epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Чыгрынаў

Адна

Уначы гулі правады. Яны гулі на непагоду — па сцяне ўжо шоргала патроху, быццам хто шкрабаў па бярвенні тонкімі кіпцямі. Усціння ляжала на ложку пад ватнай коўдрай і ўсё слухала, слухала. І сёння ёй не спалася, і яна адно правальвалася ў небыццё, ды раптоўна прахоплівалася, і тады з жахам адчувала, як зноў пачынала стукаць яе сэрца, — ад гэтага старая ўся халадзела і думала, што дарма астаецца на ноч адна, не бярэ каго да сябе ў хату.

Гэтае восені прасіліся настаўнікі — маладая пара, але Усціння адмовіла, сказала, што не мае ўжо сілы даглядаць, а там яшчэ, можа, прыедзе і свой хто.

Сваіх ажно чацвёра ў яе. Было больш, ды двое памерлі, а самага большага паранілі ў вайну, і ён сышоў у яе на руках крывёй. Цяпер Усцінніны хлопцы жывуць па гарадах. Трое жанатыя. Халасты адзін, самы меншы — Міцька. Старэйшыя, бывае, завуць маці да сябе, але яна як з’ездзіла да аднаго, Сяргея, то зняверылася і цяпер чамусьці лічыць, што сыны запрашаюць яе толькі з аднае далікатнасці, можа, нават таму, што вераць: старая ўсё роўна адмовіцца. Не заве яе толькі малодшы, які жыве адзін: яшчэ не жаніўся, хоць скора і будзе мець трыццаць. Да гэтага яна паехала б, але ён, як на тое, не запрашае — наадварот, кажа, каб жыла ў вёсцы, берагла гняздо, і гэта яе крыўдзіць. Яна, вядома, нікому не прызнаецца — не, яе сыны во! толькі згадзіся, любы забярэ! — але ў душы носіць затоеную, незласлівую крыўду. І наогул, Усціння лічыць, што каб у яе быў адзін хто, то даўно б яны жылі разам, і яна няньчыла б унукаў, а цяпер каторы і запрашае, дык нясмела, скажа — і палахліва адводзіць вочы.

Паехала Усціння была тады да Сяргея. Нявестка ліст прыслала, нават грошай на дарогу. «Прыязджайце, — просіць, — мама, жыць будзеце ў нас. Вы нам патрэбны. У нас з Сяргеем цяпер нелады, то прыязджайце, можа, пры вас ён сунімецца...» Усціння прадала ледзь не за паўцаны карову, забіла дошкамі хату — і дзверы, і вокны, развіталася насаўсім з суседзямі, паехала. Пажыла там, памірыла нявестку з сынам, а пасля нявестка і кажа: «Дзякуем, мамачка, вось вам на дарогу, з’ездзіце яшчэ да Грышкі, пагасцюйце і ў іх». Усціння не паслухалася, паехала дамоў. Купіла зноў карову, стала зноў жыць адна: пакуль сыны не клічуць да сябе, значыць, у іх там усё добра.

Апошнім часам Усціння чамусьці думае больш пра Міцьку. Можа, таму, што ён быў апошні ў яе, нарадзіла яна яго, калі была ў гадах ужо, і ён доўга хварэў, а пасля трудна жыў у яе — дзяцінства яго прыпала на пасляваенную бясхлебіцу...

Правады гулі жахліва і жаласна, з нейкай асуджанай злосцю, быццам адчувалі, што вось-вось парвуцца. А Усціння ляжала пад коўдрай — балазе, цёпла было, услухоўвалася ў гэтае надакучлівае завыванне, як у незразумелую музыку, і думала сваю думу, думала і часта лавіла сябе на тым, што правады не давалі ёй дадумаць нешта да канца, трывожылі і не давалі. Часам яна гатова была нават вінаваціць сябе, што правяла і асвятленне, — што ні кажы, а лішні провад, які вось не дае спакою, — бо абышлася б і лямпай, тым больш што святло ў іх ад лакамабіля і яшчэ не ў кожнай хаце. Няхай бы лепей правялі каму іншаму, дзе яно больш патрэбна, тым жа маладым настаўнікам, што прасіліся да яе. Але ж гэты Балабкоў! Усціння ведала, што электрычнае святло першай ёй правялі, бо гэтага захацеў Балабкоў. Нездарма ж чужы, незнаёмы манцёр, які прыйшоў тады ўранні, спытаў, ці не родзіч ёй дырэктар саўгаса. Зрэшты, каб не Балабкоў, то Усціння шмат чаго не мела б на сваім двары — ні тых жа дроў, якія не паспявала папаліць за цэлы год, ні таго ж сена, аб якім ужо каторую зіму не мела клопату. Разам з тым Усцінні чамусьці здавалася — і гэта было самае недарэчнае, — што дырэктар саўгаса так стараецца для яе не столькі таму, што некалі дружыў з яе хлопцамі і, бывала, не вылазіў з хаты, колькі таму, што быў нечага злы на іх і цяпер рабіў усё назнарок, каб адно сказаць: маўляў, глядзі, цётка, які я вырас і якія твае сыны!.. Праз гэтую сваю несправядлівую падазронасць яна нават не вельмі радавалася, калі Балабкоў, праязджаючы міма, заходзіў да яе.

У хаце было цёпла і цёмна, а вочы гарэлі ад бяссонніцы і не хацелі зліпацца. Нарэшце Усціння перастала думаць пра сваіх сыноў, пра дырэктара саўгаса. Яна ўспомніла, што і сёння лягла на ложак не так, як трэба, — лягла галавою да печы. Забылася. І гэта тады, калі на печы заўсёды спіць кошка, якая часта, бывае, бегае да парога, але, каб скочыць на падлогу, спярша цаляе на ложак: крый бог, яшчэ ўскочыць на твар...

«Не, лепш такі і папраўдзе пушчу каго да сябе жыць», — падумала Усціння. З гэтаю думкаю яна неспадзеўна заснула, а калі прачнулася — разбудзіла яе радыё, — то бралася ўжо на ранне: вокны пасінелі, на дварэ пашарэла. Усціння звесіла з ложка босыя ногі, нейкі час бяздумна глядзела ў цёмную пустэчу і толькі пасля таго, як адчула, што знізу цягне праз шчыліны ў масніцах холадам, пачала шукаць, мацаючы, валёнкі. У споднім яна прайшлася, мякка тупаючы, па хаце, павярнула на сцяне ўключальнік і на момант зажмурылася ад зыркага святла. А калі глянула на вокны, то шыбіны зноў былі цёмныя, быццам ноч і не адступалася. Вада ў яе стаяла ў вёдрах на лаўцы ля прыпека, і яна пачала ўмывацца. Рукі доўга не слухаліся — не разгіналіся пальцы. Нарэшце Усціння спаласнула твар — халодная вада апякла маршчыністую скуру, павекі адразу нібы палягчэлі. Тады яна цераз галаву нацягнула на сябе шырокую спадніцу, апранула суконную жакетку і пачала вілкамі вымаць з печы чыгуны, якія былі там з учарашняга дня.

Дровы ляжалі пад прыпекам, бярозавыя, амаль сухія, і старая не спяшалася кідаць іх у печ, падпальваць. Спярша пайшла даваць карове.

Ужо шмат у каго з комінаў валіў дым. Сёння ён не падымаўся, як у ціхую раніцу, проста ў неба, а хінуўся то ў адзін, то ў другі бок, нават слаўся па снезе, які ляжаў на саламяных стрэхах: вецер хоць і паспакайнеў, але быў парывісты, і цяжка было адгадаць, адкуль ён налятаў на вёску. Неба было чыстае і высокае, толькі пачырванела на ўсходзе. Яно яшчэ пакуль і не паказвала, што павінна замуціцца: пройдзе час — і за вёскай не ўбачыш ні свету, ні следу. Пазёмка мяла па нізе, нібы што дымілася, і ўсё гарнулася да сумётаў, платоў і сцен.

Карова рыкнула, пачуўшы гаспадыню, і, калі тая ўвайшла ў хлеў, тыцнула заінелаю пысай у ватоўку, лізнула рукі шурпатым языком. Усціння паднялася па лесвіцы на паддашак, скінула адтуль ахапак лугавога сена.

— Еш, — сказала карове, як разумнай, — я табе яшчэ і паранкі дам.

Яна доўга гладзіла рукой па халоднай поўсці і гаварыла карове нерастрачаныя ласкавыя словы. Пасля вярнулася ў хату, запаліла ў печы і пачала ўпраўляцца — не спяшаючыся, спакваля: яна ведала, што паспее і так за дзень перарабіць усё. Каб раней ёй гэты цяперашні дастатак, то й не трэба было б столькі гадоў гнявіць таго бога — адно жыві.

Калі Усціння падышла з вёдрамі да студні, там ужо стаяла Палага Родчышына. Маладзіца спытала:

— Цётка, ці не паглядзелі б вы сёння майго малога?

— А сама што?

— Нявыкрутка ў мяне. Паедзем з Міколам у Хоцімск. Можа, і вам што прывезці адтуль?

— Нічога мне, дзеўка, не трэба там.

Усціння ўзяла ў абедзве рукі па вядру — на каромысле яна ўжо не насіла вады — і пайшла ўгору, асцярожна ступаючы ў канаўкі, якія павыбівалі капытамі коні, ходзячы на вадапой, і ўжо зверху сказала:

— Дык ты прыводзь хлапца свайго.

Усціння несла па сцежцы цяжкія вёдры, і яны ледзь не адрывалі ёй рукі, а яна, здаецца, зайздросціла Палазе, якая была ў добрым кажуху. «І мне б такі на мае косці», — думала старая і ўсё не магла даўмецца, чаму ніколі дагэтуль не з’яўлялася ў яе ахвота насіць кажух.

Сенцы былі расчынены насцеж, і ў хаце Усціння заспела паштальёна. Яна здзівілася, раптам адчула, як нядобра захаланула сэрца, бо паштальён да іх хадзіў з другой вёскі — чамусьці не знайшлі сярод сваіх чалавека на гэта. А паштальён адразу, не марудзячы, сказаў:

— Гэта я пенсію прынёс тваю. Учора разносіў усім, а табе не паспеў аддаць. Дык вось дамоў не пайшоў праз цябе. Начаваў у людзей.

Памаўчаў трохі і зноў сказаў:

— І пісьмо тут ёсць.

Хвала богу: пісьмо — не тэлеграма.

«Можа, ад Міцькі?» — з надзеяй падумала Усціння: ёй чамусьці хацелася, каб пісьмо было ад меншага. Усціння раптам заўважыла, што паштальён яшчэ не працверазіўся з учарашняга — вочы ў яго былі з мутнаю павалокаю і блішчалі, а пад вачамі віднеліся пухліны. Каб не затрымліваць чалавека, яна дастала з-за рамкі з фотакарткамі ручку, загорнутую ў паперку, выняла са шкафчыка, прымацаванага да сцяны, шкляную чарніліцу-двухдонку і пачала няўмела выводзіць на квітку сваё кароткае прозвішча. Паштальён стаяў нахіліўшыся, збоку, ледзь чутна, баючыся выдаць сябе, але Усціння ўсё роўна чула, як ад яго патыхала перагарам. Нарэшце яна распісалася, палічыла грошы і сунула хрусткія дзесяцірублёўкі ў кішэню ватоўкі.

Затым паглядзела, хмурачыся, на канверт — почырк сапраўды быў Міцькаў, і гэта ўзрадавала яе; сэрца ажно затахкала, стала прыемна, як у прадчуванні нечага добрага.

«Вось прыйдзе Палага і прачытае мне», — рашыла Усціння і яшчэ раз, быццам баялася, каб не памыліцца, глянула на канверт.

Паштальён тым часам палажыў квіток у вялізную брызентавую торбу і, наўмысна бавячыся, пачаў зашпільваць.

— Галава нечага баліць, — зморшчыў ён нос; твар у яго стаў як у пакутніка.

Усціння прамаўчала. Тады паштальён пачаў зноў, але ўжо нібы вінавацячы яе:

— Гэта ж каб выспаўся па-чалавечы, а то вечна хадзі, пакуль не пааддаеш людзям іх грошы... Нават дамоў ніколі завідна не паспееш.

Усціння паспачувала, уздыхаючы.

Але паштальён не збіраўся выходзіць з хаты.

— У цябе не знойдзецца выпіць? — спытаў ён праз момант і неяк спалохана паглядзеў на гаспадыню.

— Дзе ўжо ў мяне тая гарэлка!.. — махнула рукою Усціння...

— Тады б хоць гурковага расолу дала, ці што...

Усціння наліла з гладышыка расолу, падала карэц паштальёну. Той схапіў яго, паднёс к роту і пачаў, глёкаючы, піць. Усціння глядзела, як ён прагна піў, і нават не абуралася — сапраўды, небарака, забегаўся па хатах. Нарэшце паштальён выпіў расол, паставіў карэц, стукнуўшы дном аб стол, і патупаў да лаўкі, што была ля сцяны. Затым моўчкі кінуў на падлогу пад ногі сваю торбу, сеў на лаўцы, прыхінуўшыся плячом да аконнае луткі.

— Мне ўпраўляцца трэба, — з дакорам сказала Усціння, але паштальён не пачуў яе, бо раптам заснуў, схіліўшы набок галаву.

Усціння спярша запарыла сечанку карове, занесла ў хлеў, пасля пачала таўчы бульбу. Гарачая пара апякала твар, займала дых. Старая часта спынялася, разгінала задубелую спіну, усё аддыхвалася, трымаючы над цэбрам сагнутыя рукі, якія чамусьці нават і цяпер зяблі ў яе. Цэбар было цяжка пераносіць праз высокі парог у сенцах, і яна паставіла яго, трошкі адпачыла: ёй з кожным днём станавілася ўсё цяжэй рабіць. Яна зноў успомніла пра сыноў і падумала, што як асвяжуе свайго кабана, то першаму пашле пасылку Міцьку, бо ён там адзін. А кабан у яе вялікі, сала пэўна ж хопіць на ўсіх, і яна, як заўсёды, ажно колькі дзён будзе насіць на пошту праз усю вёску пасылкі сынам...

Ужо беглі па вуліцы ў школу дзеці. І сонца паспела выкаціцца з-пад зямлі, але не ўсё. Цяпер яно, чырвонае, патанала на небасхіле сваім ніжнім краем у сумётах. Здавалася, сонца прыкіпела там да нечага і яго ўжо нічым не падважыш.

Усціння пабаялася, што ў кабана адбярэ хто яго мяшанку, і таму далёка не адыходзіла.

На плоце, крокі за тры, сядзелі дзве маленькія птушкі. Спярша Усцінні здалося, што гэта вераб’і. Але адна раптам ціха піснула і заспявала:

— Зінь-зінь, зінь-зінь, зінь-зінь...

Тады Усціння здзівілася.

«Значыць, вясна ўжо хутка», — з’явілася радасная думка.

Усціння не ведала гэтых птушак, але іхняе «зінь-зінь» ёй было знаёма: узімку яны заўсёды лятаюць разам з вераб’ямі, а як толькі дасць адчуць сябе вясна, ужо недзе ў другой палове лютага, пачынаюць мяняць афарбоўку, выракаюцца вераб’ёў і спяваюць.

Птушкі сядзелі блізка, і Усціння, прыгледзеўшыся, убачыла, што і хвасты іхнія даўжэйшыя за вераб’іныя. Галоўкі ў іх пажаўцелі ўжо, нават відны бурыя пярэсцінкі. Шыйкі, далей туды да плечыкаў, самі плечыкі і спінкі таксама пабурэлі.

Спяваў, мусіць, самец — быў ён трохі большы.

— Зінь-зінь, зінь-зінь...

Счакае трохі і зноў пачне:

— Зінь-зінь...

Самка слухала яго, раскрыўшы, нібы ад смагі, дзюбачку.

Слухала і Усціння. Яна стаяла і баялася паварушыцца, каб не спалохаць, усміхалася, нават не заўважаючы сама таго.

Але нечакана віскнуў, як укушаны, кабан. Усціння спахапілася, і калі павярнулася, то ўбачыла разам з кабаном ля цэбра нечага сабаку. Кабан стаяў, натапырыўшы хіб, быццам хацеў напасці на няпрошанага госця, а сабака тым часам прагна жэр вараную бульбу. Усціння ў адно імгненне схапіла сукаватае палена, што валялася ў снезе, і, злаўчыўшыся, выцяла ім сабаку. Сабака вякнуў з перапуду, адскочыў ад цэбра і неяк бокам, мусіць, баючыся, каб яшчэ не папала, пабег за хлеў. Усціння пагладзіла рукой між вушэй кабана, нагнула цэбар, падклаўшы пад яго палена, і зноў паглядзела на плот. Але птушак там ужо не было. Праз нейкі момант з-за хлява, аблізваючыся, выйшаў сабака, узбег на сумёт, які пабраўся шараном, і тады Усціння ўбачыла, што гэта была шчэнная сучка — вялікі жывот свой яна ледзь не валачыла па снезе. Старой раптам нядобра зрабілася, што ўдарыла сучку.

«Каб жа знаццё, што шчэнная, — пашкадавала яна, — то ўжо неяк бы па-другому прагнала ад цэбра».

Сучка тым часам села на сумёце, пазіраючы на сваіх крыўдзіцеляў.

Яна, мусіць, чакала, пакуль адыдзецца Усціння.

Сонца ўжо выплыла наповерх усё і цяпер ляжала вялізным чырвоным шарам на белым узгорку.

Нарэшце сучка страціла надзею пажывіцца яшчэ і пабегла, валёхаючыся, прэч ад вёскі, у поле, дзе вецер перамятаў шорсткі снег. Яна бегла ўвесь час угору, проста на сонца. І Усцінні здалёк здавалася, што тая вось-вось дабяжыць да яго. Але сонца хутка адарвалася ад зямлі, і калі сучка апынулася на ўзгорку, яго не дастаць было...

Усціння доўга глядзела на адзінокую чорную кропку, што варушылася паміж снягоў, глядзела аж да таго часу, пакуль не пачалі слязіцца на сухім ветры вочы.

 


1965

Тэкст падаецца паводле выдання: Чыгрынаў І. Выбраныя творы: У 3-х т. Т. 1. Апавяданні /Аўт. прадм. В.Каваленка. - Мн.: Маст. літ., 1984. - 366 с., 1 л. партр.
Крыніца: скан