Ціхамір стаяў на камені ля самага мора і, супакоены, трохі стомлены — ён толькі што вылез з вады,— глядзеў, як злаваліся, шыпелі ўспененыя хвалі, наганяючы адна адну. Спакойнае мора шумела, але шум гэты чуцён быў толькі зблізку — крокаў за сорак ад берага.
Захаплення морам не было. Яно прайшло ці не ў топ нават дзень, калі Ціхамір прыехаў сюды. Тады стаяла халаднаватае надвор’е, і вада ў моры, і бераг, парослы чэзлымі соснамі, і неба над цёмна-сіняй, паморшчанай марской роўняддзю здаліся чамусьці надта звычайнымі, і пасля ўжо, як ні спрабаваў Ціхамір іначай глянуць на мора, яму не ўдавалася гэта. Адно хвалявала яго тут — гэта шум марскіх хваляў: было ў ім штосьці ад спрадвечнае неўтаймаванасці, і быў у ім таксама водгук далёкага і незразумелага гоману, які трывожыў душу.
Палоска, што яшчэ гадзіну таму бялела па ўсім небакраі між небам і вадой, цяпер пасінела, і адразу неба і вада сталі амаль аднаго колеру. Смуга апала, і скалісты левы бераг, які заходзіў далёка ў мора, нібы вырас на вачах, нават руіны манастыра, што былі на скалах, на самым мысе, цяпер можна было ўбачыць простым вокам.
Маўклівыя чайкі, з вялікімі галовамі і шырокімі, ледзь не буслінымі крыламі, цяжка кружылі над морам, пільнавалі рыбу, а Ціхаміру ўсё яшчэ не верылася, што яны і сягоння не сядуць на хвалі. Дзіўна, але за ўвесь гэты час ён так і не пабачыў іх на марскіх хвалях. Але ж, здаецца, дзеля гэтага — пабачыць чаек на хвалях — ён і ехаў сюды.
Праўда, спачатку быў той горад...
Гэта быў самы блізкі горад ад Дубраўкі, Ціхаміравай вёскі. І туды заўсёды ездзілі дубраўцы — спярша, да вайны, на кірмаш (і тады бацька прывозіў прыгожыя цацкі і смачныя ласункі), пасля, у галодныя пасляваенныя гады, па хлеб (і тады маці даставала з паласатае хусты расплюшчаны крамны бохан, якога павінна было хапіць на цэлы тыдзень). А Ціхаміру ўвесь час, пакуль рос ён, здавалася, што там, у горадзе, людзі жывуць неяк інакш, зусім не так, як жывуць яны, Ціхамір і яго маці, у вёсцы. Гэта выклікала спачатку захапленне, затым зайздрасць, але нарэшце настаў час, калі ён пачаў ненавідзець горад. Асабліва пасля таго, як аднойчы на начлезе ўбачыў горад пад ранне — яшчэ там не патухлі на вуліцах агні, а ўжо займаўся світанак, і над горадам шмат было святла — і электрычнага, і таго, што ішло ад сонца, якое збіралася вынырнуць за горадам; тым часам вёска патанала ў цемры, і Ціхаміру раптам падумалася, што гэта горад забірае і не пускае да яе святла. І нават пасля, калі Ціхамір ужо даўно не жыў у Дубраўцы і пабачыў шмат якія гарады, той, першы горад, які выклікаў у ім па чарзе і захапленне, і зайздрасць, і нянавісць, аставаўся для яго чужым, дражніў успаміны сваёй недаступнасцю, больш таго, часам у Ціхаміравай душы ўзнікала зусім незразумелае, нейкае зацятае пачуццё да гэтага горада, быццам яны штосьці даўно не падзялілі між сабой. Выйшла так, што Ціхамір яшчэ падлеткам паехаў жыць у Сібір, да дзядзькі, бацькавага брата. Горада ён так і не пабачыў. Але забываць не забываў пра яго. І вось у гэтае лета рашыў наведацца — раптам падумаў, навошта вечна трызніць?
Горад яшчэ спаў, калі Ціхамір сышоў з поезда, і таму прыйшлося чакаць на вакзале. Можа, гадзіну Ціхамір размаўляў з міліцыянерам, які, перамагаючы сон, «дабіваў» сваю змену і быў ахвочы да слоў, пасля падсеў да дзядзькі. І таксама распачаў гаворку:
— Вось сына вязу, — пахваліўся дзядзька і паказаў на хлапца, што сядзеў трохі воддаль на лаўцы. — Вязу паступаць! — Ён так і сказаў — «вязу паступаць», і ў голасе яго пачулася пры гэтым гордасць і за самога сябе, і за сына.
— І думаеш — паступіць?
— А чаму б і не? — нібы насцярожыўся дзядзька. — Ён у мяне ўсё зробіць, што будзе сказана.
— А сам нябось таксама едзеш?
— Гэта не дзеля помачы — дзеля постраху.
— Значыць, камісію рашыў пастрашыць!
— Навошта камісію? — абурыўся дзядзька. — Я ж кажу, ён у мяне і без камісіі паступіць. Адно скажы.
— А без гэтага?
Дзядзька раптам сумеўся — мусіць, таму, што Ціхамір пытаўся даволі бесцырымонна, і таму ён быццам і не ведаў, як адказваць яму.
— Можна і без гэтага, — нарэшце знайшоўся ён.
Сын тым часам сядзеў на лаўцы і нібы не чуў, што распачалася размова пра яго. Наогул ён быў падобны нечым на традыцыйнага «жаніха», якога возяць паказваць нявестам.
— Разумееш, у нас з ім выйшла разнагласія... — пацішэў дзядзька. — Я яму — толькі на ляснічага, а ён блажыць, кажа — фізіка цяперака больш пірспякціўная. І слова якое замысловае! Вучоны!.. Ладна, я і не пярэчу, няхай вучоны. На тое ён і еў ажно ледзь не дваццаць гадоў бацькаў хлеб. Я не супраціў. Але ж адкуль яму, малакасосу, ведаць, што пірспякціўна, а што не? І вось я тут ужо кажу яму — хопіць. Тут дай бацьку падумаць. А як жа? Канечне! Вось таму я і еду, каб паставіць на сваім. Будзе мой Пецька здаваць на ляснічага. Толькі на ляснічага!
— А па цяперашняму часу, дык і сапраўды больш на фізіку, — сказаў быў Ціхамір.
— Ну, гэта яны няхай пашукаюць дурных у якім-небудзь іншым двары, а ў нас дурняў няма. Спярша розныя там атамы, шматамы, чых-чмых, а пасля ўсё жыццё па дактарах хадзі, ды яшчэ добра, калі... А то проста так — за ногі ды за дом. Не, я свайго сына сам. Куды скажу вось, туды і здаваць будзе.
Ціхамір кіўнуў галавой.
— А чым блага ляснічаму? — заварушыўся дзядзька. — Як я пагляджу, то гэтым ляснічым цяпер адно і жыць. Ані на іх засухі, ані начальства. Жывуць, як некалі тыя паны жылі — і мёд свой, і памідоры свае, і сала сваё, цэлая ж маёмасць, ніхто таго лесу не мераў.
Мусіць, гаварыў ён пра гэта не першы раз і, вядома, не першаму Ціхаміру, бо нават маўклівы сын яго пачаў моршчыцца, круціць галавой і ад нуды ўздыхаць.
— Тата, — сказаў хлопец праз нейкі момант, — ужо развіднела, я прайдуся трохі.
— Няўжо дзень? — неяк прытворна здзівіўся бацька. — Але ж ты пачакай, — сказаў ён сыну. — Вось зараз адчыняць буфет, пап’ём гарачага чаю. Да поезда паспеем яшчэ. — Ён памацаў нагою чамадан, які стаяў пад лаўкай, быццам хацеў упэўніцца, ці не прапаў той, і спытаў Ціхаміра: — А ў буфет, мусіць, і сапраўды хутка прыйдзе хто?
Ціхамір глянуў на гадзіннік — была ўжо шостая гадзіна, але ў вакзале яшчэ было цемнавата.
— Ды праз гадзіну адчыняць, — сказаў Ціхамір тонам бывалага паязджаніна.
У вакзале на лаўках драмалі людзі. Больш тут было вясковых, гэта відаць было нават па іхніх апратках — і маладыя ў кароткіх плюшаўках кабеты, і няголеныя, быццам пажаваныя дзядзькі, хоць, можа, і аднагодкі гэтых кабет. Ціхаміру раптам захацелася пашукаць знаёмых, і ён прайшоўся між лавак, але знаёмых не было, ды і наўрад ці адгадаў бы ён тут каго, каб нават і былі: гады ж не так сабе ішлі. Іншая справа ў самой вёсцы.
У памяшканні сядзець стала халаднавата, і Ціхамір выйшаў на ганак. Там ужо нейкая старая, прымасціўшыся на сходках, прадавала летнія грушы. Міліцыянер стаяў ля яе кошыка, грэўся на самым раннім сонцы, задраўшы ўгору свой прыжмураны і яшчэ зямлісты ад начы твар.
Ціхамір купіў груш. Хацеў пачаставаць і міліцыянера. Але той адмовіўся:
— Не паложана, на пасту я.
— Дык ці ж хто ўбачыць тут? Начальства далёка, — сказаў Ціхамір.
Міліцыянер сярдзіта заматаў галавой і пачырванеў, але не таму, што сумеўся, проста раззлаваўся.
Ціхаміра гэта рассмяшыла. І ён пашыбаваў да калонкі. Спярша памыў адну за адной вялікія чырванабокія грушы, пасля рашыў і сам памыцца. Ён доўга, знарок не спяшаючыся, быццам меў з гэтага асаблівую асалоду, развешваў на жалезнай агароджы сваё адзенне — і пінжак, трохі памяты ў вагоне, і кашулю, ужо зарудзелую з каўняра, і майку, якую надзеў толькі на сённяшнюю ноч, калі пад’язджаў да станцыі. Вада ў калонцы была сцюдзёная, і Ціхамір з ахвотаю стаў пад шумны струмень.
Калі Ціхамір вярнуўся ў вакзал, там ужо працаваў буфет, і знаёмы дзядзька сядзеў за столікам насупраць свайго ціхманага сына.
— Чан яшчэ не закіпеў, чакаем вось, — сказаў ён Ціхаміру. — Садзіцеся мо з намі, — раптам перайшоў ён на «вы».
— А чаму абавязкова чакаць, пакуль чан закіпіць? — на ўвесь буфет спытаў Ціхамір, але ні да кога не звяртаючыся. — Першы чай мог закіпець і ў чайніку. Ёсць у вас чайнік? — паглядзеў ён на буфетчыцу, маладую, але ўжо растаўсцелую жанчыну.
— А чаму ж не? — нездаволена падняла яна левае плячо. — У нас усё ёсць. Але чаму чайнік? На такую процьму народу ды чайнік!
— Няхай лепш п’юць гарэлку, — пакпіў Ціхамір.
— А мне што? Няхай п’юць.
— Тады сто грамаў. — І Ціхамір паказаў на пальцах — на вялікім і ўказальным, — колькі гэта выйдзе.
— Хоць і пуд, — павесялела буфетчыца і, не чакаючы, пакуль падыдзе Ціхамір, рушыла да століка сама, трымаючы ў адной руцэ шклянку, а ў другой бутэльку.
— Толькі мне, папраўдзе, не болей ста грамаў, — пачырванеў Ціхамір.
— Няўжо?
Ціхамір па-блазенску падняў угору рукі:
— Не дзеля таго, каб напіцца, а для прафілактыкі. Пасля бяссоннай ночы. Прыйшлося вось пасядзець тут.
— Што ж гэта? Ай, не знайшоў нікога?
Жанчына наліла ў шклянку на вока гарэлкі і стала за Ціхаміравай спіной.
— А чаму ж не пастукаў у акно? — робячы масляныя вочкі, спытала яна.
— Не ведаў, якое тваё, — падладжваючыся пад яе гуллівасць, адказаў Ціхамір.
— То хоць у другі раз не праваронь, — прытворна-ласкавым голасам паўшчувала яна і, таксама жартуючы — няўжо яшчэ як-небудзь дазволена на людзях! — правяла гарачай рукой Ціхаміру па спіне.
— Вясёлая кабетка! — пакруціў галавою дзядзька, калі буфетчыца нарэшце адышлася на сваё месца за скрынямі. — А што, можа, і самому прапусціць пару грамаў? Калі ён, той час, яшчэ будзе!
Буфетчыца і яму з ахвотаю наліла сто грамаў на вока.
Дзядзька пакруціў між пальцаў запацелую шклянку і, шырока расплюшчыўшы вочы, пачаў піць маленькімі глыткамі гарэлку, але піў ён яе з нейкім унутраным жахам, як п’юць малыя нясмачнае лякарства, і Ціхаміру было смешна глядзець.
— Х-х-халера, моцная, што той самагнёт, — аддыхваючыся, сказаў дзядзька. — Але ж гэта, мусіць, даўняга гону.
Закіпеў чай, і людзі за столікамі заварушыліся, пачалі падыходзіць да буфетчыцы і браць у яе талончыкі.
— Давай, сын, прынясі чаю, — сказаў дзядзька. — І вам таксама? — спытаў ён Ціхаміра.
— І мне, — кіўнуў галавой Ціхамір.
— Я ўсё гляджу на цябе, — зноў пераходзячы на «ты», пачаў дзядзька, — дык ты ці туташні, ці так адкуль?
— Так адкуль, — засмяяўся Ціхамір і, нібы спахапіўшыся, нахмурыў бровы. — А наогул, то я туташні.
— Адкуль?
— Цяпер жыву далёка адсюль. У Пракопаўску. А нарадзіўся ў Дубраўцы.
— Ведаю. Гэта ад нас недалёка. А чый жа будзеш?
Ціхамір назваўся.
— То гэта ж якога Філімонавага? Таго, што на млыне рабіў механікам? — Дзядзька раптам з падкрэсленай цікавасцю пачаў углядацца ў твар Ціхаміру.
— Не, — адказаў Ціхамір.
— Тады гэта, можа, твой бацька перад вайной быў за старшыню ў Дубраўцы?
— Здаецца, у начальстве мой не хадзіў. Як быў кавалём, так і на вайну пайшоў кавалём, там і загінуў. Не, у начальстве мой не пабыў.
— Але ж у Дубраўцы і цяпер многа Філімонавых, — сказаў у нейкай задумлівай адчужанасці дзядзька. — Сяго-таго нават я ведаю.
Сталі піць чай. Пасля, здаволеныя, доўга маўчалі. Нарэшце дзядзьку зноў зарупіла:
— Дык ты цяпер у Дубраўку?
Ціхамір паціснуў плячамі — хоць чалавек і сказаў, што Філімонавых шмат у Дубраўцы, але сваякоў Ціхаміравых сярод іх не было.
— Значыць, чакаеш аўтабуса? Хутка прыедзе, — супакоіў дзядзька. — З транспартам у нас цяпер добра. Аўтабусаў хапае. Як дзе спішуць у большым горадзе, то сюды і прысылаюць. Кажуць, вам усё роўна, што ламаць. Дарогі такія. — Памаўчаў і спытаў: — Ну, а як там у вас?
— І ў нас аўтобусаў хапае.
— Не, я не пра аўтабусы. Наогул, як там у вас?
— Жывём патроху.
— Кажуць, мяса не хапае?
— Штосьці не чуў пра гэта.
— Можа, халасты, таму і не чуў.
— Але ж кожны дзень еў мяса.
— Тады гэта не пра вас расказвалі, — адвёў вочы ўбок дзядзька.
Ціхамір заўважыў гэта і ўсміхнуўся.
— Ну, але ж, то не пра вас было, — пацвердзіў свае словы дзядзька і таксама пачаў усміхацца, быццам толькі што яго вызвалілі ад нечага вельмі непрыемнага. — Але ж трэба ўжо ісці на перон, хутка поезд будзе — ён падняўся, паглядзеў з вышыні свайго невысокага росту на Ціхаміра, які сядзеў за столікам, і раптам спытаў, быццам хацеў пераканацца яшчэ раз: — Значыць, ты Філімонаў? І з Дубраўкі?
— Філімонаў. І з Дубраўкі, — адказаў Ціхамір.
— Тады будзем знаёмы. — Дзядзька падаў руку і сказаў сваё прозвішча: — Дубянчук,— дадаўшы: — Васіль Прахоравіч. А гэта мой сын. — Ён паказаў на Пецьку, і той, мусіць, усцешаны ўвагай, пачырванеў.
Ціхамір выпрастаўся, паціснуў Дубенчуку руку і таксама пачырванеў, падумаўшы, што развітанне выйшла неяк па-смешнаму, быццам яны і не прасядзелі паўночы разам, а вось толькі цяпер сустрэліся і ўсталі з-за століка, каб замацаваць сваё знаёмства поціскам рук.
Бацька і сын пайшлі неўзабаве, узяўшы ў рукі па чамадану, а Ціхамір, аблакаціўшыся, нейкі час яшчэ бяздумна сядзеў на месцы. У буфет прывезлі піва ў бутэльках, і нейкія людзі пачалі насіць міма Ціхаміра скрыні, перакідваючыся словамі з буфетчыцай, якая зноў павесялела і бегала ад століка да століка, састаўляючы посуд. Праз акно Ціхаміру было відаць, як запаўнялі людзі прывакзальны скверык, выходзячы на перон. Яны некуды спяшаліся, ва ўсіх быў нейкі клопат, а Ціхамір сядзеў у буфеце, глядзеў і на людзей і на рэчы са спакойнай абыякавасцю чалавека, якому нічога не трэба. Ім завалодала раўнадушная лянота, і ўсе ранейшыя клопаты, якімі жыў ён колькі дзён у дарозе, і нават сама прычына, праз якую выбраўся ў гэтую дарогу, пачалі здавацца непатрэбнымі і пустымі.
У горад ужо не хацелася, больш таго, ён цяпер і ўявіць сабе не мог, што будзе рабіць там. Хоць ты бяры ды наймайся памагатым да гэтай буфетчыцы! Ціхамір правёў рукой па шчацэ, пацёр бараду. «А чаму б не пагаліцца?» — падумалася радасна.
У цырульні сумавалі два майстры — маладая заспаная жанчына і пажылы мужчына, — і Ціхамір быў першы кліент. Жанчына абвяла яго з ног да галавы позіркам сваіх лупатых вачэй, затым без кроплі цікавасці на твары адвярнулася да шкафчыка, дастала маленькія ножанкі і пачала падстрыгаць свае пазногці, на якіх віднеліся астаткі ярка-чырвонай фарбы. Мужчына тым часам па-маладому крутануўся на крэсле, ускочыў хуценька і сказаў, трохі шапялявячы:
— Прашу вось сюды.
Ціхамір сеў на цёплае крэсла.
— Што будзем рабіць? — спытаў цырульнік, і Ціхамір убачыў у люстры перад сабой яго зморшчаны твар з доўгім, быццам намаляваным носам.
— Пагаліцца, пасля, можа, і пастрыцца... Няхай і тут застануцца мае валасы.
— Галоўнае, каб галава не засталася, — чыкнуў цырульнік над вухам ножнамі, і Ціхамір у люстры ўбачыў, як ён усміхнуўся — усмешка выйшла кароткая, быццам чалавека перасмыкнула, і, можа, таму падалося ў ёй штосьці злавеснае.
Рукі ў цырульніка чамусьці дрыжалі, і было непрыемна сядзець, калі ён вадзіў брытвай па твары, але Ціхамір трываў да канца, нават сказаў майстру камплімент, а жанчыне, якая сумавала без кліентаў, паабяцаў, што зойдзе другі раз — вось толькі няхай адрасце шчэць, і ён абавязкова прыйдзе.
З цырульні Ціхамір выйшаў быццам другі — па-ранейшаму бяздумны, але па-новаму лёгкі: насвістваў, як лайдак, па-заліхвацку трымаючы рукі ў кішэнях.
Але весялосці і бяздумнасці ў яго хапіла да горада: у гасцініцы раптам не знайшлося месца.
— Камандзіровачных многа, а тут і памяшканне малаватае, — пачала тлумачыць яму адміністратарка. — Рэстаран пабудавалі? Пабудавалі. Спіртзавод пабудавалі? Пабудавалі. Пабудуюць некалі і гасцініцу.
— Мне вашае некалі... ведаеце куды? — раззлаваўся Ціхамір. — Мне сёння трэба недзе начаваць.
— Дык пераначуйце ў знаёмых.
— А вы пакажаце, дзе вашы знаёмыя?
— Ну, малады чалавек, яшчэ і гэтага захацелі! Кожны чалавек, які паважае сябе, павінен мець сваіх знаёмых і ведаць, дзе яны жывуць.
— А што рабіць тым, якія, напрыклад, не паважаюць сябе?
— Тых мы здаём у міліцыю, — спакойна адказала адміністратарка, але гэтым нібы давала зразумець, што шумець надта не трэба.
— Вясёлае жыццё ў вас.
— А што нам! Мы — не сталіца. Жывём, як умеем.
— Ну, а ўсё-такі, як бы ўладкавацца на ноч? — пачаў нарэшце паддобрывацца Ціхамір.
Жанчына таксама памякчэла.
— Адзін тут збіраецца ехаць начным поездам, — сказала яна, — тады і зоймеце яго ложак. — І пажартавала пад канец: — Гадзін да дванаццаці з гакам можаце ў звальненні быць.
Але ні ў дванаццаць, ні ў гадзіну ночы ложак не вызваліўся. «Адзін» той нешта перадумаў ехаць начным поездам, і Ціхамір бадзяўся па цёмным горадзе амаль да самае раніцы. Затое пасля, калі ў гасцініцы нарэшце знайшлося месца — хтосьці неспадзявана выпісаўся, не дачакаўшыся рання, — Ціхамір спаў ледзь не за дваіх адразу. Прачнуўся ён позна. Паабедаў у новым рэстаране — самай звычайнай сталоўцы, але дзе падавалі (вядома, калі закажаш) к сталу гарэлку, нават каньяк, і бралі за абед адпаведна, як у рэстаране. Пасля абеду Ціхаміру зноў жыццё здалося не надта змрочным, і ён памалу пайшоў ад рэстарана па горадзе — спярша цераз невялікі, але ладна заценены сквер, пасярод якога на брацкай магіле падпольшчыкаў, партызан і салдат узвышаўся злеплены з цэменту абеліск, затым павярнуў на гарадскі рынак, дзе не было ўжо людзей, хоць і былі адчынены ларкі, і толькі хвілін праз дваццаць выйшаў на галоўную вуліцу. Вуліца гэта была забудавана новымі дамамі, стаялі нават сяміпавярховыя, але наогул горад быў сумны і такі ж брудны, як і чысты. Некалі ён быў абласным цэнтрам, і тады, казалі, хапала ўсяго тут. Нават свой цырк быў.
Адным словам, праўду казала адміністратарка гасцініцы — «мы — не сталіца».
Але Ціхамір сягоння адчуваў сябе неяк дзіўна — ён раптам паспакайнеў, яму нават здавалася, што ён ужо некалі быў тут і бачыў і гэтыя вуліцы, перакрытыя шмат у якіх месцах, бо залівалі асфальт, і гэтыя дамы — тыя, што цяпер будаваліся, і тыя, што будаваліся яшчэ, калі была тут за царом крэпасць, — і гэтыя запыленыя гароды ледзь не ў самым цэнтры, паміж драўляных дамкоў. Проста гэты горад быў падобны на ўсе астатнія. А наогул, Ціхамір ужо гатовы быў зноў пасмяяцца з сваёй задумы — узяць ды паехаць толькі дзеля таго, каб звесці нейкія рахункі з горадам. Аказваецца, Ціхамір нічога не меў да гэтага горада, таксама, мусіць, як і горад да яго.
Ля зачыненага газетнага кіёска Ціхамір доўга стаяў, усё перачытваў выведзенае нечай малапісьменнай рукой абвяшчэнне: «Прадаюцца арцісты і касманаўты». За пыльным шклом і сапраўды стаялі адкрыткі з артыстамі (кіназоркамі) і касманаўтамі. Па газетах, якія навалам ляжалі на прыстаўцы, поўзалі чамусьці чырвона-рабыя божыя кароўкі, і была ў іхніх рухах такая ж марудлівасць, як і ў самім горадзе, які нібы знясілеў ад гарачыні, гары і пылу.
І раптам недзе збоку пачуўся барабанны пошчак. На скрыжаванне вуліц выплыў у галаве пярэстай калоны піянерскі сцяг з сілуэтам Леніна на чырвоным палотнішчы. Пошчак быў такі моцны і адмысловы, а сцяг так развяваўся на ветры, якога дагэтуль і ўчуць нельга было, што ў момант змянілася ўсё наўкола, быццам нехта ўзяў ды адкінуў прэч і паўдзённую душную цішыню і зацятую санлівасць. Калона павярнула к цэнтру, стала паднімацца ўгору, выцягваючыся ў адну тонкую нітку, і чырвоны сцяг затрапятаў пасярэдзіне вуліцы, а людзі, якія ў гэты час ішлі паўз дамы, пачалі спыняцца і сыходзіць на край тратуараў. А піянеры, ні на кога не зважаючы, уладна махалі загарэлымі рукамі ў такт сваёй узнёслай хадзе і ўдарам барабана. Яны не спявалі. Яны толькі шырока ўсміхаліся, і гэтая агульная іхняя ўсмешка перадалася неўзабаве людзям, якіх усё большала і большала на абодвух тратуарах.
Ціхамір таксама не ўтрымаўся, яго таксама падхапіла ўсеагульная ўзбуджанасць вуліцы, і ён заспяшаўся ўслед піянерскай калоне, быццам яму абавязкова патрэбна было дагнаць яе. Але калона разбудзіла цэнтральную вуліцу, хутка перайшла мост за плошчай, затым павярнула ў бакавую вулачку. Пошчак барабана паступова пачаў даносіцца прыглушана, і людзі, яшчэ колькі хвілін пачакаўшы нечага, сталі тушыць усмешкі на сваіх тварах, памалу разыходзіцца. Адстаў ад калоны і Ціхамір. Спачатку ён толькі прыцішыў хаду, пасля і зусім спыніўся. Але ўзбуджанасць яшчэ не скора прайшла. Ціхамір прыгадаў раптам, што ён ніколі не быў піянерам. Дзіўна, але ж і сапраўды не быў. А ўсё, вядома, таму, што само жыццё склалася так. Да вайны Ціхамір быў малы, пайшоў толькі ў першы клас, і ў піянеры не падыходзіў. Затым пачалася вайна. Але і пасля вайны ў Дубраўскай школе піянераў не было — не хапала штату для піянерважатага. А пакуль дамагаліся ў райана штату — перарос Ціхамір. Адразу стаў камсамольцам. Праўда, аднаго разу загадчык школы, чалавек даволі ціхі і някемлівы, можа, праз сваю кантузію, якую прынёс з вайны, паспрабаваў быў завесці дубраўскіх дзяцей у раённы піянерскі лагер. Тады якраз прывезлі аднекуль фасолю, і змарнелых дзяцей, якія ўжо два месяцы нічога, акрамя шчаўя, не бачылі, рашылі падкарміць. Дзеля гэтага і быў арганізаваны той лагер. Аляксей Паўлавіч, так звалі загадчыка Дубраўскай школы, таксама рашыў падкарміць сваіх, балазе, што было недалёка да лагера, кіламетраў, здаецца, дваццаць пяць. Хадзіў туды з ім і Ціхамір. Але начальнік лагера нікога не прыняў, сказаў Аляксею Паўлавічу, што, маўляў, вашы неарганізаваныя, нават не прыняты ў піянеры, а наконт такіх ён, начальнік лагера, інструкцыі не атрымліваў, ды і «разнараду» на Дубраўскую школу не было, вось у наступнае лета можна будзе прывесці, дарэчы, тады і лагер павялічаць. Ціхамір і цяпер помніць, як яны пасля супакойвалі па дарозе ў Дубраўку Аляксея Паўлавіча, а той усё моўчкі ўздыхаў і быў чорны, як хмара. Наогул, вучні любілі свайго загадчыка. Самі яны маглі над ім учыняць злосныя жарты, але не любілі, калі яго крыўдзіў хто-небудзь іншы, і стараліся не даваць у крыўду.
Думкі пра дзяцінства апаноўвалі паступова: спачатку ўспаміналася толькі тое, што ляжала на паверхні памяці, але з кожнай хвілінай выплывала з закуткаў усё новае і новае, варушылася ў сэрцы, як жывое, і забытая Дубраўка, якую ён успамінаў часам з жахам — праз вечную галадоўку, спярша ў вайну, а затым і пасля вайны, ажно да самага сорак сёмага года,— дык вось цяпер тая Дубраўка раптам нібы пабліжэла яму, і ён нават пачынаў хвалявацца ад таго, што хутка пабачыць знаёмыя хаты пад пахілымі вербамі, хоць пакуль і не было рашэння падавацца туды. Рашэнне такое прыйшло пазней, калі ён зразумеў, што Дубраўку яму ніяк не абмінуць.
У Дубраўцы ўжо быў поўдзень, калі прыехаў туды Ціхамір на калгаснай машыне, якая трапілася яму ў горадзе, нават не трапілася — яго пасадзіў на яе паставы міліцыянер пасля таго, як той папытаўся дарогі. Незнаёмы шафёр, няйначай прымак, калі, вядома, ён быў наогул з Дубраўкі, а не з якой іншай вёскі, давёз Ціхаміра да самае кузні. Ціхамір спачатку быццам і не пазнаў Дубраўкі, бо надта паменела хат на вуліцы, і на месцы былых падворышч буялі дзяды, палын і крапіва: нікога не знайшлося ў Дубраўцы, каб заняць апусцелыя сядзібы. Хаты стаялі далёка адна ад адной, нават паміж гародамі віднеліся выганы, дзе валёхаліся гусі. Вёска нагадвала нечым вышчарблены грэбень. Насупраць кузні, дзе разыходзіліся вуліцы — адна пад гару, другая к возеру, што было за якога паўкіламетра ад вёскі, — па-ранейшаму, як і ў тыя часы, калі жыў тут Ціхамір, стаялі таўшчэзныя бярозы, і на, адной з іх, на самай макаўцы, Ціхамір убачыў знаёмае буслінае гняздо. Праз нейкі час ён пачаў пазнаваць і хаты. Ляксейкіну, што ля могілак, Аўгінкіну, якая стаяла над раўком, Шквараву... Незнаёмыя былі толькі новыя хаты, пастаўленыя пасля. І наогул, у Дубраўцы цяпер новых было ці не больш, чым нават старых, і гэта кінулася Ціхаміру ў вочы, як толькі ён пайшоў па вуліцы, бліжэй да таго паваротка, дзе некалі знаходзіўся іх двор. Людзі Ціхаміра не пазнавалі, яны, бадай, і не ўзіраліся, каб пазнаць, а ён тым часам угледзеў і старую Міколіху, якая калісьці ганяла і Ціхаміра па сваім садзе, і Навума Бажка, што заўсёды, як помніць Ціхамір, быў конюхам, і вечна хворага Мялешку, які кожную восень збіраўся паміраць, але дажыў вось і дагэтуль. Нарэшце Ціхамір убачыў і знаёмыя вербы, што раслі пад іхнім акном. Хата стаяла тая ж самая і на тым жа месцы, але людзі, якія цяпер жылі ў ёй — маці Ціхамірава прадала хату, як сабралася ехаць гады праз два пасля вайны ў Сібір, — не ведалі Ціхаміра, бо гэта былі ўжо нават не дубраўцы, а прыезджыя, і хату яны куплялі таксама з другіх рук. Першая пазнала Ціхаміра баба Параска, якая некалі бабіла яго і да якой ён бегаў кожнае свята па яйкі.
— А вось пастой-тка, — сказала яна і прыжмурыла свае выцвілыя вочы, — ці пазнаю-тка я цябе! Ужо надта падобны ты на свайго бацьку! Ага, Хадоскін сын!
— Угадалі, баба Параска, — узрадаваўся Ціхамір.
— Ого, я цябе не толькі ў Дубраўцы пазнала б! Я цябе дзе хочаш пазнала б!
— Дзякуй, баба Параска!
— А за што дзякаваць? Ты яшчэ мяне не аб’еў і не абпіў. Вось хадзем да нас у хату, пасядзім, пагаворым.
У Парасчынай хаце, куды яны дайшлі па агародах, стаяў летні халадок, ад якога адразу зрабілася прыемна, і было трохі цемнавата, бо святло з вуліцы пранікала толькі праз два нізенькія акенцы, ды і тыя былі пазатыканы анучамі. Баба ўвайшла ў хату, спытала трохі грубавата:
— Есць будзеш?
— Дзякуй...
— Ну, тады пачакай. Захочаш — смачней будзе.
Яна села на табурэт, але Ціхаміра не запрасіла. Тады Ціхамір сам сеў.
— Ну, расказвай, хлопец, як там матка твая, Хадоска? Жывая, здаровая?
— Дзякуй, жывая і здаровая.
— Тады хвала богу. Няхай ён беражэ яе. Як жа вы там у той Сібіры мадзееце?
— Нішто сабе. Маці пенсію даюць, і я зарабляю.
— Адны і жывяце?
— Але, адны.
— А што ж гэта ты не жэнішся? Здаецца ж, пара?
— Нявесты яшчэ не знайшоў, — засмяяўся Ціхамір.
— Глядзі, а то дзеўкі на старых халасцякоў глядзяць, як на хвальчовых.
— Нічога...
— Ну-ну, глядзі. — Баба Параска таксама засмяялася, але смех у яе выйшаў такі, быццам яна ўсхліпнула.
За абедам баба Параска зноў спытала:
— Дык як там Хадоска жыве?
— Дзякуй, здаецца, няблага. І ад людзей не адстае, і людзей не пераганяе.
— А ты стаў культурны. Усё дзякуй ды дзякуй. На кожным, лічы, слове. Нябось вывучыўся недзе, можа, у начальніках ходзіш?
— Вучыцца вучыўся, але не на начальніка. На заводзе раблю. Інжынерам.
— Значыць, па бацьку пайшоў. Майстрам. — Старая памаўчала, затым, нібы дадумаўшы што да канца, сказала: — А вось жа жывуць людзі і акрамя як тут. І робяць нешта, і хлеб ядуць. А тады ж, у першыя гады пасля вайны, шмат хто адсюль паехаў, мо заўважыў на вуліцы — і тых няма, і тых. Цяжка было жыць, ну, людзі і ратаваліся як маглі. І твая матка таксама. Ну, што яна магла адна? Вось і павезла цябе да дзядзькі. Але цяпер у нас людзей паболела. Праўда, свае так і не вяртаюцца, мусіць, нядрэнна прыжыліся на старане, затое чужыя. У нас жа саўгас цяпер. Во, і ў вашай хаце зацехнік жыве. — Яна паглядзела Ціхаміру ў вочы, спытала, як пра нешта надта патаемнае: — А не забываецца пра вёску? — І сама ж адказала: — Вядома, гняздо сваё не забудзеш.
Ціхамір пражыў у бабы Параскі тры дні. Знайшліся ў вёсцы і знаёмыя, і даўнія сябры, якія паабзаводзіліся сем’ямі, паскупелі, але засталіся шчырымі і такімі ж наіўнымі, адным словам — дубраўцы. Памёр Аляксей Паўлавіч. Замест старой школкі цяпер у Дубраўцы была васьмігодка. І наогул шмат што ў Дубраўцы абнавілася. Так здавалася Ціхаміру. І калі прызнацца, то яму не надта хацелася ад’язджаць, і адпачынак яго яшчэ не скончыўся, але ж вінавата была яго прытворная далікатнасць — маўляў, дзякуй, паеду, бо я ўжо і так нарабіў клопату бабе Парасцы. Думаў, цяжка будзе развітвацца, і таксама дарэмна. Як толькі схавалася з вачэй вёска, прыйшоў спакой, і хваляванне, якое трывожыла апошнія гадзіны, уляглося, пачуцці адразу прытупіліся, і тыя кіламетры, што былі паміж вёскай і горадам, Ціхамір праехаў у кабіне самазвала, балакаючы з шафёрам пра звычайныя жыццёвыя дробязі — пра рыбу, якая перавялася ў рэчках, пра жалуды, якіх шмат з’явілася на дубах; смяшыў анекдотамі маўклівага саўгаснага трактарыста, які ехаў у горад лячыць жывот. Адным словам, Ціхамір ехаў здаволены і супакоены. Але спакой гэты ўжо быў такі, ад якога яму не хацелася ў горад. Ён ведаў — толькі спыніся ў горадзе, як увечары ўжо абавязкова будзеш у Дубраўцы. А падавацца зноў туды, пасля таго як развітаўся з вяскоўцамі і сябрамі-таварышамі, быццам і непрыстойна, па крайняй меры, Ціхамір сам лічыў, што рабіць такія выверты несур’ёзна і легкадумна. Таму ў горадзе ён толькі і затрымаўся, каб забраць у гасцініцы пашпарт. А ўвесь астатак дня прасядзеў на станцыі, у тым самым буфеце, дзе піў чай з Дубенчукамі — мусіць, трохі дзікаватым бацькам і надта спакойным, ледзь не блажэнным сынам.
У буфеце Ціхамір і пачуў пра чаек, якія сядзяць на хвалях... Пра іх гаварылі за столікам, застаўленым пустымі бутэлькамі, адслужыўшыя матросы. «Чайкі на хвалях... чайкі на хвалях... Дзіўна, няўжо і сапраўды чайкі могуць сесці на хвалі?» Ціхамір адсунуў ад сябе бляшанку з недаедзенымі шпротамі, падняўся з-за століка і выйшаў з буфета...
...Ён не стаў чакаць поезда на Маскву. Цяпер яго дарога была да мора. Няважна да якога — абы на хвалі садзіліся чайкі.
* * *
А маўклівыя чайкі ўсё луналі над морам, і было ў іхнім замаруджаным палёце, у іх зацятым маўчанні нешта засмучальнае і таямнічае. Але на хвалі чайкі па-ранейшаму не садзіліся і, мусіць, не збіраліся садзіцца.
Мора шумела. За чорнымі каменнямі, аблепленымі зялёнымі водарасцямі, ужо закіпалі хвалі і, абрынуўшыся, кідаліся на бераг.
Над мокрымі пляжамі, што цягнуліся астраўкамі ўскрай мора, разносілася знаёмая песня:
...Долетайте до самого солнца
И домой возвращайтесь скорей...
Голас спевака і клікаў да сонца, і тым жа часам раіў вярнуцца дамоў... Ціхамір падняў галаву. Але да сонца было надта далёка. Яно вісела, пабялелае, над морам і балюча калола вочы.
Бліжэй было дадому. І Ціхаміру раптам радасна зрабілася ад тае думкі, што ў чалавека ёсць дом і што заўсёды можна вярнуцца туды.