятровіч паехаў аднойчы ў Лунева, дзе была ў яго палюбоўніца. Ён пражыў на хутары двое сутак, увесь час піў там, хмельны і дахаты паехаў. Было вельмі снежна: у развалкі, укрытыя дываном, была запрэжана пара коней. Пётра Пятровіч загадаў адпрэгчы прыпражнога, маладога, гарачага каня, які па чэрава тануў у пухкім снезе, і прывязаць яго да развалак ззаду, а сам лёг, - нібы галавою да яго, - спаць. Настаў туманны, шызы змрок. І, засынаючы, Пётра Пятровіч крыкнуў Яўсею Бадулю, якога ён часта браў з сабою замест фурмана Ваські Казака, баючыся, што Васька заб'е яго, бо ён надта ж настроіў супроць сябе дворню пабоямі, - крыкнуў: «Паганяй!» і стукнуў Яўсею ў спіну нагою. І дужы гняды караннік, ужо мокры, дымячыся і ёкаючы селязёнкаю, панёс іх па цяжкай снежнай дарозе, у тумановую каламуць глухога поля, насустрач усё больш густой і хмурай зімовай ночы... А ў поўнач, калі ўжо мёртвым сном спалі ўсе ў Сухадоле, у акно пярэдняй, дзе начавала Наталля, скоранька і трывожна пастукаў нехта. Яна ўскочыла з лаўкі, босая выбегла на ганак. Каля ганка няясна цямнелі коні, развалкі і з пугаю ў руцэ стаяў Яўсей.

- Бяда, дзеўка, бяда, - замармытаў ён глуха, дзіўна, як у сне, - пана конь забіў... прыпрэжаны... Набег, не ўстаяў і - капытом... Увесь твар размажджыў. Ён ужо халадзець пачаў... Не я, не я, богам клянуся, не я!

Моўчкі сышоўшы з ганка, тонучы ў снезе босымі нагамі, Наталля падышла да развалак, перахрысцілася, упала на калені, абхапіла ледзяную акрываўленую галаву, пачала цалаваць яе і на ўсю сядзібу крычаць дзіка-радасным крыкам, задыхаючыся ад рыданняў і рогату...

 

Х

 

Калі здаралася нам адпачываць ад гарадоў у ціхай і беднай глушэчы Сухадола, зноў і зноў расказвала Наталля аповесць свайго загубленага кахання. І часамі вочы яе цямнелі, спыняліся, голас пераходзіў у строгі, добры шэпт. І ўсё ўспамінаўся мне грубы абраз святога, які вісеў у кутку ў лёкайскай старога нашага дома. Абезгалоўлены, прыйшоў святы да суайчыннікаў, на руках прынёс сваю мёртвую галаву - як сведку свайго апавядання...

Ужо зніклі і тыя нямногія рэчавыя сляды мінулага, што засталі мы некалі ў Сухадоле. Ні партрэтаў, ні лістоў, ні нават простых прыналежнасцей свайго ўжытку не пакінулі нам нашы бацькі і дзяды. А што і было, загінула ў агні. Доўга стаяў у пярэдняй нейкі куфар, у шматках задзеравянелай і лысай цюленевай скуры, якой быў абшыты ён ледзь не сто гадоў таму назад, - дзедаўскі куфар з устаўнымі скрынкамі з бярозы-чачоткі, набіты абгарэлымі французскімі вакабуламі ды царкоўнымі кнігамі, дашчэнту закапанымі воскам. Пасля знік і ён. Паламалася, знікла і цяжкая мэбля, што стаяла ў зале, у гасцёўні... Дом старэў, асядаў усё больш. Усе тыя доўгія гады, што прайшлі над ім з часоў апошніх падзей, тут расказаных, былі яму гадамі павольнага памірання... І ўсё легендарнейшае станавілася яго мінулае.

Раслі сухадольцы сярод жыцця глухога, змрочнага, але ўсё ж складанага, якое мела падабенства трывалага парадку і дабрабыту. Мяркуючы па астаяласці гэтага побыту, мяркуючы па звыкласці да яго сухадольцаў. можна было думаць, што яму і канца не будзе. Але падаткія, слабыя, нямоглыя на расправу былі яны, нашчадкі стэпавых качэўнікаў! І як пад сахою, што ідзе па полі, адзін за адным бясследна і хутка знікалі на нашых вачах і гнёзды сухадольскія. І жыхары іх гінулі, разбягаліся, тыя ж, што сяк-так пааставаліся жыць, сяк-так і караталі рэшту дзён сваіх. І мы засталі ўжо не побыт, не жыццё, а толькі ўспаміны пра іх, напалову дзікую пустату існавання. Усё радзей наведвалі мы з гадамі наш стэпавы край. І ўсё чужэйшы рабіўся ён нам, усё слабей адчувалі мы сувязь з тым побытам і саслоўем, з якога выйшлі. Шмат хто з супляменнікаў нашых, як і мы, знакамітыя і старадаўнія родам. Імёны нашы ўпамінаюць хронікі; продкі нашы былі і стольнікамі, і ваяводамі, і «мужамі імянітымі», найбліжэйшымі паплечнікамі, нават родзічамі цароў. І калі б называліся яны рыцарамі, калі б нарадзіліся мы больш на захад, як бы цвёрда гаварылі мы пра іх, як доўга яшчэ трымаліся б! Не мог бы нашчадак рыцараў сказаць, што за паўвека бадай што знікла з аблічча зямлі цэлае саслоўе, што гэтулькі нас вырадзілася, звар'яцела, налажыла рукі на сябе, спілося, апусцілася і проста загубілася недзе! Не мог бы ён прызнацца, як прызнаюся я, што не маем мы больш-менш дакладнага ўяўлення пра жыццё не толькі продкаў нашых, але і прадзедаў, што з кожным днём усё цяжэй робіцца нам уяўляць нават тое, што было паўвека таму назад!

Тое месца, дзе стаяла лунеўская сядзіба, было ўжо даўно ўзарана і засеяна, як узорана, засеяна была зямля на месцах і многіх другіх сядзіб. Сухадол яшчэ сяк-так трымаўся. Але, высекшы апошнія бярозы ў садзе, часткамі збыўшы бадай што ўсю вораную зямлю, пакінуў яе нават сам гаспадар яе, сын Пятра Пятровіча, - пайшоў на службу, падаўся кандуктарам на чыгунку. І цяжка дажывалі свае апошнія гады старыя жыхары Сухадола - Клаўдзія Маркаўна, цётка Тоня, Наталля. Зменьвалася вясна летам, лета восенню, восень зімою... Яны перасталі лічыць гэтыя змены. Яны жылі ўспамінамі, снамі, сваркамі, клопатамі пра заўтрашні пажытак. Летам тыя мясціны, дзе некалі шырока была раскінулася сядзіба, танулі ў мужыцкіх жытах: далёка стаў відзён дом, абкружаны імі. Хмызняк, рэштка саду так здзічэлі, што перапёлкі крычалі каля самага балкона. Ды што лета! «Летам нам рай!» - гаварылі старыя жанчыны. Доўгія, цяжкія былі дажджлівыя восені, снежныя зімы ў Сухадоле. Холадна, голадна было ў пустым, што ўсё больш разбураўся, доме. Замяталі яго завеі, навылёт прадзімаў марозны сармацкі вецер. А прапальвалі вельмі рэдка. Вечарамі цьмяна свяціла з вокан, з святліцы старой пані, - адзінай жылой святліцы, - бляшаная лямпка. Паня, у акулярах, у кажушку, у валёнках, рабіла панчоху, нагнуўшыся да яе. Наталля драмала на халоднай ляжанцы. А паненка, падобная на сібірскага шамана, сядзела ў сваёй хаце і паліла люльку. Калі не бывала цётка ў сварцы з Клаўдзіяй Маркаўнай, ставіла Клаўдзія Маркаўна лямпку сваю не на стол, а на падаконнік. І сядзела цётка Тоня ў дзіўным, слабенькім святле, якое даходзіла з дома ў сярэдзіну яе ледзянога жытла, застаўленага абломкамі старой мэблі, заваленага чарапкамі бітага пасудку, загрувашчанага паваленым набок фартэпіянам. Такая ледзяная была гэта хата, што куры, на клопаты аб якіх былі скірованы ўсе сілы цёткі Тоні, адмарожвалі сабе лапы, начуючы на гэтых чарапках і абломках...

А цяпер ужо і зусім пустая сухадольская сядзіба. Памерлі ўсе памянёныя ў гэтым летапісе, усе суседзі, усе равеснікі іх. І часамі думаеш: ды чакай, ці жылі адно на свеце яны?

Толькі на кладах адчуваеш, што было так: адчуваеш нават жудасную блізкасць да іх. Але і на гэта трэба зрабіць намаганне, пасядзець, падумаць над роднаю магілаю, - калі толькі знойдзеш яе. Брыдка сказаць, а нельга ўтаіць: магіл дзеда, бабкі, Пятра Пятровіча мы не ведаем. Ведаем толькі тое, што месца іх - каля алтара старэнькай царквы ў сяле Чаркізаве. Зімою туды не прабярэшся: там па пояс сумёты, з якіх тырчаць рэдкія крыжы і вяршыні голых кустоў, пруты. У летні дзень пройдзеш па душнай, ціхай і пустой вясковай вуліцы, прывяжаш каня каля царкоўнай агароджы, за якой цёмна-зялёнай сцяной стаяць, пякуцца ў гарачыні елкі. За адкінутаю брамкаю, за белаю царквою з іржаваю макаўкаю - цэлы лес невысокіх галінастых вязаў, ясеня, клёна, усюды цень і халадок. Доўга вандруеш па кустах, пагорках і ямах, укрытых тонкаю магілкаваю травою, па каменных плітах, бадай што паўрастаных у зямлю, сітаватых ад дажджоў, пазарастаных чорным рассыпістым мохам... Вось два-тры жалезныя помнікі. Але чые яны? Да таго зялёна-залацістыя сталі яны, што ўжо не прачытаеш надпісаў на іх. Пад якім жа пагоркам бабчыны, дзедавы косці? А бог ведае! Ведаеш толькі адно: недзе вось тут, блізка. І сядзіш, думаеш, намагаючыся ўявіць сабе ўсімі забытых Хрушчовых. І то бясконца далёкім, то такім блізкім пачынае здавацца іх час. Тады гаворыш сабе:

- Гэта не цяжка, не цяжка ўявіць. Толькі трэба памятаць, што вось гэты пахілены залачоны крыж у сінім летнім небе і пры іх быў гэтакі ж самы... што гэтак жа жаўцела, спела жыта ў палях, пустых і спякотлівых, а тут быў цень, халадок, кусты... і ў кустах гэтых гэтак жа сама хадзіла, пасвілася вось такая ж, як гэта, старая белая кляча з аблезлаю зеленаватаю грыўкаю і ружовымі разбітымі капытамі.

 

Васільеўскае, 1911



Пераклад: Ян Скрыган