Сярод ночы Андрэй прачнуўся, сеў на пасцелі і зноў адчуў у грудзях боль.
Андрэй добра ведаў гэты боль. Цяпер ён даймаў яго часта. І тым не менш Андрэй яшчэ ні разу не схадзіў да доктара: баяўся пачуць страшную праўду.
Хвароба і змусіла яго прыехаць у Бары.
Яна пачалася неяк пасля аднаго сну. Так, спачатку быў той сон.
...Далёка-далёка распасцерлася попельна-зялёная зямля. Над зямлёю, на фоне чорнага неба, лунаў Андрэй, заграбаючы рукамі густое паветра. Яму хацелася ўзляцець да самага сонца, туды, дзе трохі воддаль быў відзён шчарбаты месяц, а побач — плюскалі, як заплаканыя, зоркі. Але нейкая сіла навальвалася на яго зверху і не давала ўзняцца вышэй...
Цяпер Андрэй сядзеў на ложку, прыхінуўшыся спіною да голай бярвенчатай сцяны, ад якой пахла сасновай смалой. Ён быў амаль спакойны. Але яму ўсё цяжэй было не паддавацца непрыемнаму пачуццю. Нейкае цьмянае ўсведамленне пакінутасці авалодвала ім.
У сваёй нечаканай хваробе, у гэтых прыступах болю, якія паўтараліся і выклікалі трывогу, Андрэй бачыў прыкмету нечага нядобрага. Але ж яму падумалася, што ў маці, дома, як толькі ён апынецца там, усё абыдзецца. І вось ён учора прыехаў.
Маці спала ў пярэдняй хаце, і Андрэй не хваляваўся, што неспадзявана разбудзіць старую. Ён злез з ложка, прайшоў босы да акна і сеў там на ўслоне, палажыўшы рукі на падаконнік. З вечара была прыадчынена фортка, але Андрэю чамусьці здалося, што ў хаце не хапае свежага паветра, і ён расчыніў акно напята. З палісадніка, дзе раслі вішні, адразу дыхнула халадком летняе ночы; ад кіслага паху зямлі закружылася галава; за гародамі, на старой грэблі, гучна заквакалі жабы, нібы чакалі, пакуль Андрэй падыдзе да акна, паслухае.
Салавей, пэўна, даўно падавіўся асцюком, бо ўжо настаў час — за гумнамі, дзе паабапал дарогі распусцілі жоўтыя кудлы бярозы, высыпаў ячмень; толькі на гэтых жаб пакуль яшчэ не знаходзілася ўправы: восень была далёка.
Болю ў грудзях Андрэй цяпер не адчуваў. Затое млела, калацілася сэрца.
Было чутна, як недзе пад ложкам шашаль тачыў бервяно.
«Рана ж ён завёўся, — падумаў Андрэй, шкадуючы новую хату, на якую маці нарэшце-такі ўзбілася пасля двух пажараў. — Цікава, чаго гэтаму чарвяку не хапае, што ён такі нястомны? Грызе і грызе, пераціраючы на парашок сухое дрэва. Канечне, і ў яго нешта там сваё. Але ж вось з-за гэтага «свайго» ён сапсуе матчыну хату... І праз колькі год пасыплецца на рассохлыя плінтусы, пад якімі заціснуты канцы пакарабачаных масніц, жоўтая чарвяточына».
Андрэй стомлена паклаў галаву на халодныя рукі. У яго раптам з’явілася такое адчуванне, быццам яму ўжо нельга засынаць сёння, бо можна не дачакацца раніцы. І ён пачаў баяцца пасцелі. Хутка ў яго ўжо нават сілы не было ступіць і кроку ў той бок, дзе бялелі памятыя падушкі. А шашаль па-ранейшаму сумна тачыў бервяно. Ён толькі, здавалася, заціхаў на момант, нібы задумваўся, ці падавацца далей, потым зноў пачынаў варушыцца — і дрэва, сухое, як косць, хрустала і хрустала. На покуце, каля самых абразоў, спакойна адлічваў секунды гадзіннік. За акном, там, дзе на гародах, можа, да самага неба лета прапахла зямлёю, кропам і гурковым цветам, ляжала ноч.
«Трэба хоць тут схадзіць у бальніцу, — падумаў Андрэй. — Мусіць, там пабачу і Ларысу».
Ларыса... Яна ўжо каля года працавала ў бальніцы, калі Андрэй пазнаёміўся з ёю на школьным вечары. Але на другое лета Ларыса неяк раптам выйшла замуж і нават не напісала яму.
Пасля, гады праз два, ажаніўся і Андрэй. Але няўдала.
Было ў іх з жонкай і дзіця, маленькая белагаловая дзяўчынка. Але жонка ўсё дакарала, што дзяўчынка ўдалася ў бацьку і таму непрыгожая. А сама бадзялася недзе і прыходзіла дамоў п’яная. Нарэшце аднаго разу сказала:
— Я магла б выйсці замуж. І тады б не вісела на тваёй шыі. Але ён не хоча жаніцца. Няма дзе жыць. Вось каб кватэра...
Андрэй трохі — усяго адну ноч — падумаў, потым моўчкі сабраў свой чамадан і аддаў ключ.
...Неяк у маленстве Андрэя джыгнула пчала. Маці прывяла яго тады на гарод выбіраць гуркі. Андрэй стаяў на мяжы і доўга з дзіцячай цікаўнасцю сачыў за той пчалой. Яна брала мёд, пералятаючы з адной кветкі на другую. А яму чамусьці здавалася, што пчала садзіцца не на тыя кветкі, на якія трэба. «Чаму гэта яна такая падкая на гурковы цвет, калі побач гарбузовы? З выгляду ён таксама жоўты званочак, але ж які вялікі! У ім адным столькі таго нектару, колькі на ўсёй гурковай касе». І Андрэй раптам перакульнуўся жывоцікам цераз граду, падкраўся да пчалы і асцярожна, каб не задушыць, сціснуў яе ў пальчыках. Ён хацеў перанесці яе на гарбузовую кветку, каб яна там, на дне гэтага вялікага жоўтага званочка, набрала сабе спажывы. Ён хацеў дапамагчы ёй. А яна джыгнула яго...
Ведама, дурная!
Андрэй успомніў цяпер пра гэты выпадак і бездапаможна ўсміхнуўся.
Ноч між тым зыбалася: быццам яе перасыпаў хто, як пясок, з аднае пасудзіны ў другую — і ў апошняй усё прыбаўлялася.
Шашаль тачыў бервяно... Тахтыкалі на покуце старыя ходзікі... Квакалі несупынна на грэблі жабы...
Наваліўшыся грудзьмі на падаконнік, Андрэй маўчаў.
Ён нібы ўслухоўваўся ў самога сябе: па-ранейшаму баяўся лажыцца на сваю пасцель.
...У гэту ноч Андрэй зноў лётаў над цёмнай зямлёю. Ён нібы падзяліўся надвое — адзін лунаў у паветры, а другі, з падкурчанымі нагамі, ляжаў і дзівіўся: як гэта чалавек трымаецца ўгары на адных руках.
Нават у сне ў Андрэя не адрасталі крылы.
* * *
Уранні прыйшоў доктар.
Прыйшоў Казадой — галоўны ўрач участковай бальніцы.
«Гэта маці сама яго паклікала», — жахнуўся Андрэй.
Спачатку нейкі час было чуваць, як тупаў Казадой у пярэдняй хаце: Андрэева маці нешта гаварыла яму. Голас яе быў прыглушаны і трохі ліслівы.
Андрэю даўно не ляжалася на пасцелі, і ён наважыўся ўставаць, але прыход Казадоя затрымаў яго — раз паявіўся доктар, то трэба ляжаць, хоць бы дзеля таго, каб рабіць выгляд, што ты сапраўды ледзь перажыў гэту ноч, бо недарма ж маці турбавалася: гэта ж пакуль старая дабралася да таго пасёлка!..
У хаце пахла гарэлай бульбай: тапілася печ і недзе на загнетку сыходзіла гарачай парай адваранка.
Нарэшце Казадой пераступіў парог. Быў ён шыракаплечы і рослы. Але яму было ўжо далёка за пяцьдзесят, і таму ён прыкметна сутуліўся. Гэту перамену Андрэй заўважыў адразу. І яшчэ Андрэй не мог не адзначыць — бровы Казадоя, некалі густыя і чорныя, цяпер сталі амаль белыя.
Маці ціха ўвайшла ўслед за Казадоем і стала насупраць акна, схаваўшы пад фартухом свае парэпаныя, прапахлыя зямлёю і дымам рукі. Твар у яе быў чамусьці разгублены, і ўсім выглядам сваім — прыгнечаным і насцярожаным — яна нібы падкрэслівала, што доктар у хаце нездарма.
Казадой тым часам не паспяшаўся, як звычайна робяць дактары, падсесці да хворага. Ён і тут, на гэтай палавіне хаты, пачаў пахаджваць з аднаго кутка ў другі. Ад яго цяжкай хады запішчалі масніцы.
— А я збіраўся ўжо сам да вас. — Андрэй сказаў гэта такім тонам, быццам хацеў загладзіць перад Казадоем нейкую віну.
— Ужо столькі разоў мог прыйсці і не прыйшоў, — Казадой засмяяўся. — Відаць, ты, хлопец, сапраўды захварэў, бо нездарма ж цябе пацягнула ў пасёлак. — Вочы яго раптам хітравата загарэліся. — Дык кажаш, прыехаў да нас лячыцца? З горада? Падалей ад прафесараў, ад клінікі? Але ж часта здараецца — чалавек здаровы, а ў галаву раптам забярэ што і тады ходзіць, палохае другіх.
Казадой пакорпаўся нечага ў сваім пацёртым доктарскім сакваяжыку, які ён кінуў на ўслоне, затым падсунуў нагой табурэт бліжэй да ложка, сеў.
— Ну, — мякка сказаў ён, паставіўшы Андрэю на голыя грудзі халаднаваты стэтаскоп.
Андрэй выпрастаўся. І раптам адчуў, як цяжка яму стала дыхаць. Нешта сціснула грудную клетку. Зноў, як і ўчора, калі ён прачнуўся сярод ночы, у галаву палезлі розныя думкі, і ўсю яго істоту ўжо адольвала тое непрыемнае, нават жудаснае пачуццё, якое ведаў ён з самага пачатку хваробы. Ён ляжаў, заміраючы ад хвалявання халоднага страху, і насцярожана чакаў.
Нарэшце Казадой выціснуў з сябе першае слова:
— Так!.. — І прыняў стэтаскоп.
Але сказаўшы гэтае кароткае слова, ён змоўк, нібы задумаўся над тым, як і што яму гаварыць далей, каб не памыліцца. І Андрэю, які ўсё яшчэ не мог саўладаць з сабою, здалося, што Казадой не адважваецца сказаць у вочы праўду.
— Лёгкія твае здаровыя, — счакаўшы трохі, пачаў Казадой. — Але мускулатура такая вялая. Паглядзі. — Ён узяўся за кісць Андрэевай правай рукі. — Ты, брат, даўно ўжо не браўся ні за сякеру, ні за лапату. Можа, нават малатка не бачыў гадоў пяць. А пра сэрца... Сэрца тваё таксама магло быць больш весялейшае. Павялічана яно, здаецца. Але гэта нічога. Пройдзе. — Казадой усміхнуўся.
Перад тым як пайсці, Казадой, нібы між іншым, прапанаваў Андрэю:
— А можа, пойдзеш са мной у Зацішша? — І, не чакаючы адказу, растлумачыў: — Там хлопчык Палагі Максімкавай нагу прабіў на ражне. Учора. Дык і сёння перавязаць трэба. А нас цяпер у бальніцы мала. Сёй-той адпачывае. Лета. Я думаю, ты не адмовішся. Табе гэта карысна. Дык згода? Тады снедай, а я пакуль загляну ў школу — дзельца маленькае ёсць.
— Дык, можа, і вы разам з Андрэем з’ясцё? — спахапілася маці.
Але Казадой стрымана адмахнуўся:
— Што ты, Аксюта! Пабойся бога, я ўжо! Ляжаць няма калі, дык і ем рана.
Ён зачыніў свой сакваяжык і выйшаў, ляснуўшы клямкай.
Праз колькі часу і Андрэй выйшаў на вуліцу.
За гародамі дзіцячы голас спяваў вясельную песню. Хтосьці не ведаў слоў і таму бясконца паўтараў:
Мамачка мая, я ўжо не твая...
Над зямлёю дробна праменілася сонца. Лес, што падступаўся па левы бок да самых Бароў, здавалася, блішчаў, і гэты яго бляск быў чамусьці ненатуральны, не лясны, — там, паміж соснаў і елак, раслі асіны, і, відаць, гэта яны, мокрыя ад расы, серабрыліся на сонцы. Лес маўчаў. Затое над пасінелым ад цвету бульбяным полем, угары, нават вышэй за сонца, не даваў сцішыцца раніцы жаўранак. Сонца, вялікае, бясконца і роўна ліло на зямлю чыстае святло, нібы спрабуючы затапіць яе ім; жаўранак, маленькі, шэры камячок, які недзе згубіўся ў гэтым акіяне святла, пасылаў на зямлю сваю дрыготкую, але прыгожую песню. І было штосьці агульнае і ў гэтай адзінокай жаўранкавай песні і ў акіяне сонечнага святла. Нечым адным — прамяністым і звонкім — поўнілі яны сёння вясковую раніцу.
У Андрэя зноў, як і ўначы, калі ён расчыніў акно ў палісаднік, закружылася галава. Аднак адчуванне цяпер было іншае — раптам нібы рукою некуды адвяло ад яго ранейшую трывожную хваравітасць.
Ранейшыя страхі, якія ўначы прымушалі халадзець яго, цяпер здаваліся нявартымі ўвагі.
Андрэй дакрочыў так да школы і сеў там на лаўцы, каб пачакаць, пакуль выйдзе Казадой. Ён адхінуўся назад, на пакатую спінку зялёнай лаўкі, і пачаў глыбока дыхаць, быццам хацеў уцягнуць у сябе ўсё, што маглі прыняць душа і цела.
«Я мог бы зараз праглынуць усё, каб толькі наталіць сваю прагу», — падумаў Андрэй.
Па сцежцы, якая паўз школу вяла да возера, ішлі касцы. Іх вёў за сабой Кузьма Новік, барадаты чалавек, які ўжо за сваё жыццё прайшоў па лугах такі пракос, якога хапіла б, можа, да самай Масквы.
Касцы трымалі на плячах косы.
На косах было сонца...
І Андрэю раптам захацелася самому пабегчы ўслед за касцамі.
* * *
«Трэба спытаць у маці, ці ёсць у яе каса, — падумаў ён. — Трэба спытаць яшчэ сёння, каб яшчэ паспець да вечара і накляпаць».
Высокі і сутулы, Казадой лёгка ішоў па дарозе.
Андрэй ледзь паспяваў за ім.
Калі за паваротам вынырнулі першыя зацішанскія двары, Казадой збочыў на сцежку і па загараддзі прывёў Андрэя да нізкага пералаза. Палагіна хата стаяла трохі далей, наводшыбе, пасярод куцобістых вербаў. На гародчыку, што пачынаўся адразу за пуняй, корпалася сама Палага: падаткнуўшы падол палінялага плацця, жанчына падбівала матыкай бульбу. Яна не заўважала мужчын, ажно пакуль яны не апынуліся на вузкай, закіданай лебядою і свірэпкай мяжы. Убачыўшы, нарэшце выпрасталася. Але не апусціла падол, стаяла так, чакаючы, пакуль падыдуць бліжэй, — з заголенымі трохі вышэй каленак нагамі.
— А я ўжо думала, вы сянні не прыйдзеце, — прапела яна грудным голасам, звяртаючыся да Казадоя, і раптам заспяшалася да хаты. — У мяне там зараз такое, што і ўявіць цяжка, — загаварыла яна. — Гэта ж як наскочыў мой на ражон, дык і не хаджу на калгасную работу, села, бы на тое гняздо. І куды мальца з пакалечанаю нагой дзенеш? Адно ў хаце. Як перавязалі ўчора нагу, дык ляжыць, бедны, на ложку. Блага, што сумаваць не даюць. З усяе вёскі дзяцей панапрыводзілі. Поўная хата. Маткам жа няма калі сядзець, бо ў полі работа чакае. Якраз цвіце ўсё. Трэба палоць.
Зараз пабачыце, што ў гэтай хаце робіцца. Чысты дзіцячы сад.
Палага паставіла да сцяны матыку і, адчыніўшы варотцы, збітыя з дарніц, прапусціла мужчын на свой двор.
Андрэй яшчэ не забыў, як пасля вайны Палага пела на ўсе Бары:
Цераз поле яравое
Я, няшчасная, прайдусь,
Цераз Гітлера сляпога
Векавухай застаюсь...
— Паеду адсюль, — казала яна дзяўчатам, калі тыя збіраліся ўвечары пад чые-небудзь вокны, каб неяк зглуміць час да поўначы. — Паеду, і ўсё. Чаго больш чакаць? Не сядзець жа ўсё жыццё ў дзеўках. Замуж трэба выходзіць. А тут за каго выйдзеш? За гэтых саплякоў? — Гэта яна мела на ўвазе такіх падлеткаў, як Андрэй. — Не, за гэтых саплякоў нам не выйсці. Для іх свае нявесты падрастаюць. А нашы жаніхі — там! — Яна махала рукой у які-небудзь бок, і пры гэтым трэба было разумець, што іхнія жаніхі засталіся дзе толькі змаглі — адны на Зяелаўскіх гарбах, другія на Венгерскай раўніне, а трэція... Трэція хоць і вярнуліся з вайны, але ў Бары не прыехалі...
Але Палага адно пераехала з Бароў у Зацішша. Там пуставала Лукашова хата — вайна параскідала яго сям’ю па свеце, і ніхто пасля не вярнуўся пад саламяную страху, — дык Палага і перабралася са сваімі дзецьмі ў Зацішша. Яна нарадзіла дваіх яшчэ ў Барах, а трэцяга, якраз таго, што цяпер ляжаў пакалечаны, — ужо тут, у Зацішшы, і ніхто не ведаў, ад каго былі ў яе дзеці. Затое ўсе ведалі маці гэтых дзяцей...
У хаце сапраўды было шмат дзяцей. Дзеці, відаць, добра ведалі Казадоя, бо адна дзяўчынка раптам захліпала і, учапіўшыся за Палагіну руку, пачала цягнуць цераз парог:
— Цёць, я баюся. Доктар будзе ручку калоць.
Большых дзяцей гэта рассмяшыла. Казадой тым часам ужо нешта рабіў, схіліўшыся над ложкам, на якім ляжаў Палагін хлопчык. Сама Палага выйшла ў сенцы. Дзеці ўтаропіліся на Андрэя — ён быў ім незнаёмы — і, падышоўшы бліжэй, абступілі яго з усіх бакоў.
У хаце было многа сонца: адразу кідаліся ў вочы голыя сцены — пачарнелыя, заседжаныя мухамі, — падзёўбаная падлога. І не было ў гэтай хаце нават добрага стала — у куце стаяла толькі штосьці падобнае на стол: на нячэсаныя круглыя козлы, пэўна, жаночай рукой, былі пакладзены колатыя плашкі.
Усё ў гэтай хаце выглядала так, быццам чалавек, які ўсяліўся ў яе, яшчэ не паспеў абжыцца.
— Ну вось, цяпер твая нага зажыве, — нарэшце падаў свой голас Казадой. — Хочаш, каб яна хутчэй зажыла?
— Ыгы, — згадзіўся хлопчык, пазіраючы на забінтаваную ступню.
Увайшла Палага. Яна прынесла з сенцаў гарлач з малаком і наліла ў зялёную кружку. Казадой, не чакаючы запрашэння, выпіў. Потым наліў сам, але больш не стаў піць, падсунуў кружку Андрэю:
— Пі, Андрэй! Малако халоднае. Добра... Чаму нам з табой не выпіць малака ў Палагі, а? Ну, ну, пі!
* * *
Было далёка за поўдзень, калі Андрэй выйшаў па выгане да калгаснай стайні і паўз яе пашыбаваў да возера.
Ён ішоў на пасеку, невялікі расцяробчык, які быў непадалёку ад лугу. На гэтым расцяробку даўно ўжо не было вулляў, але з таго самага дня, як яго раскарчавалі пад нечую пасеку, ён так і не зарастаў больш.
Уранні Андрэй яшчэ не ведаў, ці пойдзе ён на пасеку нават у бліжэйшы час.
Вінаваты ва ўсім быў доктар Казадой. Той раптам, нібы між іншым, але з пэўным настроем у голасе, сказаў:
— А як перапалашылася Ларыса Аркадзьеўна, калі прыйшла да нас твая маці! Ты б, Андрэй, толькі ведаў. Гэта ж яна мяне і выправадзіла ў такую рань лячыць цябе. Што робіць твая хвароба з людзьмі!..
І вось цяпер Андрэй спяшаўся на той самы расцяробчык, які яны з Ларысай некалі лічылі сваім. Расстаючыся, яны ніколі не дамаўляліся прыходзіць туды назаўтра, але ж адно лета заўсёды, калі спадала к вечару спёка, Андрэй ішоў за тры кіламетры і чакаў там, ля ракі, пакуль па абрывістым беразе збягала да яго Ларыса ў сваім лёгкім плацці. Тады ён браў яе за гарачую руку і вёў праз увесь луг на ўзлесак.
Цяпер Андрэй, вядома, не спадзяваўся сустрэць там Ларысу. Ён нават не быў гатовы да такой сустрэчы, хоць у душы і тлела глыбока захаваная надзея.
А Ларыса прыйшла.
Яна ўжо стаяла на краю пасекі і глядзела яму насустрач. У правай руцэ яе была знаёмая з чорным касынка.
— Гэта ты? — сказала яна слабым голасам, як толькі Андрэй апынуўся побач, і затым быццам спалохана прашаптала: — Андрэй!..
Андрэй глядзеў на ўсхваляваную Ларысу і думаў пра тое, што ніколі не бачыў жанчыны прыгажэй за яе. Як зачараваны глядзеў ён на яе твар — трохі завостраны, увесь у карычневым загары. У вачах яе, глыбокіх і сініх, ужо, напэўна, назаўсёды асеў ледзь прыкметны, але непазбежны смутак.
Нешта падобнае адначасова і на любоў і на боль неспадзявана заліло Андрэева сэрца. Ён зрабіў яшчэ адзін, толькі адзін, але апошні крок і, не адказваючы на яе словы, абняў яе. Яны засталіся стаяць нерухома, і кожны раз, калі Андрэй датыкаўся сваёй шчакой да яе шчакі, то адчуваў, як загаралася яна.
— Я дрыжу ўся, — сказала Ларыса. — Пойдзем, Андрэй... Пойдзем туды... — І яна паказала рукой на высокія елкі, якія падпіралі на краі пасекі неба.
Ларыса гарнулася да Андрэя і, заглядваючы яму ў вочы, цалавала твар. Здавалася, яна не ведала ні ўнутранага непакою, ні раскаяння.
— Бачыш, я прыйшла сама, — гаварыла Ларыса такім тонам, быццам Андрэй ёй не верыў і яна цяпер спрабавала пераканаць яго. — Я ўчора пачула, што ты прыехаў. Але ўчора я не пайшла, бо ведала, што цябе таксама не будзе.
У Бары Андрэй вяртаўся на сконе дня. Ён падыходзіў да возера, калі раптам адчуў пах дыму. Спачатку Андрэй падумаў, што паблізу хтосьці расклаў вогнішча. Але прайшоў час, і дым пачаў пранікаць на дарогу скрозь ельнік. Над возерам, калі яно нарэшце паказалася паміж дрэў, яго ўжо назбіралася многа, і ён плаваў над ім, як густы туман. Недзе займаўся пажар.
Стаялі спякотныя дні. І таму не дзіўна было пры такой гарачыні, якая высушыла на цэлы палец зямлю, успыхнуць якому-небудзь шыгаллю ці саломе.
Па вузкай прасецы, што вяла ад возера на сасновы майдан, Андрэй выскачыў на печышча — высокі курган, на якім некалі гналі з бяросты смалу, — і спыніўся, пераводзячы дыханне, каб агледзецца. Гарэла кіламетра за якія паўтара. Агонь ужо абняў увесь малады лес. Полымя шугала высока ўгору, і адтуль даносіліся крыкі.
Андрэй рынуўся наперад, быццам яго падштурхнуў хто, і пабег насустрач пажару. Дым лез у рот, сляпіў вочы. Малады асіннік балюча хвастаў па твары.
Андрэй яшчэ не прабег і палавіны адлегласці, як пачаў задыхацца.
«Спыніся... Спыніся... Спыніся...» — нібы папярэджваў хтосьці. Але мозг Андрэеў быў разгарачаны. Ногі зусім не слухаліся. І ўвесь Андрэй быў як заведзены. Ён ужо калі б і захацеў, дык, пэўна, не мог бы спыніцца. Нарэшце зямля пахіснулася пад яго нагамі, закружылася і затым неяк лёгка, нібы заслонка, перакулілася дагары. Андрэй паваліўся, уткнуўшыся тварам у цёплы мох.
Яму мроілася, што ён усё ж пайшоў тады, уранні, за касцамі... Кузьма Новік цяпер хітра пазіраў на яго сваімі чорнымі цыганскімі вачамі і чамусьці гагатаў, выскаляючы жоўтыя, але здаровыя, цесныя, як у каня, зубы. Яму раптам захацелася падурэць, і ён выдумаў абрад пасвяшчэння ў касцы. Кузьма сілаю соваў у рукі Андрэю дзесяціметровае кассё, якім можна было прапароць нават неба, і ўсё не адступаўся ад Андрэя:
— Што ты паказваеш нам свой пашпарт. — Андрэй чамусьці і сапраўды трымаў у руцэ свой пашпарт. — Хочаш адбыцца пашпартам? Не. Пашпарт твой нам не патрэбны. Мы не прывыклыя да яго. Самі не маем, дык і не гонімся за чужымі. Не, Андрэй, пашпарт нам хоць і не паказвай. Калі хочаш стаць у рад з намі, дык даставай з кішэні чырвонец ды кастыляй у краму. Як, хлопцы, хопіць нам тры паўлітэркі ці не?
Хлопцы тым часам прысядалі ад смеху і таксама штосьці гаварылі Андрэю наперабой.
Пасля зрабілася цёмна і ціха. Некуды зніклі касцы, і Андрэй застаўся на лузе адзін. Ён пастаяў трохі, здзіўлены. Але яму стала сумна, і ён, узмахнуўшы рукамі, як крыламі, здавалася, паляцеў, заграбаючы пад сябе густое паветра, спачатку над лугам, потым над лесам і, нарэшце, убачыў з вышыні сваю вёску.
Да яе падыходзілі касцы...
Яны неслі з лугу на косах сонца...
...Гэта быў апошні Андрэеў палёт над зямлёй.