Сцежка вяла ад прыстані ўгору, і я неўзабаве перайшоў па дашчаным мастку глыбокую аўражыну, на дне якой цёк ледзь прыкметны ручай. Далей сцежка ішла праз гароды, дзе расла бульба і былі грады з высокай бурачнай батвой. З узгорка ўвесь гарадок быў як на далоні. Раней такія гарадкі называлі пазаштатнымі. Цяпер — гарадскімі пасёлкамі. Белы будынак, які я ўбачыў яшчэ з парахода, аказаўся школай. Трохі воддаль узвышалася пажарная каланча. Гэта быў самы цэнтр гарадка. А ўжо ад цэнтра разыходзіліся вуліцы з драўлянымі дварамі. Уласна кажучы, вуліца тут была адна. Пачыналася яна ля самага моста, што вісеў над ракой, пасля паварочвала ўправа, абмінаючы вялікі сад. У цэнтры яна шырэла, пераходзячы ў пляц з невялічкім скверыкам. Ад пляца ішла паўз раку і рабіла тыя ж павароты. Гэтую, галоўную вуліцу ў колькіх месцах перасякалі яшчэ вуліцы, але канчаліся яны хутка, заходзячы апошнімі дварамі ледзь не ў самую збажыну, што расла на ўзгорках аж да лесу, які сінеў кіламетры за тры. Сам гарадок мне падабаўся — можа, перш за ўсё сваёй разамлелай цішынёй і тым нязвыклым для гарадскога чалавека напаўвясковым спакоем, які, бывае, спачатку цяжка ўспрыняць — так і здаецца, што ўсё наўкола знаходзіцца ў сне: заснула яшчэ не за нашай памяццю і дасюль ніяк не прачнецца. Над гарадком, нягледзячы на паўдзённую спёку, ад якой паветра пагусцела, стаяў прыемны пах рошчыны, кропу і цвілой вады.
Праз паўгадзіны я ўжо стаяў ля ганка на адным двары і размаўляў з гаспадыняй. З выгляду яна здавалася мне настаўніцай, але якая ўжо адвучыла сваё, бо ўзрост у яе быў пенсіённы, альбо проста канторшчыцай, але якая яшчэ не забылася, што некалі была гімназісткай. Была яна не па гадах стройная, ніколечкі не атлусцелая, не па-нашаму ахайная, і, можа, адным ужо гэтым выклікала да сябе павагу і прымушала гаварыць з унутраным хваляваннем. Яна нават не даслухала мяне, далікатна і зразумела ўсміхнулася, акінуўшы ўсяго кароткім позіркам блізарукіх вачэй — добрых і трошачкі насмешлівых.
— Што ж, і нам весялей будзе. Пажывіце ў нас. Вось вам ключ. — Яна дастала з сумачкі ключ і падала мне. — Адмыкайце кватэру і займайце бакавы пакой. Уладкоўвайцеся, як вам будзе зручней. А мне даруйце. Спяшаюся. К вечару і Аляксей Васільевіч прыедзе. Гэта муж мой. Адным словам, ключ у вас.
— Дзякуй, — сказаў я.
— А вы спачатку, малады чалавек, пажывіце, пасля дзякаваць будзеце.
Яна падышла да форткі, узялася за клямку.
Тады я кашлянуў і, нібы між іншым, сказаў:
— Мне б таксама трэба ісці. — У самы апошні момант я раптам нечага сумеўся — відаць, бянтэжыла тая прастата і лёгкасць, з якой я атрымаў у свае рукі ключ ад чужой кватэры.
Жанчына падняла здзіўлена бровы.
— А вы гэта дарма, — з жартаўлівым дакорам сказала яна; падумала трохі, паківала галавой — вочы яе ў гэты час сталі яшчэ больш насмешлівыя. — Тады давайце ключ. Я сама пакажу ваш пакой. А то, бачу, так і прастаіце тут, на двары. Эх вы!.. — Яна, мусіць, ужо мела на ўвазе не аднаго мяне. — І як вы будзеце жыць на свеце?
Праз калідор, які меў выгляд вясковых сенцаў, — квадратны, застаўлены старымі куфрамі, — мы прайшлі ў пярэдні пакой. Пасярэдзіне яго, на падлозе, ляжаў пацёрты прадаўгаваты коўрык, якога хапала аж да канапы, што стаяла ля сцяны паміж занавешаных вокнаў. Была тут і вялікая шафа з люстрам. Паміж шафай і сцяной стаяў нізкі, старадаўняй работы стэлаж, на дзвюх паліцах якога блішчалі фольгай і золатам кнігі. А ўжо з гэтага вялікага пакоя мы трапілі ў другі — маленькі, у якім ледзь памяшчаліся стол, крэсла і жалезны ложак, засланы суконнай коўдрай. Стол быў пастаўлены насупраць акна, упрытык да падаконніка; на стале стаяла гліняная паліваная ваза з кветкамі.
— Ну, вось вам, — сказала гаспадыня, — стол пісьмовы і крэсла.
Яна пастаяла яшчэ.
— Забыла папярэдзіць. Вы ж, мусіць, і на раку пойдзеце? То ад нашага дома туды дзве дарогі. Вось глядзіце, — і яна паказала ў акно, дзе паміж платоў віднелася пясчаная сцежка, — гэта адна, сюдой мы ходзім і па ваду, там студня, але цяпер пакуль лепей не хадзіць па гэтай, бо пчолы пакусаюць. У нас, тут, у суседа, пчолы, дык ён катаў мёд, патрывожыў іх. І яны цяпер лютуюць, ужо былі пакусалі дзяўчынку адну, ажно ў бальніцу вазілі. Так што лепш не хадзіць па гэтай дарозе. Я вам пакажу другую.
Гаспадыня растлумачыла ўсё і пайшла, а я запіхнуў пад ложак чамадан свой, павесіў плашч на спінку і, адчуўшы адразу стому, сеў на крэсла, паклаў пацежалелыя рукі на стол. У доме настала спакойная цішыня. Сонца свяціла ў глухую сцяну, і ў пакоях было нават па-летняму халаднавата. Я расчыніў акно і адчуў, як тхнула з вуліцы гарачым паветрам.
Акно з майго пакоя выходзіла ў невялікі сад, які цягнуўся вузкай палоскай да самага зялёнага выгану з круглай лужынай пасярэдзіне. У канцы саду, ля плота, стаяла пад саламянай страхою лазня. У садзе гэтым акрамя яблыняў была таксама адна груша, якая ледзь не стукалася сваім голлем у шыбіны, але расла яна трохі збоч, злева, і не замінала глядзець. Пад грушай стаяў стол, на якім ляжалі паданкі — нехта пазбіраў.
Я доўга, з нейкай ляніваю абыякавасцю глядзеў на шырокія дрэвы, на густое зялёнае лісце, папудранае пылам, на яблыкі, якія яшчэ не паспелі і якія адным выглядам сваім наганялі аскоміну, на грушы, якія пабрала ўжо чырвоная сыпка, на пабялелы блакіт, што млеў угары над невысокім драўляным домам і ціхім садам. Затым падняўся з крэсла, яшчэ раз агледзеў пакой, дзе павінен быў цяпер жыць, і выйшаў у пярэдні пакой. Мяне адразу ж зацікавілі кнігі на стэлажы. Я пачаў аглядаць. Былі тут акрамя разрозненых (ад 17-га да 25-га) тамоў Леніна выбраныя творы Фрунзе, Брэм — «Жыццё жывёл», «Жыццё птушак» і «Звяры лесу», розныя слоўнікі, пачынаючы ад тоўстага арфаграфічнага, затым васьмітомнік Ключэўскага, гісторыя Турчыновіча, тры кнігі Халіфмана і некалькі сучасных раманаў. Падбор кніг быў не выпадковы. І неўзабаве я ўжо з нейкім неўсвядомленым адчуваннем, якое межавалася, можа, нават з захапленнем, чакаў сустрэчы са сваім гаспадаром. Але ў той вечар Аляксей Васільевіч прыйшоў дамоў позна. Пакуль Ядвіга Антонаўна — так звалі гаспадыню — недзе хадзіла па справах, я паспеў схадзіць на раку і папрацаваць за сталом. Нарэшце лёг на ложак, не запальваючы святла. У чужых людзей мне было спакойна. Я пражыў у іх усяго паўдня, але гэтага паўдня ніхто не назаляў мне і, вядома ж, не таму, што нікога не было ў доме. Не, проста, відаць, тут была акрамя ўсяго яшчэ і звычайная чалавечая... ну... прыстойнасць, ці як гэта. Гаспадыня тупала па двары, брала вёдры ў калідоры. Пасля доўга размаўляла з некім пад вокнамі. І, мусіць, было ўжо гадзін адзінаццаць, як у пярэднім пакоі раптам пачуліся мужчынскія крокі, шчоўкнуў уключальнік, і святло пырснула ва ўсе бакі, перасекла амаль па дыяганалі пакой мой (дзвярэй сюды не было, адна палатняная шырма вісела на дзвярным праёме) так, што сталі відны паклееная шпалерамі сцяна ледзь не да самае столі, левы куток стала. Начны матылёк рынуўся з вуліцы на зыркае святло і замітусіўся па пакоі — то залятаў на відную палавіну, то губляўся ў цемнаце, і тады было чуваць, як біўся ён мяккімі крылкамі аб сцяну над маім ложкам.
Чалавек загаварыў і запоўніў сваім раскацістым голасам усю кватэру.
З калідора падала голас гаспадыня.
Аляксей Васільевіч сказаў цішэй:
— Прабач... Я забыў... Прабач.
А яшчэ праз момант спытаў:
— Ты ж хоць яго прывячала ўжо?
Пэўна, гаворка ішла пра мяне, але мне не чуваць было, што адказвала гаспадыня, — з калідора голас яе да мяне амаль не далятаў.
Нарэшце Аляксей Васільевіч выключыў святло:
— Раз ты кажаш, то будзіць не станем. Няхай спіць. Павячэраем адны. — І дадаў: — Пад грушай.
Неўзабаве пад акном пачуліся крокі. Бліснула, загарэлася святло. У маім пакоі зноў стала відна, але цяпер святло ўпала ўжо на сцяну, да якой быў прыстаўлены ложак: на асветленую частку столі ляглі карункавыя цені ад грушавага голля.
Трэба было зачыніць акно — не хацелася стаць непатрэбным сведкам пры чужой размове, якая мелася адбыцца за вячэрай, але я не хацеў выдаваць сябе — яны ж паміж сабой парашылі, што я сплю, — і таму сарамліва астаўся на ложку.
Вячэралі гаспадары моўчкі і доўга. Нарэшце Ядвіга Антонаўна спытала:
— Як жа табе з’ездзілася?
— Няблага. Зрабіў усё.
— Вось будуць рады бабы... асабліва Тунцэвічыха...
— Тунцэвічысе хацелі даць пяць метраў, але я ўжо да канца заўпарціўся. Далі сем. Якраз хопіць на падруб і... Я глядзеў яе хату. Там ажно некалькі вянкоў трэба мяняць. Грыбок паеў.
— Цяпер яна памяняе...
— Лесу хопіць.
Памаўчалі.
— Але бяда тая, што хутка не адным гэтым жанчынам спатрэбіцца лес. Я неяк размаўляў з Болбасам. Аказваецца, у нас тут у вайну шмат пагарэла вёсак. Будаваліся тады — абы вылезці з зямлянак. Пад дажджом. У снег. З мокрага дрэва. Не паспявалі нават акарыць бервяно. Дык ці ж такая хата доўга стаяць будзе?
— Я ж табе, здаецца, пісала?
— Не ўсё да мяне даходзіла. Бывала, прыйдзе пісьмо, а радкі — выкраслены. Іншы раз не ведаеш, пра што і пісьмо тое.
Пад грушаю зноў настала цішыня.
Я ўжо быў задрамаў, але Аляксей Васільевіч нечакана сказаў:
— Дык вось Болбас і гаворыць — будавацца трэба, а лесу няма. Не паспелі і азірнуцца, як спляжылі. А пройдзе яшчэ год-два, пачнецца такое... Можа, таму яны і ашчадныя цяпер. Не, гэта цэлая праблема... Вялікая праблема. Яе, відаць, трэба рашаць не ў райвыканкоме і не ў аблвыканкоме. Добра, няхай будаўнічага лесу няма. Але ж тады трэба навучыць тутэйшых людзей будавацца з іншых матэрыялаў. Неяк жа жывуць людзі ў іншых месцах, дзе наогул лесу няма і не было. Трэба толькі навучыць людзей.
Ядвіга Антонаўна ўздыхнула, і муж, нібы спахапіўшыся, ласкава спытаў:
— Стамілася?
— Не, гэта я ўспомніла. — Памаўчала і дадала: — Прыходзіла Селязнёва, яна думала, што ты ўжо ў сталіцу паехаў.
— Заўтра паеду.
Праз нейкі час гаспадыня занепакоілася, пачала састаўляць посуд.
Падняўся з-за стала і гаспадар. За акном калыхнуліся цені. Святло пад грушай пагасла, і мой пакой патануў у цемнаце.
Назаўтра я прачнуўся позна: ужо даўно была раніца. Заспаны, выйшаў на ганак.
— Добрай раніцы, — убачыла мяне гаспадыня — яна была на гародзе. — Як вам спалася ў нас?
Я павярнуўся на яе голас, падзякаваў.
— Пачакайце, я вас пакармлю, — усміхнулася яна.
Але чакаць амаль не давялося. Неўзабаве мы сядзелі за круглым сталом — яна глядзела на мяне сваімі мрыйнымі вачамі і карміла: падала яешню з цалкоў, тварог на сподку і шклянку салодкага малака.
— А Аляксей Васільевіч зноў паехаў, — сказала яна, нібы просячы прабачэння. — Ён у мяне непаседа. Учора ў раён ездзіў, а сёння... Пенсіянер, дык што яму. Мы цяпер абодва на пенсіі. Я адвучыла сваё... А ён і адседзеў.
— Як гэта?
— А так, як і людзі. — Гаварыла яна без злосці ў голасе і ценю на твары. — Мой у Мінску яшчэ з таварышам Фрунзе, Міхайлам Васільевічам, працаваў. Абое Васільевічы. Пасля наркомам быў. Ну, а пасля... адседзеў вось, прыйшоў — і на пенсію па старасці. Здавалася б, адпачываць трэба, а ён кідаецца, як галодны, на работу. Балазе, што часу шмат. А ў людзей клопатаў шмат, а часу няма, вось яны і ідуць да яго. Учора памагаў лесу даходзіць нашым жанчынам, з суседняй вёскі. З будаўнічым лесам у нас цяжка. Па разнарадцы толькі. Дык ён спярша дабіваўся ў вобласці, каб дадаткова далі, пасля — у райвыканкоме. І далі. З ім тут лічацца. — Яна прастадушна засмяялася. — Як жа, былы нарком! І людзі мясцовыя пра гэта ведаюць. Вось і ідуць. А Аляксею Васільевічу быццам аднаго гэтага і не хапала. Ажно памаладзеў. Вось і сёння паехаў, здаецца, у архіў, пасля — у міністэрства.
Яна пасунула бліжэй да мяне сподак з тварагом, весела сказала:
— Вы ешце, ешце, калі ласка!
Затым паклала рукі перад сабой — адна на адну.
— А я як падумаю, дык гэта ж усё роўна — ці ён бы, седзячы ў кабінеце, памагаў людзям, ці так вось, як цяпер. У нас тут суседка ёсць, Каця Селязнёва. Пражыла амаль дваццаць гадоў побач, думалі — звычайная жанчына, пакалечаная, а цяпер, як сама расказвае, дык, выходзіць, гераіня. Партызанка. Адна нямецкую камендатуру ўзарвала. Палічылі, што загінула. А выйшла — жывая. З канцлагера вярнулася. Пасля вайны была хацела аб’явіцца, паехала ў сталіцу, да сваіх былых камандзіраў, але штосьці ў яе там здарылася. Гаварыла, што не пабачыла тады сваіх камандзіраў. Прасядзела ў прыёмных пакоях, а ў кабінет ні да аднаго не трапіла. А як было там — невядома. Тады ўсякае магло быць. Разгубілася, прыехала і стала жыць тут. Чалавек ёй харошы знайшоўся. Пажаніліся. Дзяцей ужо амаль вырасцілі. Цяпер Каця надумала пенсію даходзіць. А даведак няма. Дык Аляксей Васільевіч і паехаў за гэтым. Кажа, архівы партызанскія падыме, можа, пагаворыць і з яе камандзірамі.
Ядвіга Антонаўна заўсёды гаварыла пра свайго мужа з нетаропкаю любасцю ў голасе і з той прыгожай прыстойнасцю, якія магчымы, мусіць, толькі ў іхнія гады. І я паступова пачаў заўважаць, што ў ёй неяк непрыкметна для чалавечага вока спалучаліся і прыроджаная інтэлігентнасць і сялянская спагадлівасць, адным словам, было ў ёй штосьці адначасна і ад настаўніцы і ад вясковай кабеты, асабліва гэта адчувалася ў гаворцы.
Яна была яшчэ зусім маладая, калі пайшла за Аляксея Васільевіча. Здарылася гэта ўлетку семнаццатага года. Тады Аляксей Васільевіч працаваў у Мінскім Савеце. Маладая настаўніца адразу далучылася да падзей і прайшла разам з мужам, бальшавіком, па гарачых дарогах рэвалюцыі і грамадзянскай вайны. Пасля зноў вучыла дзяцей, а калі ў трыццаць сёмым пасадзілі Аляксея Васільевіча, падалася сюды, у ціхі гарадок на Бярэзіне. Тут жыла яе сяброўка па гімназіі. Тая дачулася пра яе бяду і запрасіла беспрацоўную жонку «ворага народа» да сябе. Удзвюх яны і пражылі шмат гадоў у гэтым доме. Ядвіга Антонаўна паступова ачуняла, пачала працаваць. Пасля вайны памерла сяброўка. Але праз некалькі гадоў вярнуўся рэабілітаваны Аляксей Васільевіч. Яму прызначылі пенсію, давалі кватэру ў Мінску, але яны адмовіліся.
Пра свае пакуты Ядвіга Антонаўна звычайна гаварыла з неахвотай, і то, можа, толькі таму, што часам пытаўся я. Больш яна любіла гаварыць пра свайго Аляксея Васільевіча. І слухаць яе нельга было без зайздрасці: яна ведала ўсё, літаральна ўсё пра свайго мужа.
Паступова ў маім уяўленні складваўся вобраз Аляксея Васільевіча — чалавека з кагорты шчырых наркомаў ленінскай гартоўкі.
Прыехаў ён з тае паездкі аднойчы ўранні, і тады я першы раз убачыў яго. Быў ён моцнага складу, шыракаплечы, вышэй сярэдняга росту і з твару нечым нагадваў пажылога акцёра — пасівелага, з сумнымі запалымі вачамі, але з выгляду яшчэ — на пэўнай адлегласці — як маладога...
Я сустрэў яго з радасцю, быццам даўняга знаёмага. Сказаў усміхаючыся і, як мне здавалася, па-добраму, па-дамашняму:
— Нарэшце, Аляксей Васільевіч, скончылася ваша камандзіроўка.
Ён паглядзеў на мяне як бы здзіўлена і расслаблена, але здаволена засмяяўся:
— Камандзіроўка!.. Ну, вядома ж, камандзіроўка! Ваша праўда, камандзіроўка...
Памаўчаў і дадаў:
— М-да, у мяне зацягнулася камандзіроўка. Адбыццё адзначана, а прыбыццё — не. Адной, апошняй, пячаткі на маім камандзіровачным пасведчанні яшчэ няма.
Ён сеў на канапу, развязаў гальштук і расшпіліў верхні гузік.
— А мы ўжо тут прачакаліся, — сказала Ядвіга Антонаўна.
Аляксей Васільевіч пацёр адна аб адну рукі:
— Схадзіла б ты паклікала Кацярыну. Я ёй прывёз і даведку і... ведаеш, што яшчэ? Навіну! Хутка ёй павінны ўручыць узнагароду. Аказваецца, яе пасмяротна ўзнагародзілі ордэнам Леніна. Цяпер ёй ад журналістаў не адбіцца. Сенсацыя.