Калі ён быў у капелюшы, - ішоў па вуліцы ці стаяў у вагоне метро, - і не відаць было, што яго коратка пастрыганыя чырванаватыя валасы пабліскваюць серабром, па свежасці яго худога, брытага твару, па зграбнай выпраўцы худой высокай фігуры ў доўгім непрамакальным паліце яму можна было даць не больш за сорак гадоў. Толькі светлыя вочы яго глядзелі з сухою журбою, і гаварыў і трымаўся ён як чалавек, які шмат зазнаў у жыцці. Адзін час ён арандаваў ферму ў Правансе, наслухаўся куслівых правансальскіх жартаў і ў Парыжы любіў часам устаўляць іх з усмешкаю ў сваю заўсёды цесную мову. Шмат хто ведаў, што яшчэ ў Канстанцінопалі яго кінула жонка і што жыве ён з таго часу з несціханаю ранаю ў душы. Ён нікому і ніколі не адкрываў тайны гэтай раны, але часам міжволі намякаў на яе, - непрыемна жартаваў, калі гаворка заходзіла пра жанчын:
- Rien n'est plus dificile que de reconnaitre un bon melon et une femme de bien*.
* Няма нічога цяжэйшага, як распазнаць добры кавун і прыстойную жанчыну (франц.).
Аднаго разу, у сыры парыжскі вечар позняе восені, ён зайшоў паабедаць у невялікую расейскую сталоўку ў адным з цёмных завулкаў каля вуліцы Пасі. Пры сталоўцы было нешта накшталт гастранамічнай крамы - ён міжволі спыніўся перад яе шырокім акном, за якім былі відны на падаконніку розныя пляшкі конусам з арабінаўкаю і жоўтыя кубастыя з зуброўкаю, талерка з сухімі смажанымі піражкамі, талерка з пашарэлымі катлетамі, каробка халвы, каробка шпротаў, далей стойка, устаўленая закускамі, за стойкаю гаспадыня з непрыязным расейскім тварам. У краме было светла, і яго пацягнула на гэтае святло з цёмнага завулка з халодным і як бы сальным брукам. Ён увайшоў, пакланіўся гаспадыні і прайшоў у яшчэ пусты, слаба асветлены пакой, што прытыкаўся да крамы, дзе бялелі накрытыя папераю столікі. Там ён не спяшаючыся павесіў свой стары капялюш і доўгае паліто на рагі стаячай вешалкі, сеў за столік у самым дальшым кутку і, няўцямна паціраючы рукі з рыжымі валасатымі кісцямі, пачаў чытаць бясконцыя пералічэнні закусак і страў, часткова надрукаваныя, часткова напісаныя расплывістым ліловым чарнілам на прасаленым лісце. Раптам яго куток асвятліўся, і ён убачыў безуважна-ветлівую жанчыну, што падыходзіла да яго, гадоў трыццаці, з чорнымі валасамі на просты прабор і чорнымі вачамі, у белым фартуху з прошвамі і ў чорнай сукенцы.
- Bon soir, monsieur*, - сказала яна прыемным голасам.
* Добры вечар, васпан (франц.).
Яна здалася яму да таго мілая, што ён збянтэжыўся і няёмка адказаў:
- Bon soir... Але ж вы расейка?
- Расейка. Прабачце, прывыклася гаварыць з гасцямі па-французску...
- Ды хіба ў вас многа бывае французаў?
- Даволі многа, і ўсе пытаюцца абавязкова зуброўкі, блінцоў, нават бацвіння. Вы што-небудзь ужо выбралі?
- Не, тут гэтулькі ўсяго... Вы ўжо самі парайце што-небудзь.
Яна пачала пералічваць завучаным тонам:
- Сёння ў нас капуста флоцкая, біткі па-казацку... можна мець адбіўную цялячую катлетку або, калі хочаце, шашлык па-карску...
- Цудоўна. Будзьце ласкавы даць капусту і біткі.
Яна падняла блакнот, што вісеў у яе на поясе, і запісала кавалачкам алоўка. Рукі ў яе былі вельмі белыя і высакароднай формы, сукенка паношаная, але, відаць, з харошага дома.
- Гарэлачкі трэба?
- З прыемнасцю. Сырасць на дварэ страшная.
- Закусіць чаго скажаце? Ёсць дзіўны дунайскі сяледчык, чырвоная ікра, нядаўна атрыманая, каркуноўскія гурочкі маласольныя...
Ён зноў зірнуў на яе: вельмі прыгожы белы фартушок з прошвамі на чорнай сукенцы, прыгожа выдаюцца пад ім грудзі ладнай маладой жанчыны... поўныя губы не нафарбаваны, але свежыя, на галаве проста згорнутая чорная каса, але скура на белай руцэ дагледжаная, пазногці блішчастыя і трошачкі ружовыя, - відзён манікюр...
- Што я загадаю закусіць? - сказаў ён, усміхаючыся. - Калі дазволіце, толькі сяледчык з гарачаю бульбаю.
- А віно якое загадаеце?
- Чырвонае. Звычайнае, - якое ў вас заўсёды даюць к сталу.
Яна адзначыла ў блакноце і пераставіла з суседняга стала на яго стол графін з вадою. Ён заківаў галавою.
- Не, мерсі, ні вады, ні віна з вадою ніколі не п'ю. L'eau gate le vin comme la charette le chemin et la femme-l'ame*.
* Вада псуе віно гэтак жа, як павозка дарогу і як жанчына душу (франц.).
- Добрай жа вы думкі пра нас! - абыякава адказала яна і пайшла па гарэлку і селядца. Ён паглядзеў ёй услед - на тое, як роўна яна трымалася, як хісталася на хаду яе чорная сукенка... Ну так, ветлівасць і абыякавасць, усе звычкі і рух сціплай і годнай службоўкі. Але дарагія і прыгожыя туфлі. Адкуль? Ёсць, мабыць, пажылы і багаты «ami...»*. Ён даўно не быў такі жвавы, як у гэты вечар, дзякуючы ёй, і апошняя думка яго крыху раздражніла. Ну пэўна ж, з году ў год, з дня на дзень таемна чакаеш толькі аднаго - шчаслівай любоўнай сустрэчы, жывеш, па сутнасці, толькі надзеяю на гэту сустрэчу - і ўсё дарэмна...
* «Сябар» (франц.).
На другі дзень ён зноў прыйшоў і сеў за свой столік. Яна была перш занятая, брала заказ у двух французаў і ўчуткі паўтарала, адзначаючы на блакноце:
- Caviar rouge, salade russe... Deux chachlyks...*
* Чырвонай ікры, вінегрэту... Два шашлыкі... (франц.).
Потым выйшла, вярнулася і пайшла да яго з лёгкаю ўсмешкаю, ужо як да знаёмага:
- Добры вечар. Прыемна, што вам у нас спадабалася.
Ён весела прыўзняўся:
- Добрага здароўя. Вельмі спадабалася. Як вас велічаць загадаеце?
- Волька Аляксандраўна. А вас, дазвольце ведаць?
- Мікалай Платоныч.
Яны паціснулі адно аднаму рукі, і яна падняла блакнот:
- Сёння ў нас дзівосны расольнік. Повар у нас не абы-які, на яхце ў вялікага князя Аляксандра Міхайлавіча служыў.
- Цудоўна, расольнік дык расольнік... А вы даўно тут робіце?
- Трэці месяц.
- А раней дзе?
- Раней была прадаўшчыцаю ў Printemps.
- Відаць, ад скарачэння страцілі месца?
- Вядома, па добрай волі не пакінула б.
Ён з прыемнасцю падумаў: «Значыцца, справа не ў «ami», - і папытаўся:
- Вы замужам?
- Замужам.
- А муж ваш што робіць?
- Працуе ў Югаславіі. Колішні ўдзельнік белага руху. Вы, мабыць, таксама?
- Таксама, удзельнічаў і ў вялікай і ў грамадзянскай вайне.
- Гэта адразу відаць. І, мабыць, генерал, - сказала яна, усміхаючыся.
- Колішні. Цяпер пішу гісторыі гэтых войнаў па заказах розных замежных выдавецтваў... Як жа гэта вы адна?
- Так вось і адна...
На трэці вечар ён папытаўся:
- Вы любіце сінема?
Яна адказала, ставячы на стол місачку з бацвіннем:
- Часам бывае цікава.
- Вось цяпер ідзе ў сінема «Etoile» нейкі, кажуць, цікавы фільм. Хочаце, сходзім паглядзім. У вас ёсць, вядома, выхадныя дні?
- Мерсі. Я вольная па панядзелках.
- Ну вось і сходзім у панядзелак. Сёння што? Субота? Значыцца, паслязаўтра. Добра?
- Добра. Заўтра вы, мабыць, не прыйдзеце?
- Не. Еду за горад, да знаёмых. А чаму вы пытаецеся?
- Не ведаю... Гэта дзіва, але я ўжо неяк прывыкла да вас.
Ён удзячна зірнуў на яе і пачырванеў.
- І я да вас. Ведаеце, на свеце так мала шчаслівых сустрэч...
І заспяшаўся перамяніць гаворку:
- Так што паслязаўтра. Дзе ж нам сустрэцца? Дзе вы жывяце?
- Каля метро Motte-Picquet.
- Бачыце, як зручна, - самая дарога да Etoile. Я буду чакаць вас там пры выхадзе з метро роўна ў восем з паловаю.
- Мерсі.
Ён жартаўліва пакланіўся:
- C'est moi qui vous remercie*. Уложыце дзяцей, - усміхаючыся, сказаў ён, каб дазнацца, ці няма ў яе дзіцяці, - і прыязджайце.
* Гэта я вам дзякую (франц.).
- Дзякуй богу, гэтага дабра ў мяне няма, - адказала яна і плаўна панесла ад яго талеркі.
Ён быў і расчулены і хмурыўся, ідучы дадому. «Я ўжо прывыкла да вас...» Што ж, можа быць, гэта і ёсць доўгачаканая шчаслівая сустрэча. Толькі позна, позна. Le bon Dieu envole toujours des culottes a ceux qui n'ont pas de derriere...*
* Міласэрны бог заўсёды дае порткі тым, у каго няма зада... (франц.).
Увечары ў панядзелак ішоў дождж, імглістае неба над Парыжам мутна чырванела. Спадзеючыся павячэраць з ёю на Манпарнасе, ён не абедаў, зайшоў у кавярню Chaussee de la Muotte, з'еў сандвіч з вяндлінаю, выпіў кубак піва і, запаліўшы, сеў у таксі. Каля ўвахода ў метро Etoile спыніў шафёра і выйшаў пад дождж на тратуар - тоўсты з барвовымі шчокамі шафёр даверліва пачаў чакаць яго. З метро несла лазняю, густа і чорна падымаўся па прыступках народ, раскрываючы на хаду парасоны, газетчык рэзка выкрыкваў каля яго нізкім качыным краканнем назвы вячэрніх выпускаў. Раптам у натоўпе паказалася яна. Ён радасна падаўся ёй насустрач:
- Волька Аляксандраўна...
Шыкоўна і модна адзетая, яна лёгка, не так, як у сталоўцы, падняла на яго чорна падведзеныя вочы, дамскім рухам падала руку, на якой вісеў парасонік, падхапіўшы другою падол доўгай вячэрняй сукенкі, - ён абрадаваўся яшчэ больш: «вячэрняя сукенка, - значыцца, таксама думала, што пасля сінема паедзем куды-небудзь», і, адкасаўшы край яе пальчаткі, пацалаваў кісць белай рукі.
- Бедны, вы доўга чакалі?
- Не, я толькі што прыехаў. Хадзем хутчэй у таксі...
І з даўно не адчуваным хваляваннем ён увайшоў за ёю ў цемнаватую карэту, што пахла сырым сукном. На павароце карэту моцна нахіліла, сярэдзіну яе на імгненне асвятліў ліхтар, - ён міжволі падтрымаў яе за талію, пачуў пах пудры ад яе шчакі, убачыў яе поўныя калені пад вячэрняю чорнаю сукенкаю, бляск чорнага вока і поўныя ў чырвонай памадзе губы: зусім другая жанчына сядзела цяпер каля яго.
У цёмнай зале, гледзячы на зыркую белізну экрана, па якой коса лёталі і падалі ў воблаках распластаныя аэрапланы, гулка гудучы, яны ціха перагаворваліся:
- Вы адна ці з якою сяброўкаю жывяце?
- Адна. Па сутнасці жахліва. Гатэльчык чысты, цёплы, але, ведаеце, з тых, куды можна зайсці на ноч або на якую часіну з дзяўчынаю... Шосты паверх, ліфта, вядома, няма, на чацвертым паверсе чырвоны дыванчык на лесвіцы канчаецца... Уночы, у дождж страшэнная нуда. Адчыніш акно - ні душы нідзе, зусім мёртвы горад, бог ведае дзе, недзе ўнізе адзін ліхтар пад дажджом... А вы, вядома, халасты і таксама ў гатэлі жывяце?
- У мяне невялікая кватэрка ў Пасі. Жыву таксама адзін. Даўні парыжанін. Адзін час жыў у Правансе, зняў ферму, хацеў аддаліцца ад усіх і ад усяго, жыць працаю рук сваіх - і не вытрываў гэтай працы. Узяў у памочнікі аднаго казачка, аказаўся п'яніца, змрочны, страшны нападпітку чалавек, завёў курэй, трусікаў - дохнуць, мул аднаго разу траха не загрыз мяне - вельмі злосная і разумная жывёліна... І галоўнае, поўная адзінота. Жонка мяне яшчэ ў Канстанцінопалі кінула.
- Вы жартуеце?
- Аніяк. Гісторыя вельмі звычайная. Que se marie par amour a bonne nuits mauvais jours*. А ў мяне нават і таго і другога было вельмі мала. Кінула на другі год замужоўства.
* Хто жэніцца з каханай, той мае добрыя ночы і нядобрыя дні (франц.).
- Дзе ж яна цяпер?
- Не ведаю...
Яна доўга маўчала. Па экране бязладна бегаў на клішаватых ступнях у недарэчна вялікіх растаптаных чаравіках і ў кацялку набок нейкі пераймальнік Чапліна.
- Дык вам, мабыць, вельмі самотна, - сказала яна.
- Самотна. Але што ж, трэба цярпець. Patience - medicine des pauvres*.
* Цярплівасць - медыцына бедных (франц.).
- Вельмі сумная medicine.
- Вядома, невясёлая. Да таго, - сказаў ён, усміхаючыся, - што я часам нават у «Иллюстрированную Россию» заглядаў, - там, ведаеце, ёсць такі раздзел, дзе друкуецца нешта накшталт шлюбных і любоўных аб'яў: «Расейская дзяўчына з Латвіі сумуе і хацела б перапісвацца з чулым расейскім парыжанінам, просячы пры гэтым прыслаць фатаграфічную картку... Сур'ёзная дама шатэнка, не мадэрн, але сімпатычная, удава з дзевяцігадовым сынам, шукае перапіскі з сур'ёзнаю мэтаю з цвярозым панам не маладзейшага за сорак гадоў, матэрыяльна забяспечаным шафёрскаю ці якою другою работаю, які любіў бы сямейную ўтульнасць. Інтэлігентнасць неабавязкова...» Вельмі яе разумею - неабавязкова.
- Але хіба ў вас няма сяброў, знаёмых?
- Сяброў няма. А знаёмствы не вялікая ўцеха.
- Хто ж вашу гаспадарку вядзе?
- Гаспадарка ў мяне сціплая. Каву вару сабе сам, снеданне гатую таксама сам. Увечары прыходзіць femme de menage*.
* Прыбіральшчыца (франц.).
- Бедны! - сказала яна, сціснуўшы яму руку.
І яны доўга сядзелі гэтак, рука з рукою, злучаныя змрокам, блізкасцю месцаў, робячы выгляд, што глядзяць на экран, да якога дымнаю, сінявата-мелавою палосаю ішло над іх галовамі святло з кабінкі на задняй сцяне. Пераймальнік Чапліна, у якога ад жаху аддзяліўся ад галавы пераломаны кацялок, шалёна ляцеў на тэлеграфны слуп у абломках дапатопнага аўтамабіля з дымнаю самаварнаю трубою. Гучнагаварыльнік музыкальна роў на ўсе галасы, знізу, з правалу задымленай курэннем залы, - яны сядзелі на балконе, - грымеў разам з воплескамі адчайна-радасны рогат. Ён нахіліўся да яе:
- Ведаеце што? Едзьма куды-небудзь на Манпарнас, напрыклад, тут страшэнна сумна і дыхаць няма чым...
Яна кіўнула галавою і пачала надзяваць пальчаткі.
Зноў сеўшы ў цемнаватую карэту і гледзячы на іскрыстыя ад дажджу шыбы, што сюд-туд загараліся рознакаляровымі алмазамі ад ліхтаровых агнёў і пераліваліся ў чорнай вышыні то крывёю, то ртуццю рэкламаў, ён зноў адкасаў край яе пальчаткі і доўга пацалаваў руку. Яна паглядзела на яго таксама дзіўна іскрыстымі вачамі з вугальна-буйнымі вейкамі і любоўна-аддана пацягнулася да яго тварам, поўнымі, з салодкім памадным смакам губамі.
У кавярні «Coupole» пачалі з вустрыц і анжу, потым заказалі курапатак і чырвонае бардо. За каваю з жоўтым шартрэзам абое трохі ахмялелі. Многа палілі, попельніца была поўная яе акрываўленых недакуркаў. Ён сярод размовы глядзеў на яе разгарачаны твар і думаў, што яна сапраўдная красуня.
- Але скажыце праўду, - гаварыла яна, пальчыкамі здымаючы з кончыка языка драбкі тытуню, - былі ж у вас сустрэчы за гэтыя гады?
- Былі. Але вы здагадваецеся якога гатунку. Начныя гатэлі... А ў вас?
Яна памаўчала.
- Была адна вельмі цяжкая гісторыя... Не, я не хачу гаварыць пра гэта. Хлапчук, сутэнёр па сутнасці... Але як вы разышліся з жонкаю?
- Ганебна. Таксама быў хлапчук, красун, грэк, надзвычай багаты. І за месяц, два не асталося і следу ад чыстай, чуллівай дзяўчынкі, якая проста малілася на белую армію, на ўсіх на нас. Пачала вячэраць з ім у самым дарагім шынку ў Пера, браць ад яго вялізныя кашолкі кветак... «Не разумею, няўжо ты можаш раўнаваць мяне да яго? Ты ўвесь дзень заняты, мне з ім весела, ён мне - проста мілы хлопчык!» А самой дваццаць гадоў. Не лёгка было забыць яе - ранейшую, кацярынадарскую...
Калі падалі рахунак, яна ўважліва прагледзела яго і не раіла даваць больш як дзесяць працэнтаў на прыслугу. Пасля гэтага ім абаім здалося яшчэ больш дзіўна расстацца праз паўгадзіны.
- Паедзем да мяне, - сказаў ён сумна. - Паседзімо, пагаворым яшчэ...
- Добра, - адказала яна, устаючы, беручы яго пад руку і прыціскаючы яе да сябе.
Начны шафёр, расеец, прывёз іх у адзінокі завулак, да пад'езда высокага дома, каля якога, у металічным святле газавага ліхтара, сыпаўся дождж на бляшаны чан з адкідамі. Увайшлі ў асветлены вестыбюль, потым у цесны ліфт і паволі пацягнуліся ўверх, абняўшыся і ціха цалуючыся. Ён паспеў папасці ключом у замок сваіх дзвярэй, пакуль не патухла электрычнасць, і ўвёў яе ў пярэдні пакой, потым у маленькую сталоўку, дзе ў жырандолі сумна запалілася толькі адна лямпка. Твары ў іх былі ўжо стомленыя. Ён параіў яшчэ выпіць віна.
- Не, дарагі мой, - сказала яна, - я больш не магу.
Ён пачаў прасіць:
- Вып'ем толькі па келіху белага, у мяне стаіць за акном цудоўнае пуі.
- Піце, мілы, а я пайду раздзенуся і памыюся. І спаць, спаць, мы не дзеці, вы, я думаю, добра ведалі, што калі я згадзілася ехаць да вас... І наогул, нашто нам расставацца?
Ён ад хвалявання не мог адказаць, моўчкі правёў яе ў спальню, асвятліў яе і ванны пакой, дзверы ў які былі з спальні адчыненыя. Тут лямпкі гарэлі ярка, усюды ішло цяпло ад ацяплення, між тым як па даху бегла і мерна стукаў дождж. Яна адразу пачала здымаць цераз галаву доўгую сукенку.
Ён выйшаў, выпіў засаб два келіхі ледзянога горкага віна і не мог стрымаць сябе, зноў пайшоў у спальню. У спальні, у вялікім люстэрку на сцяне насупраць, ярка люстраваўся асветлены ванны пакой. Яна стаяла спінаю да яго, уся голая, белая, ладная, нагнуўшыся над умывальнікам, мыючы шыю і грудзі.
- Нельга сюды! - сказала яна і, накінуўшы купальны халат, не закрыўшы налітых грудзей, белага тугога жывата і белых тугіх сцёгнаў, падышла і як жонка абняла яго. І як жонку абняў і ён яе, усё яе халаднаватае цела, цалуючы яшчэ вільготныя грудзі, што пахлі туалетным мылам, вочы і губы, з якіх яна ўжо выцерла фарбу.
Цераз дзень, пакінуўшы службу, яна пераехала да яго.
Аднаго разу зімою ён угаварыў яе ўзяць на сваё імя сейф у Ліёнскім крэдыце і пакласці туды ўсё, што ім было зароблена.
- Перасцярога ніколі не пашкодзіць, - гаварыў ён. - L'amout fait danser les ames*, і я адчуваю сябе так, як бы мне дваццаць гадоў. Але ці мала што можа здарыцца...
* Каханне прымушае скакаць нават аслоў (франц.).
На трэці дзень Вялікадня ён памёр у вагоне метро, - чытаючы газету; раптам адкінуў на спінку сядзення галаву, заплюшчыў вочы...
Калі яна, у жалобе, вярталася з магілак, быў мілы восеньскі дзень, сям-там плылі ў мяккім парыжскім небе веснавыя воблакі, і ўсё гаварыла пра жыццё маладое, вечнае - і пра яе, кончанае.
Дома яна пачала прыбіраць кватэру. У калідоры, у плакары, убачыла яго даўні летні шынель, шэры, на чырвонай падкладцы. Яна зняла яго з вешалкі, прыціснула к твару і, прыціскаючы, села на падлогу, уся торгаючыся ад рыдання і ўскрыкваючы, молячы некага аб літасці.
26 кастрычніка 1940