У невялікім, неасветленым пакоі іх было двое — Суздалеў і гаспадыня, яшчэ зусім маладая жанчына.
Дзень, што перагарэў на вачах і асыпаўся попелам за станіцаю ў стэпе, выдаўся, можа, занадта ўжо спякотны і для поўдня краіны. Таму нават цяпер, калі сонца даўно схавалася, зямля ўсё дыхала гарачынёй. Яна яшчэ не паспела вызваліцца і ад той соннай млявасці, якая ўлетку бывае на поўдні.
Суздалеў сядзеў насупраць расчыненага акна. На вуліцы, метраў за дваццаць ад дому, гарэў электрычны ліхтар, і святло, прабіваючыся праз пыльнае лісце акацый, трапляла на яго твар — смуглы, з вялікім ротам, доўгімі вейкамі і зусім звычайным, нічым не прыкметным носам.
Ціха і мякка, быццам у снег, падала ў садзе перад домам спелая курага. Над дахам цаглянага будынка, што быў добра відзен з акна, неўзаметку паварочвала свой коўш сямізорная Мядзведзіца.
Са станічнага парку, які пачынаўся адразу па той бок вуліцы, улівалася ў пакой, затапляючы яго да краёў, музыка.
Усё — і гэта цішыня, і гэта музыка, у якой мелодыі хоць і ішлі знізу ўверх, ад нізкіх нот да высокіх, стваралі ў душы нейкую няпэўнасць. Нават боязна было паварушыцца. І Суздалеў адно глядзеў перад сабой, маўчаў.
Гаспадыня тым часам ляжала на канапе, курыла. Суздалеву было чуваць, як зацягвалася яна папяросай, пускала дым, які тут жа вытыхаўся ў акно, і зноў зацягвалася, страсаючы попел у прадаўгаватую ракавінку.
Суздалеву не давала спакою адна думка, назойлівая, як камарыны піск над вухам.
«Гэта ж як тыя сляды на снезе... Толькі і бачыш да першай парошы», — раптам параўнаў Суздалеў сваё цяперашняе становішча, і яму захацелася сказаць хоць што-небудзь услых, каб гэтым самым парушыць адчуванне няпэўнасці.
— І вы доўга жылі са сваім мужам? — вырвалася ў яго неяк само, хоць, здаецца, пра гэта і думалася ўвесь час.
Яна пачакала трохі.
— Не, каля двух месяцаў...
Агеньчык папяросы спачатку скокнуў угору, затым апаў, быццам на яго хто падзьмуў, успыхнуў раз-другі, асвятляючы твар жанчыны, і нарэшце паляцеў уніз, чыркнуўшы, як далёкая зорка, па цёмным небе.
— Паслухайце, выходзьце за мяне замуж! — І гэта сказаў ён таксама нечакана.
Жанчына ад здзіўлення прыўстала на ложку, абаперлася локцем на падушку.
— І тады я буду шчаслівая? — яна спытала гарэзліва, нават з іроніяй, але ў голасе яе ўсё ж пачулася затоенае хваляванне. — Шчаслівая! Ну, вядома, шчаслівая! — Цяпер Суздалеву здалося, што яна нібы ўпершыню па-сапраўднаму задумалася над гэтым словам. — Не, да шчасця дарога больш цяжкая. О, якая цяжкая!.. — Яна ўздыхнула, памаўчала і ўжо зусім спакойна дадала:
— Толькі вы нідзе больш не рабіце такіх паспешлівых прапаноў. А то, не дай бог, учэпіцца якая за неасцярожнае слова, і тады прапала ваша галава. Дзевак цяпер не вучы. Я ж, так і быць, адмоўлюся.
— Шкада! — Суздалеў і сам разумеў, што гаварыў недарэчнасці, адну за адной, але чамусьці не мог стрымацца.
— Хто ведае. Але я ўжо навучылася не парушаць парадку рэчаў. Па-мойму, хай застаецца ўсё так, як ёсць, бо можа і зусім не быць. А наконт... Ды што гаварыць... Хай будзе сорамна таму, хто пра гэта дрэнна падумае. І не абавязкова за ўсё плаціць... Дайце яшчэ папяросу!
Суздалеў намацаў на стале пачак, выняў з яго папяросу і падаў ёй. Сам не закурваў. Пакуль гарэла запалка, ён глядзеў на нахмураны жаночы твар, затым пасунуў бліжэй да ложка табурэт, на якім ляжала ракавінка, і перавёў позірк на сцяну. Святло, якое падала з вуліцы праз акно, дасягала пабеленай сцяны, але расплывалася і было невыразным.
Ён адчуў, што ўжо настае час развітвацца, і падняўся.
— Паслухайце, Іван, Іванка... — Жанчына першы раз ласкава назвала яго. — Паслухайце... — Штосьці перашкаджала ёй гаварыць. — Калі вы ўжо лічыце... Словам, я хачу, каб вы пабылі яшчэ са мной. Не магу заставацца адна. Раскажыце што-небудзь... Што-небудзь прыгожае-прыгожае...
— Казку?
— Ну, хоць бы нават пра тое, што сонца свеціць для ўсіх. Сёння і пра гэта гатова слухаць.
— Тады слухайце. — Над цёмным дахам усё паварочвала свой зорны коўш Вялікая Мядзведзіца. — Даўным-даўно, калі на зямлі яшчэ не было людзей, а былі адны лясныя пушчы ды азёры, у небе адбылася неспадзяваная спрэчка паміж зоркамі. Спрачаліся Вячэрняя зорка і Вялікая Мядзведзіца. Зоркі ўглядаліся на Зямлю, у вялікія азёры, дзе адбіваліся яны, як у люстрах, і ўсё не маглі высветліць, якая з іх прыгажэйшая... Аднойчы яны так заглядзеліся на сябе ў ціхай вадзе, што не заўважылі, як наблізіліся адна да адной і сутыкнуліся. Вячэрняя зорка не вытрымала, і ад яе адкрышыліся маленькія кавалачкі. Яны рассыпаліся па ўсёй зямлі. Адны траплялі на сушу, другія — у ваду, у тыя самыя азёры. І калі нарэшце ўзышло сонца, то ад распаленых кавалачкаў Вячэрняй зоркі на сушы засталіся халодныя каменні, на якія паспела апасці раса, а на азёрах тым часам паявіліся кветкі — белыя лілеі. Але толькі адзін дзень гэтыя белыя лілеі пабылі кветкамі. Ужо ўвечары яны ператварыліся ў прыгожых жанчын...
— Калі гэта і няпраўда, то добра прыдумана! — раптам сказала гаспадыня, не даўшы ўсталявацца цішыні.
Суздалеў ціха засмяяўся.
— А я і не ведала, — працягвала гаспадыня, — што я родам з казкі. Лілея... Лі-ля... Сапраўды прыгожа. А ведаеце, як мяне завуць яшчэ? Шушанік. Так, Шушанік. Гэта па-армянску. Я нарадзілася ў Ерэване. І доўга жыла. Лічы, усё маё там засталося. І дзяцінства, і школа, і інстытут. Па размеркаванню вось трапіла сюды. Цяпер тут жыву. Армян тут многа. Вось заўтра паедзем у Горкую Балку, самі пабачыце.
Уначы, калі Суздалеў ішоў цераз сад, яго нечакана ўразіла тое, што неба над станіцаю чамусьці было не чорнае, паўднёвае, а самае звычайнае. Да гэтага яму не выпадала бываць на поўдні, але ён не адзін раз чуў, што паўднёвае неба павінна адрознівацца. А тут выходзіла наадварот. На зямлю з бяздоння глядзелі ўсё тыя ж, амаль малочныя зоркі, да якіх ён прывык змалку. Яны і цяпер нясмела пераміргваліся над яго галавой.
Станіца спала.
Асцярожна, каб не нарабіць шуму, ён адчыніў брамку, ступіў на шырокую станічную вуліцу і азірнуўся. За акацыямі і абрыкосавымі дрэвамі свяцілася акно. У пакоі ўжо гарэла святло. Суздалеў не спяшаўся ісці. Ён доўга стаяў на месцы, пазіраючы на акно, і думаў, што гэтае акно, мусіць, запомніцца яму на ўсё жыццё.
У Пакроўскую Суздалева прывяла такая справа. Аднойчы ў музей, дзе працаваў Суздалеў, прыйшло пісьмо з далёкай краіны.
— Чытайце, — паклікаў Суздалева дырэктар музея і падаў ліст паперы, спісаны дробнымі рускімі літарамі. «Мне, — было напісана ў пісьме, — удалося нарэшце пабыць у Маскве, Ленінградзе, Адэсе і ў шмат яшчэ якіх вашых гарадах. У вашай краіне я знаходзіўся як турыст, але прыязджаў, бадай, з адною мэтай. І дзеля гэтае мэты я абышоў амаль усе буйныя мастацкія музеі. Быў у Траццякоўскай галерэі, быў у Эрмітажы, наведаў Рускі музей. Потым з’ездзіў у Адэсу, Кіеў, збіраўся заехаць у Новасібірск, але не хапіла часу. Нават у Мінск, хоць гэта і было па дарозе, не давялося трапіць. Уласна кажучы, можа, апошняя акалічнасць і змусіла звярнуцца да вас з гэтым пісьмом. А справа вось у чым. Я шукаў у вашых музеях калекцыю карцін, якія належалі некалі майму бацьку, графу. Там, здаецца, былі Рублёў, Трапінін, Карчэўскі, Гараўскі і шмат яшчэ хто. І асабліва адна карціна — Рэмбранта, якая з’яўлялася гордасцю нашага роду. Але мой бацька вымушаны быў пакінуць Расію праз вашу рэвалюцыю. Сам я ніколі не бачыў нашай калекцыі, бо нарадзіўся ў Бразіліі. Вядома, цяпер я і ў думках не маю дамагацца таго, каб вярнуць карціны, хоць і лічу іх уласнасцю нашай сям’і. Але ж я задаволены буду ўжо тым, калі даведаюся, што яны не загінулі. Мне чамусьці хочацца верыць, што наша калекцыя павінна недзе захавацца, і можа, нават у Мінску. Маёнтак майго бацькі знаходзіўся пад Шкловам...»
— Рэмбрант! — паківаў галавой дырэктар. — Тут ёсць над чым падумаць! Хоць Рэмбрант якраз і адпадае першы. Тут наш беларускі бразілец штосьці наблытаў. Мусіць, для большай важнасці. Ну, а наконт астатніх карцін, то і тут, скажу вам, таксама загадка. Справа ў тым, што ён ні адну з іх не называе ў пісьме. А наогул калекцыя такая, можа, і сапраўды была. Вы не верыце?
— Чаму ж...
— Тады бярыцеся за гэтую справу. Едзьце, шукайце! Шклоў жа не Рыо-дэ-Жанейра, ён трохі бліжэй адсюль. Не трэба забываць, што ў тых мясцінах жылі Хадкевічы, Сіняўскія, Чартарыйскія, Пацёмкін, Зорыч. Усе багачы. Дык ці не маглі яны панацягваць у свае гнёзды і такіх мастацкіх каштоўнасцей?
Суздалеў выехаў у Шклоў на другі ж дзень. Канечне, ён таксама не спадзяваўся адшукаць на беразе Дняпра арыгіналы Рэмбранта. За сотні гадоў, якія мінулі з таго дня, калі не стала самаго галандскага жывапісца, людзі сабралі, відаць, усё, што напісаў ён, і, можа, нават што-небудзь далучылі лішняе. І цяпер было б наіўна думаць, што недзе яшчэ схавана сёе-тое з яго спадчыны. Але ж акрамя Рэмбранта ў пісьме ішла гаворка пра Рублёва, Карчэўскага, Гараўскага...
Месца, дзе некалі знаходзіўся маёнтак графа, не цяжка было знайсці. Нават цяпер, праз шмат гадоў, тут не забылі пра яго. Ад былога раскошнага палаца засталіся адны руіны. Відаць, у апошнюю вайну ён быў канчаткова разбураны. Паблізу яшчэ можна было заўважыць парослыя травой акопы: яны паабвальваліся ўжо і амаль зраўняліся з зямлёй.
Адзін цагляны карабок нагадваў, што некалі тут, на беразе Дняпра, узвышаўся прыгожы будынак. З таго боку, дзе быў парадны пад’езд, яшчэ захаваліся чатыры пілоны з закручанымі капітэлямі. Суздалеў заглянуў усярэдзіну. Дах увесь свяціўся на вялізных дзірках. Груды бітай цэглы былі густа заляпаны птушыным памётам. Пахла плесняю, хоць вецер і гуляў бесперашкодна ад адной сцяны да другой.
Сонца ўжо апускалася на лес. Збіралася на ноч. У нізіне, за якога паўкіламетра ад Дняпра, віднеліся стрэхі. Вёска была невялікая, але скрозь па ёй, ад першай да апошняй хаты, пераходзілі адзін у адзін сады. Цяпер там рыпеў журавель, выцягваючы з калодзежа на сваёй доўгай шыі драўлянае вядро.
Суздалеў пастаяў трохі ля руін і рушыў да вёскі. Праз якую гадзіну ён ужо ў прыцемках сядзеў і гаварыў з худым і касцістым старым, які паважна, чыста па-сялянску назваў сябе:
— Куксёнак, Захар Пятровіч.
І вось што расказаў селянін Суздалеву.
Пра тое, што ў Петраградзе бальшавікі адабралі ўладу ў Керанскага, у вёсцы даведаліся на другі дзень. Якраз пад той час паблізу, у Копысі, на пастоі была вайсковая часць. Палкавы камітэт разагнаў эсэраў і бундаўцаў і памог бальшавіцкай меншасці ўсталявацца ў пасялковым Савеце. Па вёсках у тую ж восень пачалі дзяліць зямлю. Вядома, дайшла чарга і да графскага маёнтка. Граф перад гэтым некуды ўцёк. У палацы заставаўся немец-упраўляючы. Ён замкнуўся ў пакоі і праз запацелыя вокны з жахам пазіраў, як у полі сяляне гурмой хадзілі за даўгалыгім, прастуджаным каморнікам, якога некаму пашчасціла залучыць у вёску. Ім яшчэ і ў галовы не прыходзіла пайсці сюды, на бераг Дняпра, куды было звезена ўсё з палёў, дзе быў увесь хлеб. І вось аднойчы з Копысі вярнуўся Сямён Патапчык. Ён прывёз з сабою незнаёмага салдата. У Сямёнавай кішэні ляжалі ажно тры паперы. У адной з іх было напісана: «Копія. Магілёўскаму губрэўкому. Народны камісарыят асветы даводзіць да вашага ведама, што ў адным з маёнткаў, які знаходзіцца па нашых звестках у раёне Шклова, ёсць багатая калекцыя карцін. Просім удакладніць месцазнаходжанне і да прыезду туды асобага ўпаўнаважанага камісара забяспечыць недатыкальнасць і захаванасць». Другая ўжо зыходзіла ад губрэўкома: «Шклоўскаму павятоваму Савету рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў. Копія Капыскаму валасному Савету. Губрэўком даводзіць да ведама двух Саветаў тэлеграму Наркамасветы. Просім удакладніць. Адказнасць за захаванасць ускладаецца на старшыню Капыскага валаснога Савета». І, нарэшце, трэцяя папера была мандатам, выдадзеным валасным Саветам рабочаму Капыскага кафельнага завода Сямёну Патапчыку, дзе было адзначана, што яму даручаецца ўся гэтая адказная справа па забеспячэнню «недатыкальнасці і захаванасці» мастацкіх каштоўнасцей.
— Да замаразкаў яшчэ ўправімся падзяліць зямлю, — сказаў Сямён мужыкам і паказаў рукою на графскі палац: — Цяпер трэба клапаціцца, каб было чым увесну засяваць гэту зямлю, бо можа здарыцца так, што ўсё пойдзе дымам.
Натоўп загудзеў і, нібы снежны ком, спушчаны з гары, пакаціўся па полі да Дняпра. І вось пад націскам дзесяткаў рук і плячэй ужо з грукатам расчыніліся дзверы графскага палаца. Усе рынуліся ў пакоі. Па лесвіцы, якая была ўслана воўчымі шкурамі, Сямён Патапчык узбег на другі паверх і апынуўся ў вялікай зале. Тут былі карціны. Адны — віселі на сценах, другія — стаялі на падлозе, прыслоненыя да сцен: не хапала месца. Рамы блішчалі пазалотай. На паліраваных багетах палавеў пыл. З каляровых палотнаў, самаздаволена ўсміхаючыся, пазіралі бесклапотныя, сытыя людзі... Буржуі... У залу паступова набіваліся сяляне... Выгляд залатых рам, фарбаў на палотнах бянтэжыў іх. Хтосьці ў парозе ледзь не стагнаў:
— А матухны-бацюхны, колькі тут таго золата! А матухны-бацюхны!
Гэтыя словы, пэўна, паддалі Сямёну Патапчыку рашучасці, і ён пад воклічы адабрэння пачаў люта выдзіраць з рам палотны, на якіх былі намаляваны ненавісныя буржуі...
Назаўтра з Петраграда прыехаў камісар, нізкі, лядашчы, ўжо даўно немалады чалавек. На сярэдзіне яго доўгага носа сядзелі акуляры ў залатой аправе. Скрозь іх мрыйна глядзелі блізарукія вочы. Паціраючы пасінелыя рукі, камісар чакаў, пакуль Сямён адмыкаў ключом дзверы ў маленькі пакойчык, куды былі перанесены рамы з вялікай залы. Каля дзвярэй стаяў салдат. Ён знаходзіўся тут з учарашняга дня.
Нарэшце замок шчоўкнуў, і Сямён, сцёршы далоняю пот з ілба, адчыніў дзверы.
— От яны, глядзіце!
Камісар ступіў цераз парог і спыніўся, спалохана пазіраючы то на рамы, якія былі акуратна, адна на адну, складзены на падлозе, то на Сямёна, які ўвесь свяціўся ад задавальнення.
У той вечар Суздалеў яшчэ доўга хадзіў па вёсцы, распытваў. І амаль усе, з кім яму даводзілася гаварыць, паўтаралі адно і тое ж. Але заставалася загадкай — ці ўсе карціны тады, у тую радасную і пакутлівую восень, спасціг аднолькавы лёс? Толькі Сямён Патапчык і салдат, што быў прыкамандзіраваны да яго, маглі б цяпер адказаць Суздалеву на ўсе яго пытанні. Але Сямён загінуў яшчэ ў грамадзянскую вайну, а салдат, якога прывёў Сямён з Копысі і які потым асталяваўся ў вёсцы, ажаніўшыся на Сямёнавай сястры, пасля апошняй вайны, якраз у самы галодны год, пакінуў гэтыя мясціны і рушыў кудысьці на поўдзень. Суздалеву спатрэбілася нямала часу, каб даведацца, у які бок падаўся гэты салдат, цяпер адзіны чалавек, што мог адкрыць тайну.
І вось Суздалеў прыехаў сюды, у гэтую станіцу. Яму патрэбна было яшчэ дабрацца ў Горкую Балку, дзе жыў, як яму сказалі, Торлін, Сямёнаў швагер.
Па стэпе ехаць зручней з раніцы — пра гэта Суздалеву сказалі ў аддзеле культуры мясцовага райвыканкома, калі той, паведаміўшы пра сваю справу, прасіў для паездкі ў Горкую Балку машыну.
Так ён і зрабіў.
Узнімаючы за сабою пыл, машына нарэшце прамінула шэрыя станічныя гароды, і на спідометры чырвоная стрэлка пачала трымцець недзе на лічбе «100». Суздалеў сядзеў побач з шафёрам, мажным, паголеным — і галава і твар — дзецюком. Гэта быў райвыканкомаўскі шафёр, і Шушанік называла яго Пятровічам. Сама яна ехала на заднім сядзенні — ёй так захацелася. У прадаўгаватае люстэрка, прымацаванае над ветравым шклом, Суздалеву было відаць: яна драмала, прыхінуўшыся правым бокам да мяккай спінкі. Вочы ў яе былі заплюшчаны.
Учора, калі Суздалеў сышоў у Ціхарэцкай з поезда і піў на аўтобуснай станцыі пры саракаградуснай спёцы пракіслы морс — шклянку за шклянкай, да яго неспадзявана падышла гэта жанчына.
— Вы наважыліся выпіць усю ваду? — пажартавала яна і засмяялася. — А дарэмна, сягоння вам з гарачынёй усё роўна не зладзіць. Бярыце лепш вось гэта. — Яна пакорпалася ў сваім плеценым кошыку, які трымала за раменьчык у левай руцэ, і выняла адтуль вялікі яблык. — Ліце сваю ваду сюды! — Суздалеў паслухаўся і выліў на яблык са шклянкі астатак вады.
Пасля яны ехалі разам у станіцу Пакроўскую.
Затым быў той, учарашні, вечар.
І вось цяпер Шушанік ехала разам у Горкую Балку. Яна сама напрасілася ў адну дарогу: недзе ў стэпе, непадалёку ад Горкай Балкі, знаходзіліся саўгасныя авечыя статкі, і яна павінна была зрабіць банітацыю.
Суздалеў употай усё пазіраў на люстэрка. Шушанік не мяняла сваёй паставы. Толькі зрэдку варушыліся яе губы. Здавалася, яна хацела ўсміхнуцца, але штосьці перашкаджала ёй.
Паабапал дарогі, ажно пакуль ставала вока, ляжаў стэп. Саламяныя сцірты, якія ўзвышаліся на гарызонце, былі падобны на вялізныя боханы толькі што спечанага белага хлеба. Стэп ужо сям-там перааралі пад азіміну — лапікі чарназёму вылучаліся сярод іржышча і кідаліся ў вочы здалёку. Суздалеў упершыню ўбачыў, як рана заканчвалася жніво. На корані пакуль стаяла адна кукуруза ды яшчэ сланечнік. І гэта тады, калі на дварэ быў пачатак ліпеня.
Нарэшце машына ў клубах пылу пераехала мост на шырокай, спакойнай рацэ і, лёгка падскочыўшы, спынілася як укопаная пасярэдзіне вуліцы ў Горкай Балцы. Шушанік сама адчыніла дзверцы і выйшла першая. Суздалеў счакаў трохі і таксама падаўся следам за ёю да нізенькай брамкі, праз якую вяла сцежка на шырокі двор, засаджаны дрэўцамі. Двор гэты, акрамя ўсяго, быў яшчэ поўны жоўтых і чорных качанят, якія, віцькаючы, бегалі чародкамі па жоўклай, высушанай сонцам траве і вышуквалі ў ёй прашкуркі. Пад высокімі драбналістымі акацыямі ўзвышалася, падобная на лакамабіль, летняя печка, неад’емны атрыбут тутэйшых і хутарскіх і станічных двароў. Комін гэтай печкі заканчваўся дзіравым вядром. Каля самай печкі стаяў застаўлены хатнім посудам доўгі стол. Дзве табурэткі таксама былі заняты посудам — на адной стаяў таз, а на другой — чайнік. На печцы ў пачарнелай ад сажы каструлі штосьці варылася, нягледзячы на позні час. З коміна праз вядро валіў белы дым.
На ганак выйшаў гаспадар — армянін, чорны і тлусты, як перавернуты ў стэпе чарназём. Убачыўшы Шушанік, ён раптам распасцёр рукі і, на дзіва хутка перабіраючы нагамі, рушыў ёй насустрач. Твар яго ўвесь расплываўся ва ўсмешцы. У вадзяністых вачах стаяла радасць. Гаварыў ён па-руску, але націск у словах рабіў на першым складзе, па-ўсходняму.
— Шушанік! Прыехала Шушанік! Эй, старая, дзе ты? Шушанік прыехала! — Ён гукаў некага і ажно захлёбваўся, як дзіця, ад захаплення. — Ну, цяпер мы ўжо цябе не выпусцім адсюль гэтак хутка!
Суздалеў стаяў і з цікавасцю пазіраў на армяніна. Той, здавалася, не заўважаў яго. Але хутка загаварыла Шушанік:
— Добра, дзядзька Арам, будзе па-вашаму. Вось толькі з’езджу яшчэ ў стэп і вярнуся. А пакуль пакіну ў вас вось яго, — яна паказала на Суздалева.
Армянін утаропіўся на незнаёмага чалавека, прыдзірліва агледзеў яго з ног да галавы, потым, нібы схамянуўшыся, яшчэ шырэй распасцёр рукі:
— Хто прыйшоў з табою, Шушанік, значыць, гэта мой госць, — ён зрабіў паклон у бок Суздалева і ўжо зусім гасцінна дадаў: — Будзь, дарагі, як дома.
Ад’язджаючы, Шушанік крыкнула ад машыны:
— Вы, дзядзька Арам, памажыце яму. А я да вечара абавязкова вярнуся.
Гаспадар вынес з белай мазанкі два плеценыя крэслы, паставіў іх у цяньку, пад акацыю, пасадзіў госця і сам сеў. Суздалеў, каб не бавіць дарма часу, з дзесяці слоў расказаў, што яму патрэбна ў Горкай Балцы. Армянін задумаўся.
— Торлін... Торлін... — Ён штосьці прыпамінаў. — Я знаў двух Торлінаў. Які твой — не ведаю. Толькі адзін з іх ужо даўно памёр. Гэта — старэйшы. А маладзейшы паехаў адсюль, на цаліну махнуў. Як абвясцілі, што цаліну за Каспіем будуць узнімаць, дык і паехаў Яшка, быццам тут зямлі мала было. Так што ў Горкай Балцы цяпер няма ніводнага Торліна. Я ведаю дакладна, бо каму ж гэта ведаць лепш — яны жылі адным дваром зусім недалёка, праз вуліцу. Хочаш, павяду туды? Толькі навошта... Усё роўна... Ну, а на могілках... Хадзем тады на могілкі.
— Не, мне патрэбны быў жывы Торлін.
Армянін стаў настойліва запрашаць Суздалева ў дом. Той адмовіўся.
Сонца ўжо вісела высока ў небе. Было горача. На гародах смягнуў, апусціўшы кацёлкі, пыльны сланечнік.
Суздалеў перайшоў на другі бок вуліцы і накіраваўся за Горкую Балку ў стэп. Хацелася пабыць на адзіноце. Няўдачы яўна спадарожнічалі яму. Са смерцю старэйшага Торліна, відаць, адышоў апошні сведка.
На ржышчы чарнела вузкая палоска ўзаранага чарназёму. Гэта праклаў першыя барозны трактар, і яны цягнуліся да самай ракі, берагі якой густа параслі чаротам. Шастаючы па ржэўніку, Суздалеў пакрочыў уздоўж баразны, мяркуючы выйсці да рэчкі. Недзе наперадзе білі па жалезе. Чулася кароткае:
— Лясь-лясь, лясь-лясь...
«Значыць, дарэмна прыехаў і ў Горкую Балку?» — не давала спакою Суздалеву думка.
Ля рэчкі, на беразе, метраў за дзесяць ад вады, стаяў шэры трактар. У ім корпаўся мурзаты трактарыст, малады хлопец. Калі Суздалеў падышоў зусім блізка, той выпрастаўся, паўглядаўся трохі, спытаў:
— Хочаш ракаў? — І, не чакаючы адказу, дадаў: — Тады насі салому. Вунь адтуль! — хлопец паказаў чорнай рукой на саламяную сцірту.
Суздалеў паціснуў плячамі, абышоў без усялякае мэты трактар, дакрануўся да гарачага жалеза, пастаяў яшчэ хвіліну-другую ў задуменні і рушыў моўчкі да сцірты. Да яе было недалёка. І пацягнула Суздалева туды не таму, што раптам захацелася ракаў. Ён ішоў да яе і яшчэ сам не ведаў, ці будзе насіць тую салому. Але як толькі ўзяў аберуч першую ахапку, удыхнуў цёплае хлебнае паветра, дык ужо не раздумваў далей. Сціснуў, нібы ў клешчах, пшанічную салому і, трымаючы аберуч перад сабой, панёс ахапку да ракі. Пасля прыйшоў да сцірты яшчэ. Проста была такая ўнутраная патрэба хоць што-небудзь рабіць пасля размовы з армянінам, і ён старанна таптаў іржышча і праз некаторы час забыў нават пра тое, што наперадзе, калі нарэшце і паверыць трактарысту, яго чакаць будуць вараныя ракі. Здаецца, на дваццатай ахапцы Суздалеў адчуў стому. Узмакрэлы, ён паваліўся на пахучую капу, якая ўжо ўзвышалася на добры чалавечы рост непадалёку ад трактара, і раптоўна заснуў.
Спалася, як пасля вялікай дарогі, — хораша і доўга; не прачынаўся ён нават і тады, калі бралі з-пад яго салому на вогнішча. Нарэшце сонца павярнула на захад. Непадалёку завялі трактар. Матор зароў і разбудзіў Суздалева.
Трохі дыміла вогнішча. Каля яго сядзеў чалавек. Але гэта быў не той, што падгаварыў Суздалева насіць салому. Гэтаму было ўжо гадоў пяцьдзесят. Атрасаючыся, Суздалеў вылез з саломы. Ад той капы, якую нанасіў ён, засталася, можа, меншая палавіна — астатняя згарэла. Хвалюючыся, быццам чуючы за сабой віну, Суздалеў наблізіўся да вогнішча. Трактарыст шырока ўсміхнуўся, паказаўшы пракураныя зубы, і першы загаварыў, але з такім выглядам, быццам ён працягваў спыненую размову:
— Можа, чалавек сюды ўцякае ад тае работы, а тут яго прымусілі насіць салому. Дзіўна. Гэта ўсё Пецька. Кажа, дай, думаю, паспрабую паддурыць. Бо самому не хацелася насіць салому. Ну і плявузгнуў пра ракаў. Не спадзяваўся, што лёгка яму паддасіся. А выйшла, што пасля прыйшлося пашкадаваць. Прыходжу я, гэта, сюды з хутара, а ён давіцца са смеху, але совае ў рукі вядро — ідзі, кажа, налаві тых ракаў. Дык яно ўжо добра адно, што іх у гэтай рэчцы процьма. Толькі лезь у ваду ды збірай па дне. Вы на яго не крыўдуйце. Гэта мой, старэйшы. Усё яшчэ дзяцініцца. А ракаў мы, бачыш, наварылі. Еш! — Ён дастаў з-за пляча вядро, напоўненае ледзь не з каптарком чырвонымі ракамі, і паставіў перад Суздалевым.
Ракі былі вялікія. Сярод іх драбяза амаль не сустракалася. Клюшні здзіўлялі сваімі памерамі — яны былі нечым падобныя на гусіныя галовы.
Паназіраўшы, як Суздалеў далікатна раздзіраў на кавалачкі першага рака, трактарыст між тым спытаў:
— А ты што, можа, начальнік які?
— Не.
Трактарыст, відаць, не даў веры.
— Ну, а калі і начальнік, дык не вялікі, бо вялікія начальнікі ездзяць на машынах.
Ён ухапіўся рукамі за край вядра, пакорпаўся ў ім і вывалак за доўгі вус, здаецца, самага большага рака.
— Гляджу я на цябе і дзіўлюся — ты гэтых ракаў ясі з такім выглядам, быццам пабойваешся іх. Рабі вось як! — Трактарыст хуценька аблупіў клюшню, потым управіўся з шыйкай і нарэшце ўзяўся за ножкі. — Глядзі! — Ён вылузнуў з чырвонага панцыра самую сяродку, выкінуў адтуль штосьці чорнае, як тлустая нітка, сказаўшы, што гэта самае брыдкае ва ўсім раку, і ўчапіўся зубамі ў зеленаватае мяса. — Вось дзе самы смак!
Суздалеў зрабіў тое самае. Аказваецца, прыправа, якую трактарысты паклалі ў вядро, толькі тут і адчувалася па-сапраўднаму. Сок быў смачны. І Суздалеў мог нават без памылкі пералічыць усе прыправы — кроп, перац, соль...
Трактарыст спытаў:
— Ты нетутэйшы?
— Але.
— Адкуль жа?
Пачуўшы адказ, трактарыст ажно павесялеў.
— А ведаеш, пра што я зараз падумаў? Пра вашы беларускія лясы. Вось бы сюды іх, у стэп. Якая раскоша была б. Эх, каб да нашай зямлі ды вашы беларускія лясы. А я вашы лясы ведаю. Чуў пра горад Шклоў?
— Ну, дык якраз мне там і давялося партызаніць, — трактарыст нечакана пачаў успамінаць і потым доўга апавядаў Суздалеву пра тое, як апынуўся недзе пад Оршай у акружэнні і ажно да восені сорак трэцяга года ваяваў у Магілёўскім партызанскім злучэнні.
Чалавек сваімі ўспамінамі пра знаёмыя мясціны нечакана даў думкам Суздалева іншы ход.
«А што, калі і сапраўды палотны былі да аднаго папалены тады Сямёнам Патапчыкам?» — падумалася раптам Суздалеву, і ён жахнуўся: нейкі трывожны неспакой упершыню за ўсю гэтую паездку пачаў авалодваць ім.
Гадзіны праз дзве на спадарожнай машыне Суздалеў паехаў у Ціхарэцкую, да цягніка. На стале ў дзядзькі Арама ён пакінуў пісьмо. «І ў Горкай Балцы я не спаткаў чалавека, які мог бы паведаміць мне пра лёс карцін, — пісаў Суздалеў Шушанік. — А пошукі, відаць, неабходна працягваць. Толькі для гэтага патрэбны больш надзейны план. Я ўжо гатовы пачаць усё спачатку. Не крыўдуйце на мяне. Вельмі не хацелася ехаць, не пабачыўшы Вас...»