Нарэшце мужчыны засталіся адны — стары Мікала і яшчэ двое цыганоў, барадатых і злосных з выгляду. Табар заціхаў. Ноч выдалася цёплая і душная. Таму спаць клаліся пад летнім небам — хто на возе, а хто і проста на сене, завідна прынесеным сюды, на сухую грыву з пакосаў.
Я таксама забраў ад вогнішча свой хатыль, палажыў яго пад галаву.
За дзень я намуляў ногі, і цяпер падэшвы пякло як агнём.
Недзе блізка цыганскія коні скублі траву.
Каля вогнішча вялася гамонка. Да мяне часам даляталі ўзрушаныя галасы, і тады было відаць, як там ледзь не бралі адзін аднаго загрудкі цыганы, даводзячы штосьці сваё.
Яны сварыліся.
Мне тым часам не спалася.
Пасля дарогі амаль заўсёды так: у касцях — ламота, у галаве — пустата і доўга не бярэ сон. Я ляжаў на ахапку сена, слухаў ноч.
І раптам хтосьці апынуўся паміж мною і вогнішчам — на мяне лёг, адкінуты трапяткім святлом, чалавечы цень.
Гэта вярнулася з пасёлка ўнучка старога Мікалы. Я ведаў, што яе звалі Глафірай і што гады са два таму пад Сумамі яна пахавала мужа, маладога цыгана, які памёр раптоўна і невядома ад чаго. Мне гаварыў пра гэта Мікала, калі перад заходам сонца праводзіў сюды, на грыву, якую цыганы выбралі пад свой табар.
— А я жаніхоў шукала, — падышоўшы да мяне, сказала яна неяк сумна і ўздыхнула. — Толькі дарэмна! Тут у саміх на ўсіх дзевак два нягеглыя блазнюкі. Як гэта ў вас — «сорак дзевак — адзін я, куды дзеўкі — туды й я». Кавалеры, кажуць, у арміі. А мужыкоў бабы не адпускаюць, каля сваіх спадніц трымаюць.
Цыганка была засмучана.
— Дай хоць пагадаю, — яна кранула мяне за руку і села побач. Яе вузкая далоня, на якую лягла мая рука, была мяккая, але халодная. Пальцам правай рукі яна пачала вадзіць па маёй, адшукваючы там баразёнкі жыцця і смерці. Нарэшце загаварыла:
— Ты будзеш доўга жыць. Нават калі табе мала зязюля накукуе, — не давай веры...
Я засмяяўся і гэтым нечакана пакрыўдзіў цыганку.
— У-у, бацькаў ты сын... Дзе толькі твае святыя?
Яна ўскочыла, хацела пайсці.
— Пастой!
Цыганка села. Але больш не брала мае рукі. Сядзела насупленая. Злавала.
Я ўжо некалі чуў гэтыя словы.
Тады цыганы спыніліся табарам пад Тарасавай елкай, якая знаходзілася за нашай вёскай, на лагу, дзе рос мятлюг і чырванелі таўкачыкі конскага шчаўя.
У калгасе якраз не было свайго каваля — не вярнуўся з вайны. Затое была кузня і знайшлася работа: за вясну раскаваліся коні і пазбіваліся шыны на колах. Цыганы пранюхалі пра гэта ў старшыні і захацелі зарабіць.
Табар асталяваўся пад Тарасавай елкай.
Пакуль пляскалася ў кузні жалеза, цыганкі дурылі вясковых жанчын і забіралі апошнія яйкі.
Мы, хлапчукі, таксама хадзілі да Тарасавай елкі.
Там да мяне і падышла дзяўчынка-цыганка. Ёй было гадоў, можа, меней, чым мне, — дзесяць ці нават дзевяць.
— Дай пагадаю, — папрасіла яна нясмела і заплюскала вочкамі, нібы збіралася заплакаць.
— Дык жа няма чаго табе даць, — засаромеўся я.
А яна супакоіла:
— Нічога, прынясеш пасля. — І ўтаропілася ў маю далоню. — Ты будзеш доўга жыць. Нават калі табе мала зязюля накукуе, — не давай веры...
Можа, я быў першым, хто згадзіўся паваражыць у яе, і яна хвалявалася, старалася выгаварыцца — на мне маленькая цыганка вучылася зарабляць свой цыганскі хлеб.
І я прынёс з дзедавага саду салодкіх рэпак...
— Цябе завуць Глафірай? — спытаў я.
— Глафірай.
— Дык ты не крыўдуй на мяне. Гэта я так засмяяўся. Успомніў.
Цыганка ўсё яшчэ сядзела насупленая. Пры слабым святле вогнішча мне было відаць, як ціха перабірала яна вуснамі, — нешта шаптала; з прыгожага, амаль дзіцячага яе твару не сыходзіў цень нейкай пакуты.
— І чаму вы такія злыя? — страпянулася цыганка. — Ды ўсе!
Яна хацела сказаць яшчэ нешта, але ў гэты момант пачуўся сярдзіты Мікалаў голас:
— Глафіра, што ты ліпнеш да чалавека? Хадзі сюды!
Глафіра ўстала і моўчкі, нехаця падалася на дзедаў голас.
Я выпрастаўся на сваёй духмянай пасцелі і неўзабаве заснуў.
Снілася пыльная дарога і тая таўшчэзная, з магутнаю кронаю ліпа-волат, якую зусім нядаўна, яшчэ ў мінулую раніцу, мне давялося пабачыць на ўскраіне Гарбавіч.
Ліпа цвіла і дыхала мёдам.
Яна была аж белая ад жоўтага цвету.
На гэты ліпавы цвет ляцелі пчолы.
Мяне зацікавіла маленькая птушка з жоўтымі грудкамі. Яна сядзела на вільчыку лазні, якая стаяла непадалёк, крокаў за дваццаць ад ліпы, якраз там, дзе пчолы выбралі сабе дарогу да пасекі. Нахохленая жаўтагрудка рабіла тое, што, здавалася б, не па жывату было ёй, — яна хапала на ляту пчол і, не задумваючыся, глытала іх адразу ж, адну за адной.
Потым сасніўся чамусьці Раман Мітамінкевіч.
...Калі Рома паявіўся ў нашай вёсцы, яму было тады, пэўна, гадоў каля дваццаці. Ён уцёк з табара — малады, здаровы цыган. Кінуў усё і ўцёк.
Месяц ці нават больш Рома пражыў у Лаўрыніхі — яна завяла беспрытульнага цыгана да сябе, бо векавала адна: думала, што ён будзе ў яе за сына. Але малады цыган трохі парабіў у калгасе і пасля падаўся ў горад. Там ён вучыўся ў вячэрняй школе, зарабляў на хлеб сабе, працуючы кантралёрам у раённым Доме культуры. Потым, гады праз тры, стаў мастацкім кіраўніком у тым Доме культуры. Хлопец з зайздроснаю прагаю ўцягваўся ў наша жыццё. І хутка ён ужо нават забыў пра свой табар. Думаў, што і пра яго там не ўспамінаюць.
Я к таму часу таксама перабраўся ў горад — на вучобу. Мы з Раманам сябравалі яшчэ з вёскі.
І вось аднойчы прыбягае ён усхваляваны:
— Табар тут! — І вочы ў яго спалоханыя.
— Ну дык і што? — пытаю я.
— А тое, што гэта па мяне яны. Знайшлі ўсё-такі. Цяпер будуць ганяцца, як за тым зайцам, аж пакуль...
— Што пакуль?
— Ці мала што яны могуць! Ты іх не ведаеш! — Хлопец не пераставаў хвалявацца.
Табар, у якім Раман нарадзіўся і з якім адмераў нямала вёрст, пачынаючы ад калыскі, цяпер паявіўся ў нашых мясцінах зноў, каб вярнуць у сваё гняздо блуднага сына. Я добра разумеў Рому, хоць і рабіў выгляд, што ён дарэмна хвалюецца. Я адчуваў, што над ім навісла небяспека. Таму параіўся са сваімі сябрамі, і мы, пяцёра студэнтаў, пайшлі ў табар з намерам пагаварыць з цыганамі начыстату.
— Рамана не рушце, — прыгразілі мы там.
А калі пакідалі табар, то ўслед нам ляцела каменне — кідаліся дзеці, мурзатыя цыганяты, якіх, пэўна, навучылі.
...Прачнуўся я нечакана. Бы хто штурхнуў мяне.
Дзесьці ў гушчары лесу, які пачынаўся адразу ж за грывай, на якой атабарыліся цыганы і дзе мне давялося заначаваць, крычала патрывожаная птушка. Можа, гэта яна сваім крыкам і ўзбудзіла мяне.
Вогнішча дыміла патроху — гарэў сыры цурбыль, які перад сном ускацілі цыганы, каб не звесці агню, але полымя не было відаць: тлела, чырванеючы ўначы, адно вуголле.
Ля вогнішча, удаўшыся ў свае патаемныя думкі, бавіў час Мікала. Ён, мусіць, яшчэ зусім не клаўся спаць. Сядзеў нерухома, як на шчырым маленні.
Духата, якой пачыналася гэта ноч, даўно спала, — недзе ўжо бралася на ранне — і з лугу, ад ракі з-за кустоў вербалозу, цягнула халадком.
Цыганы прэлі пад сваімі паласатымі коўдрамі, і я пазайздросціў людзям, бо і мне не пашкодзіла б вось так, без дрыжыкаў, даспаць гэту ноч. А тут нават сена не хапіла: увечары паленаваўся нагрэбці паболей пад сябе, а зараз, калі дзе яго і натрусіў хто на грыве, дык ноч усё абрасіла.
Я рушыў да вогнішча.
— Прабрала ж цябе, — ажыў Мікала: у яго быў сіплы голас.
— Трошкі, — згадзіўся я.
— Ды яно, бацю, так. Пад раніцу нават улетку зубамі ляскаеш ад холаду. — Ён дастаў з-за спіны альховы недагарак, паварушыў вуголле. — Агонь патух, а я сяджу тут і не бачу.
Белы попел закружыўся над вогнішчам і апаў.
Стары тыцнуў недагаркам у цурбыль. Думаў, што той усё ж разгарыцца. Але дарэмна. Цурбыль адно сіпеў. Па краях яго выступіла пена.
— Сатлее, бацю, вось так, а добрага агню не дасць. Таксама ж як цыганскае сонца не дасць цяпла. Сказана, што ў балоце аднаго чорта знойдзеш. — Ён паляпаў яшчэ па цурбылю недагаркам, быццам хацеў назусім пераканацца, што з яго сапраўды не дачакаешся агню, потым сказаў мне:
— Ты, бацю, схадзіў бы ды прынёс якога ламачча. Глядзіш, і вогнішча распалім, пагрэешся. Тут недзе ўчора ляжала сухая дзеравіна, здаецца, елка, дык ты не палянуйся, збегай, га?
Праз колькі хвілін я прынёс дроў, і языкі полымя спачатку нясмела лізнулі цемнату ночы, потым весела заскакалі над яловым суччам, і нарэшце полымя загуло, шуганула цэлым снопам, выкідаючы ў неба іскры; падхопленыя гарачым паветрам, яны ўзляталі высока над вогнішчам, гаслі; ноч неўзаметку адхінулася далей, на край грывы, і пасля ўжо то падступала да нас, то зноў адступала.
Мы з Мікалам адсунуліся — стала горача.
— Ты, бацю, не шкадуеш, што з намі застаўся на ноч? — спытаў Мікала.
— Не.
— Угу. Яно, бацю, і на мулкім выспішся, калі спаць захочаш.
Стары сказаў гэта і ўсміхнуўся:
— Бачу, няма куды чалавеку дзецца. Як той бусел адзін на лузе паміж коп ці журавель перад пакровамі. Ну і пашкадаваў, га?
— Ды свет не без добрых людзей, — адказаў я.
Стары пацягнуўся, аж хруснулі косці.
— Галоўнае, гэта каб сярод людзей быць. Тады і без падушкі мякка табе ляжаць. А цыганы таксама людзі.
У свой час Мікала, пэўна, быў прыгожы цыган, і па ім у табары тады, відаць, сохла не адна дзеўка. А цяпер ад той пары, ад той яго прыгажосці засталася толькі цыганская гарбінка на носе ды барада, якая чамусьці не мяняла свайго колеру, была такая ж чорная і густая, як і ў трыццаць, сорак і пяцьдзесят гадоў; яна і на старасці прыгожа адцяняла яго маршчыністы твар — збляклы, з бясколернымі вачмі.
Але стары цыган быў яшчэ дужы. У яго пакуль ставала сіл, каб не паддавацца старасці. Гэта адчувалася нават па тым, як ён сядзеў, — роўна, нібыта і не ляжалі на яго плячах нялёгкаю ношкай семдзесят гадоў.
Чалавек усё жыццё правёў у дарозе, а ў дарозе нельга быць слабым.
Патрэсквала на агні яловае сучча.
Снавалі на грыве палахлівыя цені.
Мы сядзелі і гаманілі.
— Я вось і ўчора думаў, і сёння думаю — што гэта цябе, бацю, змусіла ў такую дарогу? — У цыгана быў погляд глыбокі, уедлівы, нібы ён стараўся ім працяць мяне.
— Што тут думаць?
— Дык як жа? Чалавек ідзе! Далёка ідзе... А ты паспрабуй выйдзі на вялікую дарогу, на шашу, пабач — там, бацю, на поўдзень, праз усё лета, аж да самага мора едуць і едуць людзі на «Волгах» ды «Масквічах». І ніводнага такога вось пешахода. А ці многа ты сустрэў іх тут, у гэтай глушы, пасярод лугоў ці на лясной дарозе, га? Маўчыш? То-та!
Мікала на момант змоўк з недаверлівай мінай на твары, пасядзеў так, потым зноў загаварыў:
— Ты ўсё ж не ўтаі, што цябе пацягнула на гэта бадзянне. Мне цікава будзе паслухаць. Ці сам вучышся, ці другіх збіраешся вучыць, га?
— Людзі цікавыя, прыгожыя мясціны. Дык і я марную час на нагах — адпачынак у мяне якраз.
Цыган задумаўся, нібы ўспамінаючы штосьці.
— Правільна гэта ты, бацю, — прамовіў ён. — Я ўжо вось маю сем дзесяткаў. Дзе толькі не насіла мяне. Сам ведаеш, цыган я і з цыганамі жыву, цыганскае люблю. Амаль кожны дзень на новым месцы. І сёння вось гэта грыва. Думаеш, не зашчыміць маё сэрца, калі заўтра буду пакідаць яе, га? Зашчыміць, бацю. Ды яшчэ як зашчыміць! Бо другі раз сюды ўжо не навернеш. У цыгана, як у таго воўка, шмат сцежак-дарожак. А там і жыцця колькі таго...
Стары млява адмахнуўся ад дыму, якім пацягнула ў яго бок. Гэта аднекуль з-за кустоў вербалозу наляцеў лёгкі вецер: зашастаў па макаўках пажарніку, скалыхнуў дым і задыхнуўся на краю грывы. І зноў настала цішыня.
— Іншы раз я нават думаю, што чалавек, які правёў жыццё на адным месцы, не палюбіць як след зямлі. Бо зямля — гэта не толькі тыя межы, на якіх твая абсада. Не. А я люблю зямлю. Усю. І, пэўна, таму, што нарадзіўся цыганом. Вось ты, бацю, цяпер ходзіш, глядзіш. А да цябе ж таксама хадзілі ўжо. Даўно, праўда, але хадзілі. Я тады яшчэ малы быў, але помню. Людзі праўду на дарогах шукалі. А ты, га? Скора табе ўсё гэта абрыдне. Я ж бачу па табе. На табе адзін пыл дарожны. А пыл, вядома, няцяжка страсці. І не ідзеш ты, а клыпаеш, тыцкаешся ў сваіх акулярах, як сляпы. Зусім не падобны ты на павадыра. Табе, бацю, хутчэй самому патрэбен той павадыр.
Стары цыган сёння чамусьці быў і лагодны і злосны.
— Паслухай, — скоса глянуў ён на мяне, — ты ж, бацю, дасведчаны, бо колькі чаго разумнага на сябе начапляў, дык ведаеш... Як думаеш, пенсію мне гэту вашу дадуць ці не?
— Мусіць...
— То-та, што мусіць!.. А навошта яна, га? Быццам я прашу!
За лесам загаўкалі сабакі. Спачатку адзін, потым да яго далучыліся яшчэ — гаўкалі то адрывіста, то працяжна, з нудным скавытаннем. Ці там воўк сланяўся блізка ад вёскі, ці так яны нечага перапалашыліся, але ўначы брэх разнёсся далёка, разбудзіўшы цішыню.
— Перад вечарам, бацю, прыязджаў з саўгаса дырэктар. З «Печанежы». Тут, недалёка. Можа, бачыў — за ракою домікі такія белыя, мураваныя. Дык гэта адтуль. Вербаваў нас да сябе. А мне гэта знаёма даўно. Толькі раней у табар наязджалі падрадчыкі... Падавай ім рабочыя рукі. Цяпер завітаў сам гаспадар. Кажа, хопіць вам валацужыць ды з працы другіх карміцца. Ведае, бацю, кот, чыё сала з’еў.
Стары раптам захваляваўся, і ў яго задрыжалі рукі.
— Эх, бацю, — уздыхнуў Мікала. — Жыццё чалавечае не вывернеш, як тую кішэню. А тым больш калі яна да таго ж і парожняя. Бо навошта...
Яго крыўдам, здавалася, не будзе канца-краю...
І калі ён нарэшце змоўк, я расказаў яму пра Рамана Мітамінкевіча.
— Можа, яно, бацю, і правільна тады зрабіў твой Раман, — адказаў Мікала. — Можа, і гэта цыганская праўда. Але навошта мне тая праўда, калі ад яе на душы прыкра?
Ён схадзіў да воза, прынёс адтуль зашмальцаваны чорны кажух і кінуў мне.
— Бяры, бацю. Дасыпай ноч. Ты ж у дарозе. А я таксама пайду. Нашы застануцца ў «Печанежы». Далей ім ужо няма куды ехаць. Дык я адзін пайду.
Памаўчаў і напаследак сказаў яшчэ:
— Цыган памірае ў дарозе...
* * *
Раніцай я прачнуўся разам з табарам.
Сонца праменілася на ўсходзе.
Табар збіраўся ў дарогу. На гэты раз яна была не далёкая — толькі праз луг, за раку, дзе бялелі двухпавярховыя домікі саўгаснага пасёлка.
Да мяне падступілі тыя два барадатыя цыганы, што ўчора сварыліся з Мікалам ля вогнішча, і адзін з іх, маладзейшы, спытаў, нібы наступаючы на горла:
— Дзе Мікала? Куды ён падзеўся?
— Не ведаю, — адказаў я.
А маладзейшы з пагардай дадаў:
— Блажыць пачаў...
Я закінуў за плечы свой дарожны хатыль і пабрыў на луг, абмінаючы кусты вербалозу. Там на расе быў відзён след Мікалы.
За вербалозам, углядаючыся ў дымную ранішнюю далечу, стаяла ўсхваляваная Глафіра.
— Гэта дзед пайшоў, — паказала яна на збітую чалавечымі нагамі расу.
У яе былі прыгожыя цёмна-карыя вочы, з глыбіні якіх высвечвала нешта бурштынавае, — быццам на дне іх быў мёд.