Гэты дзень бывае кожны год. Часцей ён настае асмужаным, з даляглядам, ахутаным блакітным марывам. Але заўсёды — і тут нічога не зробіш, каб і хацеў, — з адзнакай восеньскага ўвядання ў прыродзе, калі ўжо за ваколіцай на траве калышацца змакрэлае павуцінне, а на дарогу падае з дрэў, што растуць у садах і прысадах, закружанае лісце. Здаецца, вось-вось недзе над галавой у цябе закурлыкае жураўліны клін, уносячы кудысьці на крылах з нашых шырот гарачае і духмянае лета. І кожны нібыта міжволі прыцішыць хаду, закіне галаву, каб паглядзець угору, чуйна прыслухацца — аказваецца, сапраўды ёсць унутраная патрэба ўлавіць у небе трывожны крык выраёвае птушкі, аказваецца, за лета ўжо вырас неўпрыкмет у душы сум па ім.
Зразумела, што ў вёсцы свае прыкметы гэтага дня, у горадзе — свае. Але паўсюль адзін і той жа вонкавы малюнак — раптам па нялюдных яшчэ з ранку брукаваных вуліцах, па пясчаных дарогах і тупкіх сцежках, як у тую вясну раўчукі, што ўтварыліся з бруістай расталай вады, паімкнуць у гаваркім імпэце да школ з чырвонымі і белымі кветкамі ў руках трапяткія, радасныя хлапчукі і дзяўчынкі. Гэтая ўзбуджанасць іхняя, гэтая радасць неўзабаве перададуцца дарослым, няважна, ёсць у каго дома школьнікі ці не, і тады ўжо зусім не міжволі кожны пачынае ўспамінаць свае першыя верасні, сваіх настаўнікаў.
Я таксама згадваю... Але першую настаўніцу не ўспомню ў твар, нават імя не назаву. І не дзіва!.. Па той ранняй памяці маёй прагрукатала вялікая вайна, выціснула амаль усё даваеннае (а яго ў маім жыцці было ўсяго сем няпоўных гадоў) і засталася адна сама, з грукатам і горкім дымам, з зарывам пажараў, з жахамі і доўгім чаканнем вызвалення...
Затое трохі пазнейшае ў памяці трымаецца моцна.
У сорак трэцім фронт цераз нашу мясцовасць пракаціўся назад у глыбокую восень і ўжо цэлы месяц недзе грукаў на рацэ Проня, калі ў вёску, затуленую з усіх бакоў лясамі, дарэчы, яна так і завецца — Вялікі Бор, па першым снезе прыйшла ў сялянскім кажушку маладая прыгожая жанчына. Гэта была Вольга Пятроўна Азарава, якую ў Касцюковічах, дзе працавалі ўноў створаныя адміністрацыйныя ўстановы, прызначылі к нам дырэктарам школы-сямігодкі. (Перад гэтым Вольга Пятроўна пахавала ў Машавом свайго памёршага маленькага сына і страціла на вайне мужа.) А школа наша, якая адна не згарэла на ўсю вёску, можа, таму, што будавалася некалі наводшыбе, у сасонніку, тым часам стаяла быццам наросхрыст — без дзвярэй і шыбін у вокнах. На падлозе ў класах бялеў шорсткі снег, з канца ў канец цёмнага калідора гуляў едкі вецер. Не засталося за час акупацыі ні абсталявання, ні прыбораў. Здавалася, да вясны нават заходзіць туды не кожны адважыцца, не тое што захоча вучыцца. Аднак Вользе Пятроўне, нягледзячы на асабістае гора, энергіі было не займаць, і неўзабаве, лічы, праз некалькі тыдняў, як яна прыйшла ў вёску, мясцовыя цесляры, якія па старасці ці проста па нямогласці заставаліся дома, навесілі ў луткі новыя дзверы, пазабівалі дошкамі пустыя вокны. Хапіла работы і нам, дзецям. Помню, да самай вясны даводзілася затыкаць у класах, чым трапіць, шчыліны, устаўляць у рамкі па кавалачках бітае шкло, нарыхтоўваць дровы...
Вольга Пятроўна працуе ў нашым Вялікім Бары дырэктарам школы вось ужо блізка трыццаць два гады. Засталася тут, здаецца, на ўсё жыццё і сяброўка яе Ганна Аляксееўна Глуздакова, якой у 1966 годзе прысвоена званне заслужанай настаўніцы рэспублікі. Лёс іхні — і Вольгі Пятроўны, і Ганны Аляксееўны — мне заўсёды ў нейкай ступені нагадвае лёс настаўніцы з апавядання выдатнага рускага празаіка Андрэя Платонава «Пясчаная настаўніца», такой жа самаахвярнай, вернай свайму грамадзянскаму абавязку. «Паслухайце, Марыя Нічыпараўна, — сказаў загадчык акрана і ўстаў перад ёй. — Калі б вы, Марыя Нічыпараўна, зноў паехалі ў Стафуту... Як вы на гэта глядзіце, Марыя Нічыпараўна?..
Марыя Нічыпараўна задумалася:
— Няўжо маладосць давядзецца пахаваць у пясчанай пустыні?..
Потым сказала:
— Добра. Я згодна... Пастараюся прыехаць да вас сюды праз пяцьдзесят гадоў старэнькай...
Загадчык акрана ў здзіўленні падышоў да яе.
— Вы, Марыя Нічыпараўна, маглі б загадваць цэлым народам, а не школай. Я вельмі рады, што вы далі сваю згоду, мне шкада неяк вас і чамусьці сорамна... Але пустыня — будучы свет...»
У сямігодцы мяне вучылі Т. Я. Куксёнак, М. І. Калінкін, А. Ц. Аўхачова, Н. В. Камкова, А. Т. Буракіна...
Была ў мяне і другая школа, у мястэчку Саматэвічы, дзе нарадзіўся Аркадзь Куляшоў. Туды хадзіў кожнага дня за сем кіламетраў, пакуль не скончыў восьмы, дзевяты і дзесяты класы.
У Саматэвічах вучылі мяне другія настаўнікі, якіх я паважаў, зразумела, і слухаўся не менш. Гэта і заслужаны настаўнік рэспублікі С. А. Брыльянтаў, і В. С. Гобарава, і Р. М. Антоненка, і заслужаная настаўніца рэспублікі В. Д. Рываненка, і Ул. М. Шаўцоў, і, цяпер ужо нябожчыкі, — заслужаны настаўнік рэспублікі Уладзімір Васільевіч Фурсаў, Настасся Гаўрылаўна Пыталёва...
Для дарослых, якія даўно скончылі школу, усё, што звязана з гадамі вучобы, ужо зрабілася сталым успамінам, урэшце, калі хочаце, своеасаблівай далёкай і блізкай казкай. Праўда, мала хто можа пахваліцца, што часта наведвае тую сваю школу, сустракае школьных настаўнікаў. Каб апраўдацца, мы звычайна спасылаемся ў такіх выпадках на занятасць важнымі справамі, на нейкі вялікі клопат і нават проста на вялізную адлегласць, якую трэба пераадолець, каб зноў апынуцца ў родных мясцінах. Але, можа, якраз ці таму, дакладней, можа, якраз і таму ў нас такая глыбокая, хоць часцей за ўсё і маўклівая павага не толькі да адных «сваіх», а наогул да ўсіх настаўнікаў.