На гэтай станцыі пасажырскі поезд Ленінград — Марыупаль спыняўся двойчы: з Ленінграда ўранні, заўсёды да ўсходу сонца, з Марыупаля ўвечары — калі зімой, то ўжо ў цемры, якую нават тры ліхтары, што віселі на пасінелых ад дажджу слупах над перонам, не маглі рассеяць, а ўлетку — то якраз на змярканні. Станцыя была невялікая — дарожная служба ды яшчэ дашчаная будка, дзе стаялі прасмоленая пузатая бочка ад піва, у якой па некалькі дзён не мянялі ваду, і клеймаваная лаўка. Зімой у гэтай будцы-вакзале стаяла халадэча — адно сабак ганяй, і калі хто выбіраўся ў дарогу, то не ішоў адразу на станцыю, а чакаў поезда ў Бялынкавічах, за кіламетр ад станцыі, папрасіўшыся да каго-небудзь у хату, і потым ужо меў клопат, каб паспець туды акурат у час. Поезд затрымліваўся на станцыі, можа, усяго на адну хвіліну, не больш. Толькі выцягне паравоз з-за семафора свае адзінаццаць вагонаў, адсапецца трохі, зноў трэба кранацца, набіраць разгон.
Гэты раз поезд спазніўся: па дарозе недзе, здаецца, на 105-м раз’ездзе, ён прастаяў колькі часу, чакаючы сустрэчны таварняк, які выбіўся з графіка. Паравозная брыгада спяшалася, і Сяргею Навашчокаву давялося саскокваць ужо на хаду: ён не паспеў загадзя дастаць з верхняй паліцы свой чамадан, завалены чужымі мяшкамі, а потым ішоў да выхада праз увесь вагон.
Да вайны ў Бялынкавічах быў раённы цэнтр, і тады на станцыі можна было часта сустрэць чалавека нават з самай далёкай вёскі. У кожнага за цэлы год знаходзілася якая-небудзь справа ў раёне. І раз чалавек ужо заявіўся з вёскі ў горад, хоць гэтым «горадам» і было звычайнае мястэчка, то абавязкова ці як гаспадар, якому нешта прыспічыла, ці проста так, дзеля адной цікавасці — паглядзець, чым людзі перабіваюцца на белым свеце, — абыдзе сталоўкі, магазіны, а потым, пад канец дня, яшчэ і на станцыю адлучыцца, асабліва калі на падводзе: можна па дарозе за якога паўрубля падвезці каго. Але задоўга перад вайной раён скасавалі, і мястэчка паступова апусцела. Цяпер і пасажыры на станцыі сыходзілі рэдка.
Сёння сышоў адзін. І гэты пасажыр быў дэмабілізаваны Сяргей Навашчокаў — малады, рослы чалавек.
Адразу кідаліся ў вочы яго шырокі лоб, даўгія прамыя бровы.
Сяргей паставіў чамадан на траву, паклаў на яго пацёрты шынель і выпрастаўся, аглядаючы станцыю. На пероне нікога не было. Адна чмарая курыца дзяўбла штосьці на чорнай шпале — мусіць, яна кожны раз, як адыходзіў поезд, выбягала аднекуль сюды, каб чым пажывіцца.
Вечарэла. Недзе за лесам, куды наважылася схавацца сонца, знаходзілася родная Гутка, глухая, непрыкметная вёска, у якой да вайны было каля паўсотні двароў, а цяпер, пісала маці, не засталося ад іх і палавіны.
Ехаў Сяргей і амаль ні пра што не думаў па дарозе, не ўспамінаў — было ўвесь час неяк лёгка на душы, нават не хацелася слухаць, як людзі ў вагоне гаманілі: чамусьці ён быў далёка ад іх клопатаў. Прыехаў — і раптам, лічы, у самым канцы дарогі, яму зрабілася і радасна і адначасова тужліва, быццам гэта ён за колькі гадоў першы раз ступіў нагою не на перон чыгуначнай станцыі, адкуль рукою падаць да роднай вёскі, а на папялішча матчынай хаты, хоць у вайну згарэла якраз не яна, яе абмінуў пажар — уцалела.
Сяргей стаяў, маўчаў. Здавалася б, да чалавека нарэшце павінен быў разам з радасцю прыйсці спакой — тое, чаго не ставала ўсе гэтыя гады, чаго прагнула сэрца і ўдзень і ўначы, але спакою якраз і не было, наадварот, дадалося неспакою.
Як дабірацца да вёскі? Сяргей пастаяў яшчэ хвіліну, затым перакінуў на левую руку шынель і, лёгка падхапіўшы чамадан, пайшоў па сцежцы на бялынкавіцкую дарогу. «Урэшце,— падумаў ён, — ці мала ўжо давялося пахадзіць па зямлі, і па сваёй і па чужой, дык не адсохнуць жа ногі, калі апошнія кіламетры таксама пратупаеш — колькі тут тае дарогі...» Але праз момант ён усё ж пачаў лічыць у думках кіламетры: «Да Белага Каменя ад Бялынкавіч — два... Ад Белага Каменя да Калодліва — чатыры... Ад Калодліва да Зацішша...» — і набіралася нямала. «Колькі ж будзе сапраўды ад Бялынкавіч да Гуткі?» Яго ўжо займала гэта. Сяргей ціха засмяяўся. Зрабілася неяк дзіўна ад таго, што раптам занепакоіла такая драбяза. За вайну не адзін ён адвык лічыць кіламетры — ішлі сабе салдаты ад вёскі да вёскі, ад горада да горада і не пыталіся. Праўда, яны ішлі тады ў цэлы белы свет, а глядзелі як у капейку, і ніхто не ведаў, колькі наканавана каму прайсці. А тут... а тут зусім блізка было. І людзі, пэўна, праўду кажуць, што перад домам нават каню не трэба пуга.
* * *
Сяргей падыходзіў ужо да Бялынкавіч, калі пачуў за спіною крокі. Хтосьці даганяў яго. Сяргей павярнуў галаву. Чалавек моцна кульгаў, але спяшаўся. Гэта быў сярэдніх гадоў мужчына, няголены, у вылінялай вайсковай форме, на плячах расшпіленай гімнасцёркі яшчэ цямнелі сляды ад пагонаў. Чалавек нарэшце падбег да Сяргея, выцер рукавом пот з ілба і спытаў, цяжка дыхаючы:
— Табе куды?
— У Гутку.
— Дык ты сам будзеш з Гуткі ці па справе туды?
— З Гуткі.
— А я з Вуглоў. Смалякоў, Ігнат, а бацьку майго Іванам звалі. Значыць, землякі мы. А ты чый будзеш тамацька? — спытаў ён.
Сяргей сказаў.
— Не, не чуў штосьці. — Мужчына паціснуў плячамі, памаўчаў. — А я думаю, дай даганю, можа, знаёмы хто. Дэмабілізаваўся, бачу?
— Дэмабілізаваўся.
— Насаўсім у Гутку?
— Пабачу там.
— А ты жанаты хоць?
— Не.
— Тады вольнаму воля. — Чалавек зрабіў яшчэ крок да Сяргея і, беручы з рук яго чамадан, сказаў: — Я тут на кані. Сена прывозіў здаваць. Хадзем. Да Зацішша даедзеш.
«На лаўца і звер бяжыць», — падумаў Сяргей.
Пайшлі назад. Смалякоў кульгаў наперадзе — яго правая нага была карацейшая за левую, відаць, гэта на вайне зачапіла яго. Сяргей тупаў услед. Праз момант яны зноў загаварылі:
— З адным чамаданам?
— Ну. А што?
— Ды нічога. Але ж і той не вельмі каб... Нешта лёгкі. Што, нічога не вязеш?
Сяргею чамусьці зрабілася смешна.
— Чаму ж, вязу... Дзесяць падзяк ад Вярхоўнага Галоўнакамандуючага, медалі. Не, чамадан не зусім пусты.
— Ды яно гэта так-то так, — згадзіўся кульгавы. — Я гэта ўсё таму, што і сам галышом вярнуўся. Ужо два гады мінула, як вярнуўся, а ўсё яшчэ ў зямлянцы жыву. Хату паставіць не магу. — Чалавек закашляўся, памаўчаў. — Як жа ты, на папялішча едзеш?
— Не, наша хата засталася.
— А то ж і ў Гутцы нешта гарэла.
— Наша не згарэла.
Яны ішлі на станцыю, але не па дарозе, а праз сасновы лясок, што рос астраўком — гектараў, можа, сорак якіх — паміж мястэчкам і чыгункай. Скрозь па ім пакапаны былі акопы — вялікія і малыя, новыя і старыя, апошнія, мусіць, засталіся тут ажно з сорак першага. На брустверах, на якія апала ўжо шыгалле, валяліся вінтовачныя гільзы. Дзе-нідзе іх можна было нават зграбаць. Гільзы яшчэ трохі паблісквалі, але бляск гэты быў цьмяны — яны паржавелі. Ствалы дрэў пасечаны былі асколкамі.
— Ад вайны засталіся, — кіўнуў мімаходзь Сяргееў зямляк. — Яна, праклятая. Сляды. На чалавеку — сляды, на сасне — таксама, і на зямлі. Сляды і сляды, дзяры іх маты!.. А ўжо два гады, як скончылася. У нас надоечы трактар на міне падарваўся. Чым не сляды? Што, можа, мудра? Не, не да мудрасці, калі жыццё праз горла табе пойдзе... Быў адзін трактар на ўвесь сельсавет і той падарваўся. Трактарыстаў не знайшлі, і трактар не збярэш. Пакарожыла ўвесь, параскідала. Цяпер зноў калупай зямлю рыдлёўкай, а не хочаш рыдлёўкай, — запрагайся ў плуг. А як жа? Пашам! Бо коні падохлі без корму. А карову не павядзеш па баразне, карова павінна малако даваць, каб самому з голаду не скалець. Сам пабачыш.
Сяргей слухаў, не перапыняў. Але ў словах Смалякова яму ўжо чулася штосьці наўмыснае і таму крыўднае. Чалавек нібы спрабаваў, невядома дзеля чаго, вывернуць Сяргееву душу.
«Дзівак чалавек, навошта ён гаворыць пра ўсё гэта. Навошта палохае?» — не разумеў Сяргей. Нарэшце ён не вытрымаў:
— А-а, не такі чорт страшны...
— Ды яно так-то так, — зноў згадзіўся кульгавы, і Сяргей зразумеў, што яго нічым не возьмеш, — ёсць такая парода людзей: раз пачаў пра адно гаварыць, значыць, да канца давядзе, хоць ты кол у яго на галаве чашы.
Сосны расступіліся. Паказаліся вялізныя стагі сена. Ля дашчанай агароджы, за якой узвышаліся гэтыя стагі, скуб траву стрыножаны гняды конь. Непадалёку стаяў непачаты воз сена.
— Мой. Не хочуць прымаць... — і кульгавы вылаяўся. — Кажуць, мокрае. А калі яго высушыш? Далёка. Прыехаў позна. Ды каб яшчэ сам воз клаў. А то, відаць, саплякоў нейкіх брыгадзір паслаў на луг. Іх і трэба было з возам пасылаць. А ён мне нарад даў. Цяпер сядзі, чакай тае раніцы. Толькі з чым? Хлеба ж ні скарыначкі з сабой. Не, паеду назад. Як самі робяць, так і ад мяне хай палучаюць. Я галадаць не згодны. Павязу брыгадзіру на двор. — Ён схадзіў да гнядога, растрыножыў яго і, прыцягнуўшы за аброць да воза, паставіў у аглоблі. — А то скінем па дарозе сена бабе якой, га? — І хітра паглядзеў на Сяргея. — Можа, на паўлітроўку і дасць? У цябе ж, пэўна, няма?
Сяргей падумаў:
«Цікава, які гэты чалавек быў у акопах?» У яго была яшчэ свая, франтавая мерка да ўсяго.
Кульгавы тым часам падняў церассядзёлак, пакратаў дугу і, абышоўшы кругом воза, падняў з зямлі Сяргееў чамадан, збіраючыся кінуць яго на сена. Але тут жа перадумаў, моцна патрос чамадан, узяўшы яго ў дзве рукі, паслухаў:
— Гы, шабуршыць нешта!
* * *
Сяргей ехаў на возе. Ляжаў на спіне і ўвесь час адчуваў, як муляла жэрдка. Напэўна, яна слаба была ўціснута вяроўкай і таму вытыркалася, замінала ляжаць. Адразу ж за Бялынкавічамі дарога пайшла праз лес, і па карэнні ехаць было дрогка. Воз часта тузала, і на паваротах здавалася, што гэта паварочваецца сама зямля. За якую паўгадзіну ўгары высыпалі зоркі, і Сяргею з воза было відаць, як перамяшчаліся яны па небе. і(
Сяргей быў трошкі п’яны. Кружылася галава.
Спачатку Сяргей не хацеў даставаць з чамадана спірт, які вёз з невялікага нямецкага гарадка, дзе ён праслужыў гэтыя мірныя два гады, але Смалякоў дамогся свайго, «раскалоў» яго. Спірт быў нямецкі, разведзены. Яны пілі проста з флягі — не знайшлося шклянкі.
— У немцаў яго хапала, — выхваляўся між тым кульгавы, заядаючы спірт тушонкай.— Аднойчы мне пашанцавала. Хочаш — раскажу. Ну, вобчым, слухай. Мы стаялі тады ў невялікім гарадку. Дык от, аднаго разу паклікалі нас, чалавек шышнаццаць з роты, і — у горад, у камендатуру. Ну, думаю, прапалі. Паставяць куды, будзеш як той пень тырчэць дзень і ноч, сцерагчы якія-небудзь дошкі. Але, дзякуй богу, абышлося. Паслалі ў вёску. Там спіртзавод быў. Мяне на гэты завод і прызначылі. Старшым. А як жа! Хадзіў, брат, і ў чынах. Праўда, завод не працаваў. Але спірту там было! Неяк уцалеў. І салдаты нашы, да чаго ўжо хлопцы дошлыя, а пранюхаць не пранюхалі, што ён там. Ну, мяне і паслалі. Сказалі нікому не даваць спірту. Во, брат, пажыў я там. — Ён паказаў вялікі палец. — Доўга ўспамінаць буду. Еў, піў, колькі хацеў, і... А-а-а, раз пайшла такая п’янка, так і быць, раскажу. Хочаш?
Сяргею не тое каб падабалася балбатня п’янага чалавека — хоць той і да гэтага па слова не лез у кішэню, — але ён не запярэчыў. Смалякоў тым часам схапіўся за флягу, паднёс яе да губ, дрыжачых, пасінелых, зрабіў некалькі прагавітых глыткоў, крактануў і зноў пачаў калупаць трэскай у кансервавай бляшанцы.
— Хлеба няма больш,— пашкадаваў ён. — Без хлеба, мусіць, не адолею тушонку тваю. — Кульгавы нечага падміргнуў Сяргею, паважыў на руцэ бляшанку, — маўляў, тут яшчэ ёсць чым паласавацца, але ты, брат, не спадзявайся, я не такі дурны, каб адмовіцца ды пакінуць хоць трошкі на дне.
«Дзіўны ты нейкі чалавек», — хацеў сказаць Смалякову Сяргей, але прамаўчаў.
Смалякоў тупаў недзе за возам. Гняды часта фыркаў, але цягнуў добра, без натугі.
Пад’язджалі да Калодліва. Гарэлі ў вокнах агні. Сяргей падумаў было саскочыць на зямлю, каб размяць ногі, ды паленаваўся. Па роўнай дарозе ехаць было ўжо не дрогка: воз нібы плыў. І жэрдка амаль не замінала. Сяргей сцішыўся і не заўважыў, як заснуў.
Даўно ён нічога не бачыў у сне. Адвык за вайну. А тут прыснілася... Нібыта ён пераскочыў цераз нізкі пералаз і па выгане выйшаў на незнаёмую вясковую вуліцу. Была позняя раніца. На кучы яловага бярвення, якое нехта акарыў і паклаў на сонцы, каб сохла, гулялі дзеці. А белагаловая дзяўчынка сядзела трохі воддаль і хліпала, выціраючы кулачкамі заплаканыя вочы.
— Збродлівага... нашага Збродлівага злавілі. Хочуць кляшчотку яму. — Яна скардзілася і залівалася горкімі слязьмі.
Дзеці між тым, здавалася, не зважалі на яе слёзы. І раптам яны разбегліся ва ўсе бакі. Пачулася мяўканне. Па бярвенню, валочачы за сабой палена, кідаўся, як укушаны, чорны кот, мусіць, той самы, пра якога гаварыла дзяўчынка. Кляшчотка была зроблена не на яго хвост — падшывальцы перабаршчылі: яны ўзялі цяжкае палена, і кот не мог адбегчыся далёка, адно валачыў гэта палена па бярвенню, спрабуючы вызваліць хвост. Ён люта екатаў і жаласна, ажно хапала за душу, мяўкаў...
* * *
— Зямляк! Ты спіш тамацька?
Сяргей прачнуўся. Кульгаваму, напэўна, сумна стала, і яго пацягнула за язык гаварыць.
Вечар быў па-сапраўднаму летні. Сяргей колькі часу не кратаўся, ляжаў на сене, углядаючыся ў неба, на якім усё яшчэ перамяшчаліся, як заведзеныя, па крузе зоркі.
«І прыснілася ж гэткае! — падумаў ён пра сон. — Адкуль узяўся той кот? І наогул, дзе гэта я быў? Вёска, дзеці...»
— Дык ты спіш ці не?
— Не.
Сяргей сеў і па жэрдцы, абхапіўшы яе рукамі, саскочыў на зямлю.
— А я думаў, ці не згубіліся вы па дарозе, — засмяяўся ён.
Пайшлі побач.
— Мне не страшна. Жонка ёсць, падбярэ.
Сяргей выняў з кішэні блішчасты партсігар, дастаў адтуль папяроску і, не спяшаючыся, закурыў, пстрыкнуўшы запальнічкай. Воз калыхаўся і ціха парыпваў. Глуха, бы ўздыхаючы, брахалі па навакольных вёсках сабакі. Недзе далёка дзявочыя галасы падымалі песню. Чуйна ўслухоўваючыся, Сяргей глыбока зацягваўся дымам. Штосьці мяккае і трохі сумнае паступова закрадвалася ў душу, хвалявала. Здаецца, Сяргей толькі цяпер і пачынаў адчуваць, як доўга яму не ставала вось такога вечара — з зоркамі, з песняй і сабачым брэхам.
— Дык што ты будзеш рабіць у сваёй Гутцы?
Сяргей паціснуў плячамі. Ён неяк не думаў пра гэта. Ён ехаў дамоў з вайны. Так, з вайны. Бо для яго яна і канчалася, можа, толькі цяпер, у гэты вечар, калі засталіся лічаныя крокі да матчынай хаты.
— Нешта ж знойдзецца і для мяне, — адказаў ён.
— Была б шыя, а хамут ужо на лаве даўно ляжыць. Праўда, не кожны спяшаецца патрапіць у яго. Такія, як ты, маладыя хлопцы, нежанатыя, доўга не затрымліваюцца ў вёсках. Не паспее пагоны зняць, а ўжо ў горад лыжы ладзіць. Кажуць, тамацька лягчэй пражыць. Пабяжыш і ты!
— А вам-то што?
— Мне? Не, я гэта так. Проста ўпадабаў цябе. — Кульгавы не спыняў размовы. — От што я табе скажу. Падавайся-ка да мяне ў зяці, га? Дачка ў мяне ёсць. Наста. Харошая дзеўка. Так і быць, аддам яе за цябе. Што, можа, не хочаш? — І, не дачакаўшыся адказу, спытаў: — Дзе тамацька той спірт? Вып’ем яшчэ па кроплі. А пра грошы ты не турбуйся. Я за дарогу не вазьму.
...Ад Зацішша шляхі разыходзіліся — Сяргею трэба было ісці далей па бальшаку, а на Вуглы дарога паварочвала ўлева, адразу за мостам праз Машоўку, дзе некалі стаяў млын. Без млына Машоўка хутка абмялела і пачала пахнуць балотам.
Сяргей на возе намацаў чамадан і шынель.
— Ты не забывай пра наш угавор, — спахапіўся кульгавы.
«Угавору» ніякага не было, але Сяргей сказаў:
— Добра.
— Смалякоў я, Ігнат, — напомніў кульгавы. — Спытай Смаляка, табе кожны пакажа.
— Запомніў, — адышоўшы трохі, крыкнуў Сяргей і тут жа падумаў: «Не, брат, дудкі! Ты мне ўжо і так душу выматаў».
Сяргей сышоў на абочыну — уздоўж бальшакоў заўсёды сцежкі — і, шырока ступаючы, пакрочыў ад бярозы да бярозы. Дыхалася лёгка, на поўныя грудзі. Неўзабаве зрабілася горача, і Сяргей расшпіліў гімнасцёрку.
Месяц хоць і спазніўся, але і сёння ўзышоў. Раптам развіднела.
Сяргей ішоў дамоў.