Цішыня - і запусценне. Не збядненне, а запусценне.
Не спяшаючыся бягуць коні сярод зялёных узгорыстых палёў; ласкава вее насустрач вецер, і закалышліва звіняць песні жаваранкаў, зліваючыся з аднастайным тупатам капытоў. Вось з аднаго з узгоркаў яшчэ раз паказалася далёка на гарызонце нізкім сіняватым сілуэтам станцыя. Але, павярнуўшыся праз хвіліну, я ўжо не бачу яе. Цяпер наўкруга каламажкі - толькі папары, збажына і лагчынкі з дубовым хмызняком...
- Ну, што новенькага, Карней? - пытаюся я ў фурмана, маладога загарэлага мужыка з разумнымі, крыху прыжмуранымі вачыма.
- Новенькага? - стрымана адказвае Карней, не паварочваючыся. - Новага ў нас нічога няма.
- Значыць, жывяце па-старому?
- Гэта правільна. Дрэнна жывём...
Не шмат чаго новага пазнаю я і ў маёнтку ў сястры, дзе я заўсёды раблю прыпынак па дарозе да Крыніц. Здаецца, што яшчэ год таму назад сядзіба не была такая ліхая. Падлога і столь у зале яшчэ больш пакасіліся і пацямнелі, галінкі запушчанага кветніка лезуць у вокны, дашчаныя стрэхі службаў серабранеюць і сям-там трэскаюцца... А па двары, трымаючы за повад худога стрыгуна, запрэжанага ў вадавозку, ледзьве клыпае падслепаваты і глухі Анціпка, і парассыханыя колы вадавозкі часамі так неймаверна вішчаць, што нельга слухаць.
- Дык дрэнныя, кажаш, справы? - пытаюся я ў сястры, якая задуменна глядзіць некуды ўдалеч, на ўзгоркі за лугамі і рэчкаю.
- Зусім, зусім дрэнныя! - скоранька, як бы нават з ахвотаю, сцвярджае сястра. - Калі б быў капітал, то яшчэ, можа, можна было б і паправіцца. Зямля - гэта ж сапраўднае залатое дно. Але банк, банк!
- Затое цішыня якая! - кажу я.
- Гэтага-то хоць адбаўляй! - з пахмурнай іроніяй згаджаецца пляменнік-студэнт. - Сапраўды, цішыня, і чортведама якая, каб яна згарэла, цішыня! Усё роўна як перасохлы ставок. Здалёк - хоць карціну пішы. А падыдзі - тхланню панясе, бо вады ў ім на вяршок, а бросні - на два сажні, і карасі ўсе перадохлі... Дно дык, сапраўды, залатое, толькі да яго сам чорт не дакапаецца!
Дарога вывіваецца перш па пералесках. Пасля прападае ў вялікім калагрываўскім заказніку. У даўнія часы яна далёка агінала яго; цяпер ездзяць напрасткі, па двары сядзібы, якая раскінулася абапал ляснога рова сваім здзічэлым садам і мураванымі службамі. Як толькі ў лес урываецца пазвоньванне шамкоў, з сядзібы абзываецца на яго пахмуры брэх сабак, якія вядуць свой род ад тых лютых псоў, што вартавалі некалі не менш лютае і пахмурае жыццё старога Калагрывава. Пакуль каламажка, з брэхам наўздагон, з грукатам коціцца па мастках цераз равы, гляджу на груды цэглы, што пааставаліся ад згарэлага дома і патанулі ў пустазеллі, і думаю пра тое, што зрабіў бы стары Калагрываў, калі б убачыў нахабнікаў, якія гарцуюць па двары яго сядзібы! У дзяцінстве я чуў пра яго сапраўдныя жахі. Адна з каханак спрабавала апаіць яго нейкімі вядзьмарскімі травамі - ён пасадзіў яе сваім судом у манастыр. Калі абвясцілі волю, ён «крануўся розуму», як казалі, і з таго часу бадай што ніколі не паказваўся з дому. Паволі бяднеючы, ён начамі, дрыжучы ад страху, што яго заб'юць, сядзеў у шапачцы з мошчаў угодніка і моцна чытаў заклёны, псалмы і пакаянныя малітвы свайго тварэння. Увосень аднойчы яго знайшлі ў малельнай мёртвага...
- Не ведаеш, не прадалі яшчэ? - пытаюся я ў Карнея.
- Прадалі, - кажа ён. - І прадалі, кажуць, за нішто! Жыве тут аконам ад наследнікаў, а яму што ж? Не сваё добрае. Без гаспадара, вядома, і быдла - сірата. А зямля тут - проста залатое дно!
- Добрая?
- Аршын чарназёму. А лес які!
Праўда, лес найлепшы. Горка і свежа пахне бярозамі, весела аддаецца пад разложыстым галлём пазвоньванне шамкоў, птушкі соладка звіняць у зялёным гушчары... На палянках, густа пазарастаных высокаю травою і кветкамі, прасторна стаяць стогадовыя бярозы па дзве, па тры з аднаго кораня. Перадвечаровае залацістае святло напаўняе іх цяністыя вяршыні. Унізе, паміж белымі стваламі, яно блішчыць яркімі доўгімі промнямі, а па ўзлеску бяжыць насустрач каламажцы стальнымі прасветлінамі. Прасветліны гэтыя трапечуцца, зліваюцца, усё шырэюць. І вось зноў мы ў полі, зноў вее салодкім водарам жытнёвага красавання, і прыпражныя на бягу хапаюць пучкі сакаўнога цырбуння...
- А вунь і Батурына, - насмешліва кажа Карней.
І я ўжо разумею яго.
- Што ж, і тут дрэнна?
- Ды ўжо маладыя паехалі. А старая дом прадае. Дайшла да апошняга.
- А як бы зірнуць туды?
- Ды скажыце, што нібы дом сабе ў Крыніцы напытваеце...
У Батурыне - гэта вялікая вёска, але ўжо вядома, што такое «панская» вёска! - у Батурыне ціха. Сумна льсніцца на сонцы мелкі доўгі ставок жоўтаю гліністаю вадою; баба каля кучы гною б'е пранікам па мокрым шэрым палатне... З плаціны дарога падымаецца пад гору паўз батурынскі сад. Сад яшчэ да гэтага часу густы і маляўнічы, і, як на ідылічным пейзажы, стаіць за ім шэры вялікі дом пад бурым іржавым дахам. Але сядзіба, сядзіба! Цэлая паэма запусцення! Ад варыўні асталіся толькі сцены, ад чалядні - раскрыты шкілет без вокан, і ўсюды, да самых парогаў, падступілі лапухі і глухая крапіва. А на «чорным» ганку стаіць і з страхам глядзіць на мяне слязлівымі вачыма нейкая бабуля. Зразумеўшы з маіх няўдалых тлумачэнняў, што я хачу паглядзець дом, яна спяшаецца папярэдзіць паню.
- Я далажу, далажу, - мармыча яна, ідучы ў цёмныя сенцы.
Баліць, мабыць, Батурынай пасля такіх дакладаў! І праўда, калі праз некалькі хвілін адчыняюцца дзверы, я бачу разгублены старэчы твар, вінаватую ўсмешку блакітных пакорлівых воч... Робім выгляд, што мы вельмі радыя адно аднаму, што гэты агляд дома - рэч самая звычайная, і Батурына ветлівым жэстам запрашае зайсці, а другою рукою стараецца зашпіліць каўнер свае цёмнае кофтачкі з таннага новага паркалю.
Мармычучы нешта прытворнае, я ўваходжу ў пярэднюю... О, ды гэта ж проста катух! Цёмна, душна, сцены закураны дымам махоркі, якую паліць колішні стараста Батурыных, Дрон, што не пакінуў двара і да гэтага часу... Направа - дзверы ў яго каморку, проста - пакой бабулек, цьмяна асветлены акном з падвойнымі рамамі, з вясёлкавымі ад старасці шыбамі...
- Мы ж у прыбудоўцы цяпер жывём, - вінавата паясняе Батурына. - Вы ж ведаеце, якія гады пайшлі, дый цяплей тут зімою...
- Але, можа, я турбую вас?
Старая трасе галавою і глядзіць незразумела і запытальна.
- Ці не турбую я вас? - гавару я мацней.
Пачуўшы, Батурына скоранька ўсміхаецца.
- Не, не, - адказвае яна з ветлай прабачлівасцю. - Калі ласка.
І адчыняе дзверы ў калідор...
Яшчэ больш пахмура ў гэтых пустых пакоях! Першы, у які я зазіраю з калідора, быў некалі кабінетам, а цяпер ператвораны ў камору: там скрыня з соллю, дзежка з пшаном, нейкія бутлі, пазелянелыя падсвечнікі... У наступным, былой спальні, высока стаіць пусты і вялізны, як саркафаг, ложак... І старая адстае ад мяне і астаецца ў каморы, нібы нечым заклапочаная. А я паволі праходжу ў вялікую гулкую залу, дзе ў кутках звалены кнігі, запыленыя акварэльныя партрэты, ножкі сталоў... Галка раптам зрываецца з крыва павешанага над ломберным столікам люстэрка і на ляту нырае ў разбітае акно... Уздрыгнуўшы ад нечаканасці, я адступаю да шкляных дзвярэй на рассохлы балкон, ледзьве адчыняю іх - і прыкрываю вочы ад нізкага яркага сонца. Які вечар! Як усё цвіце і зелянее, абнаўляючыся кожную вясну, як соладка буркуюць у густым вішняку, пераблытаным з бэзам і шыпшынаю, пакорлівыя галубкі, верныя сябры раскіданых абшарніцкіх гнёздаў!
Вечар у полі сустракае нас цэлым архіпелагам пышных залаціста-ліловых воблакаў на захадзе, незвычайнай пяшчотаю і яснасцю далечыні.
- Дзядзечка, дай серніка! - крычыць адзін з хлапчукоў, якія пасуць на папарах коней, і, ускочыўшы з мяжы, бягом даганяе каламажку.
Але Карней суровы і задуменны. Ён з асалодаю перацягвае хлапчука пугаю і нямоцна пакрыквае на коней.
«Пра што ён думае?» - думаю я, гледзячы на яго выцвілую на сонцы шапку.
І Карней злёгку паварочваецца на сядзенні і, гледзячы задуменнымі вачыма за мільганнем падкоў у прыпражніка, пачынае гаварыць...
- Усім не мёд, - кажа ён. - Не адным панам... Храсцьянскі банк, бач, памагае! Але не, у доўг не пражывеш! Купяць мужыкі сто - дзвесце дзесяцін, - канешне, хаўрусам, не разлічыўшы на сілу, і заблытаюцца, і намагаюцца згрызці адзін аднаго. А пойдзе калатнеча - справа і зусім згадзіцца, і хоць ты вешайся!
- Аднак, - кажу я, - багатых паноў асталося тры-чатыры на павет, - значыць, разыходзіцца зямля па народзе.
- Па гарадскіх купчыках ды па крамніках, - папраўляе Карней. - Па іх, а не па народзе... Да таго ж зямля без сапраўднага гаспадара астаецца: ім жа абы толькі купіць, балазе дзешава, а жыць жа яны там не будуць! Ну, вось іх, чарцей, і прыціснуць бы ў цесным месцы!
- Варта было б?
Але Карней адводзіць вочы ўбок.
- Папаіць пара, - кажа ён дзелавым тонам.
- На Варгле папоім.
- Ну, на Варгле дык на Варгле... Гэй, не рана!
Свяжэе, і вечаровы бляск меркне. Меланхалічна засінелі палі, далёка-далёка на гарызонце заходзіць за край зямлі вялізным мутна-малінавым шарам сонца. І нешта старарасейскае ёсць у гэтай маркотнай карціне, у гэтай сінючай далечы з мутна-малінавым шчытом. Вось ён яшчэ больш пацямнеў, вось ад яго астаўся толькі сегмент, паслядрыготная агністая палоска... Шпарка падае сіняваты змрок летняй ночы, нібы хто нябачна сее яго; у лужках ужо холадна, як у сутарэнні, і рэзка пахне роснаю зелянінаю, - толькі сяды-тады павявае аднекуль цяплом... У змроку мільгаюць прыдарожныя лазінкі, і на іх, надзьмуўшыся, спяць крумкачы... А на ўсходзе паволі паказваецца вялікая галава бледнага месяца.
Да чаго маркотныя здаюцца ў гэты час цёмныя вёсачкі, мёртвую цішыню якіх абуджае голас рысораў і шамкоў! Да чаго глухая і пустэльная здаецца старая вялікая дарога, даўно забытая і няезджаная! Дзякуй богу, хоць месяц узыходзіць! Усё ж весялей...
Варгол - нежылы хутар нябожчыцы цёткі, стэпавая вёсачка на месцы знесенай дзедавай сядзібы і вялікага сяла, тры чвэрткі якога пайшло ў Сібір, на новыя месцы. Дарога доўга ідзе пад спуск; калі ўжо становіцца зусім светла ад месяца, каламажка порстка падкочваецца па густой роснай траве да адзінокага флігеля на схоне катлавіны сярод узгоркаў. Звон шамкоў замірае, і нас абступае магільнае маўчанне.
- Ну і глуха ж тут! - кажа Карней, злазячы з козлаў, і голас яго нязвычна гучыць каля пустых сцен. - Пасядзіце тут на ганку, а я коней папаю і аброку ім дам.
І паволі вядзе, падымаючы звон шамкамі, коней з гары да калодзежа. А я падымаюся на драўляны ганак і саджуся на прыступку...
Але вусцішна тут, у гэтай катлавіне, з усіх бакоў замкнёнай узгоркамі, якія спускаюцца да перасохлага рэчышча Варгла, і бледна асветленай ненадзейным месячным святлом! Пусты шырокі двор пераходзіць у мужыцкі выган, а за выганам чарнее сем прыземістых хацінак, якія глыбока затаілі ў сабе сваё начное жыццё...
- Карней, - кажу я, як толькі Карней паказваецца з коньмі з-пад гары, - трэба ехаць! Паедзем ступою, а пакормімся ўжо дома.
Карней спыняецца.
- Хіба занудзіліся?
- Занудзіўся. Ну яго к чорту... Едзьма...
- Гэта яшчэ любата, - гаворыць Карней насмешліва. - Вы б увосень або зімою заехалі!
- І як вы толькі жывяце тут?
Карней скручвае цыгарку, гледзячы ў зямлю, і доўга маўчыць. Пасля стрымана адказвае:
- Жывём пакуль што...
- Як гэта «пакуль што»? А пасля што ж?
- Пасля - што бог дасць. Усё што-небудзь ды будзе.
- Што ж?
- Ды што-небудзь будзе... Не век жа тут сядзець, чарцям аборкі віць! Разыдзецца народ па другіх мясцінах альбо яшчэ як...
- А як?
Пры месячным святле ясна відзён Карнееў твар, але, апускаючы галаву, ён нахмурвае бровы і адводзіць вочы ўбок.
- Як жа іначай?
- Там відаць будзе, - адказвае Карней ужо зусім пахмура. - Паедзем, пане, не рана!
І моўчкі лезе на козлы.
1903