Возера ўжо блішчыць паміж чэзлых соснаў, што растуць на качкаватай імшары, якая цяпер, увосень, зноў набрыняла, стала мокрай і слізкай. Застаецца яшчэ прамінуць гатку, каб выйсці на сухую грыву, засланую апалым лісцем. Там дарога губляецца ў маладым ельніку, які падступаецца да самых каляін. Скрозь на пасівелых яловых галінах вісяць пасмы пажоўклае асакі, нацярушанай яшчэ ўлетку, калі вазілі з расцяробаў сена. Сям-там калышацца пакулле павуціння, на якім нібы застылі, як вішнёвая смала, кроплі парудзелай дажджавой вады.
А яшчэ ўчора Арцём Дабрыднеў і не думаў, што апынецца тут. Учора ён толькі-толькі вярнуўся з камандзіроўкі — ездзіў у Ніжні Тагіл глядзець новы блюмінг, — і за абедам жонка падала тэлеграму. Пісаў брат: прыехаў у вёску, да маці, прыязджай, маўляў, і ты, парадуем старую.
— Збірай, дарагая, зноў у дарогу, — сказаў Арцём.
— А ты глянь на чысло, — насцярожылася жонка. — Калі брат твой даваў гэтую тэлеграму? Месяц таму. Ты яшчэ і не ад’язджаў! Дык ці ж ён сядзіць там? Чакае?
Арцём паглядзеў затуманенымі вачмі на жонку, страсянуў галавой:
— Не, я паеду!..
Братава тэлеграма ўзрушыла, скалыхнула да самага дна Арцёмаву душу, і ён раптам зразумеў, што не будзе мець спакою, калі ўжо і гэты раз не паедзе ў Кажаны.
— Ты даруй мне, — сказаў Арцём. — Неяк усё... Але я мушу! Павер.
...Лясная дарога ўвесь час віляе — то раптам нырае за павароткам у гразкую лужавіну, парослую балотным перцам, то выбягае па вузлаватым карэнні на голае месца, дзе дацвіў і даўно асыпаўся кучомісты верас. За маладым ельнікам ужо відаць вілаватую бярозу з гарбатым выплаўкам. А праз якую пару хвілін і ельнік расступаецца. Арцём падыходзіць да возера. Сёння яно гладкае і цьмянае — ні моцнага ветру, ні сонца. Нават лес, які абкружае яго, не купаецца ў вадзе, быццам чакае, пакуль выблісне сонца.
Ужо як вечарэе.
Ластаўкі горнуцца да вады, мітусяцца над пакошаным берагам — у познюю восень яны чамусьці заўсёды злятаюцца сюды за цэлую вярсту ад вёскі. У Кажанах так і гавораць — ластаўкі хаваюцца ад халадоў у вадзе і нікуды на зіму не адлятаюць. У дзяцінстве Арцём часта чуў пра гэта і нават цяпер не ведае, ці бываюць у выраі ластаўкі...
У Кажанах на вуліцы людзей не відно, і Арцём ідзе, нікім не заўважаны, да самае матчынай хаты. На падворку доўга стаіць, адчуваючы, як тупым болем знібіць сэрца.
Вясковая вуліца ўся пазасыпана вярбовым лісцем.
Над альховым балотам, якое пачынаецца адразу ж за гародамі, вісіць дым — пэўна, там яшчэ з лета гарыць торф.
Нарэшце Арцём не вытрымлівае, пераступае парог. У хаце нікога няма.
На падлозе, якраз пасярэдзіне, валяюцца гумавыя боты. На акне, што бліжэй да парога, ляжаць вялікія гуркі-насеннікі. На загнетку, прыпёршыся да засланкі, дрэмле касматая, падобная на лісу, кошка — яна толькі на момант прыўзняла галаву і ляніва, са старэчай абыякавасцю паглядзела на незнаёмага чалавека. На жэрдачцы, прымацаванай пад столлю да бруссяў, вісяць пасохлыя вяслы травы, — пэўна, як заўсёды, піжмы, падбелу, пясчанага кмену. На стале, што паміж вокнамі, стаіць люстра, і Арцём бачыць у ім самога сябе — насупленага, натапыранага. Арцём распранаецца, бярэ на ўслоне вядро з вадой, размаляваную фарфоравую чашку і выходзіць на падворак. Там ён палівае з гэтае чашкі на рукі, трэ халоднай вадой шыю, патыліцу, расцірае твар, фыркае — і ўсё гэта робіць з нейкай прыемнай зацятасцю.
— Здароў, Арцём!
Арцём разгінаецца, абтрасае рукі:
— Здароў, — і паварочвае галаву. — А-а-а, гэта ты? — пазнае ён Аляксея Кузьмянка.
Аляксей жмурыць вочы, усміхаецца — зубы ў яго шырокія, белыя. Сам ён высокі, не надта шырокі ў плячах. Надзеты ў зялёную ватоўку, прамасленыя да бляску штаны засунуты ў халявы кірзавых ботаў. Твар — чарнявы, як ва ўсіх Кузьмянкоў, вочы — цыганскія.
— Павалілі сёлета Дабрыдневы, — кажа Аляксей.
— Мікола даўно паехаў?
— Здаецца, тыдзень ужо.
— А маці мая не ведаеш дзе?
— Ёй на каровы радоўка.
— Ці ж у вас яшчэ пасуць? Позна, дзе цяпер тая трава?
— Нічога, у нас лес кругом.
Аляксей дастае махорку, загорнутую ў газету, падкідвае яе на руцэ, хмурыць бровы:
— Вось, курым махорку. Лавашніца наша папярос не прывозіць. Кажуць, у сельпо ёсць, а сюды ніяк не даставяць... — Ён не спяшаецца згортваць цыгарку, колькі часу глядзіць на Арцёма і раптам пытае: — А можа, ты папяросы маеш, а?
— Маю, — усміхаецца Арцём і падае хлопцу вядро: — На-ка, памажы, вось зараз я тут усё сабяру, у хату пойдзем. Пачастую папяросамі, на большае — прабачай, за большым трэба ў магазін бегчы.
У хаце Аляксей прагна зацягваецца папяросай, спакваля, праз нос, выпускае дым і маўчыць. Арцём таксама закурвае.
— Дык магазін там адчынены?
— Магазін-то адчынены, але мне сёння няма як.
— Што, на работу яшчэ?
Аляксей прытворна ўздыхае:
— Горай, Арцём, горай! Жанюся заўтра, на вяселле вось запрашаю. Так што сам бачыш, не магу, не паложана. Дзякуй, але... Заўтра ўжо неяк...
— Мне і не снілася, што патраплю на вяселле! О, на суседавым вяселлі пагуляць прыемна! Колькі ж табе?
— Стары ўжо, дваццаць два!
— А яна хто?
— Ды тут... адна. Ты яе не ведаеш. Заўтра пабачыш. — Аляксей чырванее раптам, муляецца; нарэшце ўздыхае так, быццам выпускае з грудзей паветра, якое затрымліваў там, і пачынае шкадаваць: — Дарэмна Мікола ваш рана паехаў. Я казаў, пачакай, пакуль вяселле гатова будзе. А ён не паслухаўся. Усё наракаў на цябе — няма ад Арцёма адказу, відаць, не прыедзе. А наогул, Мікола ваш хлопец — во! — Аляксей паказвае вялікі палец левай рукі. — Ён тут да-а-аў дразда. Паказаў шахцёрскую хватку. Грошай прывёз цэлую торбу, частаваў, абы у магазіне каго сустрэў.
— П’е?
— Не, сам не надта. Так, дзеля прыліку. Затое любіць другім паставіць. Не шкадуе грошы. Але, здаецца, не тыя сцежкі топча. Я тут гаварыў яму — кідай ты сваю шахту, хопіць там пыл глытаць, прывозь у Кажаны жонку ды і жыві з маткай, тым больш што адну вы яе пакінулі тут. Ці ж у Кажанах работы мала? Цяпер вось саўгас, таксама на грашах жывём. А ў нашай брыгадзе трактарыстаў не хапае. Прыязджай, кажу, Мікола, ты ж некалі ў Канічах пры эмтээсе курсы трактарыстаў скончыў. Дык не, смяецца. «Падамся яшчэ, — кажа,— на Шпіцберген. Гады на тры, на колькі завярбуюць. Там людзі грошы лапатамі заграбаюць, не тое што на нашых шахтах». Чуў? Людзі недзе грошы лапатамі заграбаюць. Адным словам, мае ўгаворы на яго не падзейнічалі. А маці ваша сапраўды тут адна. Ці ж няпраўда, Арцём?
— Праўда,— Арцём ссоўвае бровы.
— Дык навошта ж яму той Шпіцберген?
— Відаць, яшчэ не знайшоў...
— Я і кажу, — перабівае Аляксей. — Адна справа ты, у цябе не вясковая спецыяльнасць, ты вучыўся. Ты што, сталявар?
— Не зусім так, але...
— А ў яго што? У Міколы ў вашага што? Нічога, узрыўнік на шахце. Дык такая спецыяльнасць і ў нашага Яшкі Астапёнкава ёсць. Колькі ўжо ён падарваў тут, у лясах, сасновых пнёў на карчы. Часам цэлае лета бухкае. Не, я вашага Міколу не разумею. Канечне, прыгожа, калі прыязджаеш ды грошы не ведаеш, куды дзяваць. Але ж чужыя вочы заўсёды... Я некалі таксама гэтак.
— Ты што, у цырульні рабіў?
— Ага. У мяне дзядзька ёсць, ты ж трохі старэйшы, то, мусіць, помніш матчынага брата малодшага, Паўла. Дык гэта той мяне і выпісаў: «Прыязджай, чалавека зраблю з цябе». Мае старыя: «Едзь, сын, слухайся дзядзьку». А дзядзька і гаворыць: «Надумаў я цябе, Ляксей, на парыкмахера вывучыць. Даходнае месца. Кліентуру сваю будзеш мець». Я лыпаю вачмі, кручу галавой. Але ж дзядзька недарэмна браўся з мяне чалавека рабіць. Стаў я цырульнікам. Толькі кліентуры сваёй не займеў.
Аляксей раптам пачынае смяяцца.
— Ну, ды ладна, — махае ён рукой, — раскажу і табе, не люблю, калі праз дзесятыя рукі да каго даходзіць. Не давялося мне там доўга парабіць. Аднойчы заходзіць у цырульню поп і садзіцца да мяне. Самы сапраўдны доўгавалосы бацюшка з барадой. Паказвае — ты, хлопча, мяне акуратненька гэтак падрэж патроху, паціху, каб сану не парушыць. А мне што, раз паціху, то паціху. Узяў я нажніцы, чыкнуў раз, другі. І раптам нейкі свярбень у маіх руках паявіўся. Разумееш, свярбень. Стаю і думаю. А пад локаць быццам што штурхае — смялей, хутчэй! Ну і шаснуў я лахудры яго па самае гуменца, па самы плеш.
Цяпер ужо смяецца Арцём — рагоча доўга, аж да слёз. Спытае:
— Так вось узяў ды адрэзаў? — І зноў пачынае заходзіцца ад смеху. — Так і адрэзаў?
— Так і адрэзаў. Але што там было, каб ты пачуў!
— Чым жа гэта скончылася?
— Судом. — І твар у Аляксея, як у пакутніка. — Бацюшка падаў на мяне ў суд — за абразу святога сану. І вось суддзя, жанчына, пытае: «Скажыце, Кузьмянок, навошта вы гэтак зрабілі?» А я маўчу, што ёй скажаш? Нарэшце дадумаўся — з рэлігіяй змагаўся. У нас жа змагаюцца з рэлігіяй, дык і я захацеў пасільны ўклад унесці. Але пятнаццаць сутак далі мне. Пастрыглі самога ў міліцыі, ажно два тыдні вадзілі вуліцы падмятаць.
— Значыць, пасядзеў ужо на лаве падсудных? — Арцём зноў пачынае гучна смяяцца.
Аляксей спачатку хітра, спадылба пазірае на яго, пасля таксама пачынае ўсміхацца — неяк па-дзявочаму далікатна, быццам саромеючыся, і ніжняя губа — яна ў яго трохі адвісае — ледзь прыкметна дрыжыць.
— Але ж няма худа без дабра. Дзядзька, праўда, палаяўся на мяне, усё злаваўся, але я ў цырульню больш не пайшоў. Сабраўся — ды ў свае Кажаны. Дзядзька там за мяне ўсё дарабляў, разлік браў. Яшчэ і пашпарт прыслаў. Цяпер у мяне і пашпарт ёсць, не тое што ў іншых. Магу хоць зараз ехаць куды заўгодна. Захачу — на Шпіцберген, грошы лапатай заграбаць, захачу — у Дудзінку, нават у Маскву, кліентуру буду нажываць.
— Мда, хлопец ты хоць куды, — весела гаворыць Арцём. — А як нявеста? Павязеш з сабой ці тут пакінеш?
— Нявеста? Нявеста — гэта... Але ж мяне і самога ўжо не выганіш адсюль. Як прыехаў туды, пажыў трохі, дык ажно дзівіцца стаў — і чаму толькі ездзіў некуды са сваіх Кажаноў. Ды, мусіць, я і не ўмею інакш. Так і здаецца, што дзе-небудзь яшчэ папа нагала абстрыгу ці што другое выкіну.
— Свярбень у руках?
— Не магу, брат, інакш. А там, у горадзе, на кожным рагу міліцыянер. Не, такое не па мне. Але ж я гэта ўсё жартую, Арцём. Часу няма, а вось сяджу, загаварыліся. Дык ты не забудзь, заўтра вяселле, у нас госці адны і тыя ж — у жаніха і нявесты, — прыходзь.
— Хто ж яна ў цябе? Наша, кажаноўская?
— Жыве ў Кажанах, але кажу зноў — ты яе не ведаеш. Яна нядаўна тут. Ды, урэшце, заўтра ж пабачыш.
— То віншую, Алёшка, — Арцём бярэ Аляксееву руку, паціскае яе і ляпае па плячы: — А дарэмна мы не схадзілі ў магазін, а?
— Можа, і дарэмна, — прызнаецца Аляксей. — Але ж дзе наша не прападала? Заўтра нагонім.
Арцём застаецца ў хаце адзін. Спачатку ён слухае, як заціхаюць на вуліцы Аляксеевы крокі, затым падыходзіць да акна і доўга глядзіць праз запацелае шкло ў сад. Паміж голых яблыняў яшчэ прыкметны грады — восеньскія дажджы не паспелі змыць, зраўняць межы, — і на іх стаіць пахілае кукурузнае цурбылле. Сям-там на градах валяецца пажоўклае, згрызенае вусенем, капуснае лісце. Бульбоўнік, знесены да хлява, чарнее пад страхой вялікай кучай.
Сад гэты колісь пасадзіў Арцёмаў бацька, Ігнат Дабрыднеў. Арцём яшчэ помніць, як увосень рылі пад вокнамі ямкі. Саджанцы, здаецца, бралі ў Панькаўскім лясніцтве. Бацька ўсё гаварыў Арцёму — узімку будуць паляваць на зайцоў: тыя абавязкова прыйдуць сюды, маладыя яблынькі для іх як глод. Але пачалася фінская вайна, бацьку забралі — гэта здарылася ўначы: да іхняе хаты раптам пад’ехала грузавая машына, і нехта трывожна пастукаў у акно. Арцём не паспеў ускочыць з ложка, як пачуў над сабой вясёлы бацькаў голас: ты, маўляў, не сумуй тут, Арцёмка, сцеражы сад, каб зайцы не паелі, а мы хутка вернемся, нам гэта — адно... Але пачалася зіма. У тую зіму загінуў Арцёмаў бацька і вымерз ледзь не да апошняга дрэва малады сад. Тыя ж нямногія дрэўцы, што неяк уцалелі, доўга-доўга, ажно цэлых пятнаццаць гадоў, не пладаносілі. Зацвіталі часта, здаралася, што і ўвосень давалі цвет, а яблыкаў усё не было. І толькі нядаўна, у самыя апошнія гады, кончыўся пустацвет...
На дварэ паступова шарэе, і вокны непрыкметна сінеюць, быццам на шкло хто кладзе фарбы — спачатку нясмела, затым махі нябачнае рукі робяцца ўпэўненымі, фарбы гусцеюць. З неба цярушыцца дажджавы пыл, на зямлі ён мяшаецца з дымам, які плыве на вёску з балота, і павісае, як туман, над хатамі. У паветры пахне гарэлым. Па-восеньску сыра.
Арцём адварочваецца ад акна, стаіць колькі часу, абапіраючыся далонню на падаконнік, пасля хутка ідзе да парога, але тут жа вяртаецца да стала, засоўвае ў кішэню папяросы і толькі тады выходзіць на вуліцу.
На лаўцы, за палісаднікам, сядзяць знаёмыя мужыкі — Даніла Сіманёнак, Аўлас Канаплёў і старэйшы брат Аляксея Кузьмянка аднарукі Прахвір.
— Нешта Дабрыднісе ўвесь час цёплы вецер сёлета дзьме, — жартуе Сіманёнак, маленькі, не па гадах вяртлявы чалавек, з твару якога ніколі не сыходзіць галузаватая ўсмешка. — Толькі што пабыў меншы, цяпер вось большы. А мы, Арцём, сказаць табе, так і жывём, так і час лічым, што ад госця да госця. Як госць да каго на парог, мы адразу ж пад вокны, на лаўку. Балазе, што лавак гэтых панарабілі, у кожнага пад вокнамі.
— Ты не слухай яго, Арцём, — перабівае гаворку Аляксееў брат. — Лепей сядай вось, закурым.
Прахвір сунецца на самы канец лаўкі, і Арцём садзіцца паміж ім і Аўласам.
— Ну, як там жывяце без нас? Як тая Амэрыка? — пытаецца Прахвір.
— Газеты трэба чытаць, — павучае Даніла.
Арцём смяецца.
— Куды гэта вы сабраліся? Ці не ў сваты?
— А што, нам не прывыкаць! — чамусьці запальчыва гаворыць Прахвір.
Аўлас Канаплёў, самы разважлівы сярод іх, густа сплёўвае на сцежку і кажа:
— Ото ж не было клопату, дык Яшка Мелехаў нарабіў. — Аўлас шапялявіць, голас у яго нездаволены. — Трактар ідзём з балота цягнуць. Чакаем вось Паўліка, Беляўцовага зяця. Той павядзе, бо мы нават не ведаем, на якой гэта лінцы. Паехаў Яшка мядзічцы нашай па дровы і неяк уплузаваў там трактар у багну. Ды гусенічны! Як ён пасадзіў яго? Нават не прыдумаеш, каб і хацеў.
На матацыкле пад’язджае Павел, і мужыкі з неахвотаю, крэкчучы, падымаюцца, чынна, не спяшаючыся, падаюць адзін за адным Арцёму руку.
А яшчэ праз колькі хвілін прыганяе статак Арцёмава маці. Маленькая старая кідаецца сыну на шыю, павісае на ім і ўсё цалуе сухімі калючымі губамі шчаку, вуха. Рукі яе дрыжаць.
— Прыехаў... прыехаў... — паўтарае яна, але быццам яшчэ не зусім верыць гэтаму, і таму не адпускае сына, абшчапіла рукамі ягоную шыю і не адпускае.
Арцём стаіць пакорлівы. Матчына хваляванне перадаецца і яму, і ён адчувае, як вільгатнеюць яго вочы. Нарэшце ён асцярожна адхіляе маці, бярэ за руку і паціху вядзе старую ў хату.
— А мы з Колем усё чакалі цябе, чакалі... — хліпае яна і выцірае вочы ражком суконнае хусты.
— Не было як, раней я не мог, — апраўдваецца Арцём.
— А я і не віню — калі прыехаў, то і добра. А то ўжо думала... — А пра што думала — Арцём ніколі ад яе не даведаецца.
У хаце Арцём запальвае лямпу. Вокны адразу цямнеюць. І гэта нібы адгароджвае Дабрыдневых ад усяго астатняга свету. Цяпер яны адны, і сённяшняя радасць ад сустрэчы толькі іхняя.
Старая Дабрыдніха глядзіць на сына, вочы яе блішчаць палахлівым бляскам, а вусны не перастаюць крывіцца — вось-вось заплача.
— Ты, мама, не хвалюйся так, — супакойвае сын і, шкадуючы старую, раптам гаворыць пра тое, аб чым, здаецца, ніколі раней і не думаў: — Ты б ужо кідала ўсё тут ды ехала, жылі б разам...— І тут жа адчувае, як чырвань здрадліва залівае твар.
Маці прытворна адмахваецца абедзвюма рукамі.
— І выдумаеш ты! — квола ўсміхаецца яна. — Дзеці вы мае, дзеці! Ці ж я трымаю яе, гэтую хату, для сябе? — Маці гаротна ківае галавой: — Ды па сабе я даўно б пакінула яе, але што тады рабіць будзеце вы? Куды вы падасцёся, калі што не так? Гэта ж слава богу, што ўсё добра. Ну, а калі...
Яна схіляе набок галаву, маўчыць. Праз нейкі момант зноў пачынае гаварыць, але цяпер больш рашуча, бы толькі што абдумала ўсё, узважыла.
— Не, маё ўжо ўсё! Амінь! Праўда, унукаў бы трэба памагчы няньчыць. Ды ладна... Прывозьце лепей вы іх сюды. Цяпер і тут няблага. Во, Коля пабыў. Зараз — ты. Ты, Арцёмка, паглядзеў бы, што ён мне пасобіў — пуню клычанкай накрыў, у кузню да Ягора Вараноўскага схадзіў, скавалі там клямкі, завесы. Цяпер і ў маіх сенцах цёпла, дзверы павесіла... Не, цяпер і ў мяне, як у людзей. — І яна раптам пляскае рукамі: — Ты ж, мабыць, і ў лазні даўно быў! Як там у вас! Здаецца ж, ці не тапіла Ціхоніха. Пабягу-ка я папытаюся, можа, і памыешся.
— Што ты, мама, не трэба! — Арцём туліць маці да сябе і чамусьці саромеецца. — Ты б ужо распраналася, пасядзела. Пэўна ж, цэлы дзень на нагах? Знаю я, як гэтых кароў...
— О-о-о, каб толькі тае бяды! От зараз упраўлюся і пасяджу. А то ж яшчэ карова не цыркана, ды і парсюк мой вішчыць, вынесці яму трэба.
— Нядаўна тут Аляксей Кузьмянок быў, — успамінае Арцём.
— А ты даўно як тут?
— Не, прыйшоў я, і ён адразу ж. Казаў, жэніцца.
— Ага, жэніцца.
— Ды не гаварыў з кім.
— А-а-а, хай дае гасподзь Алёшку шчасця. Харошы ён сам і за жонку харошага чалавека бярэ. Ты, мусіць, помніш хлапца Баршчыхінага, меншага? Ну, дык паехаў жа ён адсюль, гадоў ужо колькі. А сюды, да Баршчыхі, прыехала пазалетася жонка яго. Самога яго ў армію бралі, ну, яна і падалася да Баршчыхі, дзіця мелася нарадзіць. Жыла ўвесь час тут. Ха-а-арошая маладзіца, хоць ты станаві замест іконы. І тварам удалася, і характар уважыцельны, і рабацяшчая. А той, басяк, пакуль служыў недзе, другую сабе завёў. Асарамаціў і нас, аднавяскоўцаў. Ажно цэлы год не было як у вочы глянуць маладзіцы, сорамна. Але цяпер вось Алёшка! І не пабаяўся, што з дзіцем. Малайчына. Харошыя яны людзі, гэтыя Кузьмянкі. І бацька, і сыны ўсе як адзін.
Старая ўздыхае:
— Але ж пара, пайду-ка я пацыркаю сваю Ласюту. — Яна бярэ на століку даёнку і выходзіць з хаты.
Праз колькі хвілін выходзіць на падворак і Арцём.
Ноч цёмная, мокрая.
Сноп святла, што падае з суседняга акна, б’е яму ў твар, асляпляе на момант. Арцём саступае набок, стаіць, прывыкаючы да цемры, і раптам чуе, як недзе за сцяною журботна і да болю знаёма пяюць тугія струмені малака:
— Цыр-цыр, цыр-цыр, цыр-цыр...