Дэмабілізаваны салдат — рослы дваццацігадовы хлопец Андрэй Сячнёў дабіраўся ў Старую Рудню. Там жыла Андрэева знаёмая. Дзяўчыну звалі Зосяй, і была яна, кажуць, адзіная дачка ў бацькі і маткі. Андрэй ні разу не бачыў Зосі, ведаў толькі па фотакартцы — пазнаёміў іх стрыечны Зосін брат, з якім Андрэй служыў у арміі. Іван неяк пахваліўся, што ёсць у яго сястра — адно заглядзенне. І Андрэй напісаў пісьмо, па-салдацку, маўляў, жадаю завочна пазнаёміцца і «жду атвета, як салавей лета». Зося адказала хутка і недзе к Кастрычніцкаму святу прыслала фотакартку. Дзівіліся на яе ўсім узводам. Нават лейтэнанту паказвалі. Сапраўды, дзяўчына на фотакартцы выйшла прыгожая: тугая каса перакінута цераз правае плячо і ляжыць жгутом на высокіх грудзях; галава павернута трохі набок, і ў цёмных вачах стаілася ўсмешка, якая непрыкметна перадалася ўсяму твару і зрабіла яго яшчэ больш прывабным. Думка ўсяго трэцяга ўзвода была адна — і не модная, а прыгожая, самы раз: адбыць спярша армію, пасля пасватацца. Але даслужваць да канца і не прыйшлося. Неспадзявана захварэла Андрэева маці, якая адна жыла ў вёсцы, і райваенкамат пачаў хадайнічаць, каб радавога Сячнёва дэмабілізавалі раней часу. Андрэя дэмабілізавалі. Прыехаў ён дамоў, у Валаськоўню, у канцы чэрвеня, а цяпер стаялі першыя дні ліпеня. Якраз адцвіталі жоўтым цветам ліпы ў прысадах, і ў калгасе ўпраўляліся з лугам. Паўсюды пахла прывялым сенам і маладым кропам. Вясковыя бабы ўжо спрабавалі мацаць на гародах скараспелую бульбу. Андрэева маці пачакала колькі дзён, пакуль сын зноў прывыкаў да вольнага жыцця ў вёсцы, пасля пачала прыспешваць з жаніцьбай.
— Давай, сын, вядзі маладую гаспадыню ў хату.
А то не маю сіл во, і адзін бог ведае, колькі пралежу пластом етак.
Маці ўжо і нявестку мела на воку. Круглікаву Таццяну, з якой Андрэй перад самай арміяй некалькі разоў прыстояў пад вязам, што рос на вясковай вуліцы. А ў вёсцы ўжо так — раз стаялі, значыць, заўлёткі. У маці, вядома, былі свае разлікі. Дзяўчына скончыла васьмігодку і каторы сезон рабіла на калгаснай ферме, мела там за работу добрыя грошы — цяпер жывёлаводам у калгасах няблага плацяць, — і хворая жанчына падумала, што на адны нявестчыны заробкі можна будзе за год які памяняць падгнілае ніжняе бярвенне ў хаце, перабраць дор на страсе і купіць маладзейшую карову, бо гэта нечага заялавіла. Ды і сын таксама ж будзе недзе рабіць, грошы прыносіць. Вядома, каб Андрэй уладкаваўся ў лясніцтве, была б нават лафа, тады б не трэба хапаць з-пад ног самога чорта сена тое — у лесе яго касі не перакосіш, заробак у лясніцтве таксама пэўны, гэта не ў калгасе, калі год на год не прыходзіцца і адзін час надта густа, а другі амаль пуста.
Андрэй слухаў матчыны развагі, а сам усё думаў пра Зосю. Яму ж вельмі не хацелася засылаць сватоў да Круглікавых. Усё хваліў Зосю, гаварыў маці, што гатовы паехаць хоць сягоння ў Старую Рудню, каб прывезці ў Валаськоўню. Але тая стаяла на адным: ёй патрэбна была нявестка свая, са свае вёскі, ды пакладзістая, каб можна было жыць з ёй, бо невядома яшчэ, як чужая паглядзіць на хворую свякруху. Нарэшце маці зразумела, што сына не ўгаворыш, і здалася.
Але як Андрэй праходзіў паўз возера, што было за вёскай, то ўсё ж убачыў Таццяну: тая мыла на кладках бялізну. Андрэй яшчэ здалёку пачуў, як нехта лупіў пранікам пад гарою — на кладках валаськоўцы здаўна пралі бялізну, — але не думаў, што гэта будзе Таццяна. І калі пазнаў яе, то неяк быццам утарапеў. У вёсцы яны бачыліся ўсяго адзін раз, ды і то здалёку, тады, як дэмабілізаваны салдат, яшчэ ў пагонах, праходзіў паўз іхні двор у сельсавет станавіцца на воінскі ўлік.
Цяпер яны стаялі адно насупраць аднаго, як спалоханыя. Асабліва была ўзрушана Таццяна. Пачырванелая, яна сціскала ў левай руцэ жмут пакручанай бялізны, а правую, з мокрым патанчэлым пранікам, трымала за спіной. Падол чорнай Таццянінай спадніцы быў падаткнуты, і загарэлыя, як налітыя, дзявочыя ногі былі аголены вышэй каленак. Ад нечаканай сустрэчы дзяўчына, відаць, забылася апусціць падол, і калі нарэшце зразумела гэта — хутчэй за ўсё па Андрэевых вачах, — то яшчэ больш сумелася і хуценька адвярнулася, нібыта дзеля таго, каб пакласці на дошку бялізну. Андрэй таксама адступіўся на крок, лёгка, нібы красуючыся, пераскочыў цераз невялікую, але гразкую купіну і, абгінаючы ракітавы куст, што рос ледзь не з самай вады, узышоў на кладкі з другога канца.
— Здароў, — зухавата павітаўся Андрэй.
— Добры дзень, — ціха прагаварыла Таццяна.
— Колькі тут камаро-о-оў, — адразу ж за гэтым сказаў Андрэй. — І як ты яшчэ трываеш іх?
— Ці ж гэта многа? Вось каб ты пад самы вечар пастаяў!
— Трэба, каб хто-небудзь адганяў, — пажартаваў Андрэй. — Што ж гэта ты? Ці няма каму?
— Ды вось... — Таццяна нагнула галаву да левага пляча і ўздыхнула раптам з палёгкай, быццам ёй толькі што было дарована штосьці.
Тады Андрэй спытаў, але так, нібы між іншым:
— Што ж ты на танцы не ходзіш у клуб?
— А калі мне хадзіць, — як зазлавала дзяўчына. — На ферме занята ажно да цёмнага, пасля дома трэба памагаць. Добра, што яшчэ і так... — яна запнулася, — паспяваеш выспацца.
— Хто ж гэта спіць цяпер? Так і праспаць можна ўсё. У дзеўках астацца.
— Нічога, возьме хто-небудзь, — з неахвотаю, як пра нешта абрыдлае, сказала Таццяна.
Пастаялі, памаўчалі. І Андрэй зноў спытаў:
— А што ж не пісала?
— Не пісала, і ўсё! Ты адно прыслаў, і я адно напісала.
— Няўжо толькі адно прыслаў? — прытворна здзівіўся Андрэй.
Таццяна адмахнулася ад камара, што цаляў на шчаку, нагнулася і ўзяла ў рукі той самы жмут бялізны, які трымала перад гэтым, пачала раскручваць яго.
— Ну, хопіць, — сказала яна Андрэю, — пагаварылі і дос! А то не паспею памыць. Хутка вечарэць пачне. А там каровы прыйдуць.
Дзяўчына, мусіць, саромелася варушыць бялізну пры Андрэю, таму зноў выпрасталася, але ўжо нават не паглядзела на яго — позірк яе карых, трохі прыплюснутых, як у татаркі, вачэй сігануў ажно пад той бераг возера, дзе серабрылася маленькімі лускамі палоска ціхай вады: здавалася, што вада падсвечваецца з дна. Палоска была нешырокая, затое ляжала вялізнай падковай паўз самы бераг, агінаючы ледзь не паўвозера. Балотны сасновы лес, што падступаўся да берага, адбіваўся ў вадзе, перавернуты дагары, і над зубчатым карункам макавак стаяла тая ж нерухомая аблачынка, што і на небе, але ў вадзе яна была ажно жоўтая па краях, быццам толькі што пачала, як салома, дыміцца. Возера было спакойнае, не толькі без хваляў, але таксама без рабаціння, як і павінна быць у няветраны дзень, і над ім, шмат у якіх месцах, таўклі мак камары, утвараючы жывыя слупы, што губляліся высока ўгары. Недзе з левага боку, непадалёку ад лазовых кустоў, паміж якімі бялелі шапкі вадзянога кропу, што густа парос на купіне, жыравала рыба-драбяза — адтуль даляталі ледзь чутныя ўсплёскі.
Таццяна стаяла на кладцы, унутрана ўся насцярожаная, але з выгляду нібыта абыякавая. І гэтая абыякавасць раптам не спадабалася Андрэю — ён падумаў, што Таццяна паводзіць сябе так наўмысна, каб абразіць яго. Андрэй таксама хацеў паказаць сябе — маўляў, і мы не лыкам шытыя, але не знайшоў слоў і тым жа шляхам, як узыходзіў на кладку, пачаў абыходзіць ракітавы куст, каб выбрацца на сухое. Калі ж хлопец неўзабаве апынуўся на сцежцы, якая вяла ад возера на дарогу, Таццяна неспадзявана гукнула:
— Куды гэта ты навастрыўся так?
Яна глядзела на Андрэя насмешлівымі вачамі.
— Таварыша трэба праведаць, — схлусіў Андрэй. — Разам служылі. — І, чамусьці ўзрадаваны сваім выдуманым адказам, прыспешыў крок.
Ужо на дарозе, пазарастанай травой — цяпер мала хто ездзіў па ёй, — Андрэй пачуў, як глуха, быццам з надрывам, ляснуў па дошцы пранік адзін раз, другі, трэці...
Да ракі, на якой была прыстань, Андрэй ішоў да самага вечара. Параход на прыстань прыплываў раніцай, амаль на світанні, і хлопцу не было чаго спяшацца. Праз усю дарогу настрой у яго быў добры. Асабліва здаволены Андрэй застаўся сваёй сустрэчай з Таццянай. Да гэтага Андрэю па прастаце хлапечай здавалася, што ў вёсцы, як ён прыедзе з арміі, дзяўчына будзе прыставаць да яго. Але абышлося нават без дакораў. Больш таго, Таццяна зрабіла выгляд, што паміж імі наогул нічога не было. І таму Андрэй, нібыта насуперак, спрабаваў уявіць сабе, як сустрэне яго Зося, як ён будзе хадзіць з ёй па Старой Рудні, а пасля абодва паедуць да ягонай маці, і ў вёсцы тады скажуць — Андрэй прывёз аднекуль пісаную прыгажуню.
* * *
На прыстані людзей было мала. Калі прыйшоў туды Андрэй, на беразе ракі, што плыла пад жалезабетонны мост, над якім узвышаліся нядаўна пафарбаваныя рашотчатыя фермы, сядзелі на дзвюх лаўках адны бабы, мусіць, з далёкіх вёсак. Вясковыя заўсёды заяўляюцца сюды яшчэ завідна, каб у цемнаце не збіваць ног: машыны к вечару перастаюць хадзіць па дарогах — не пад’едзеш.
Бабы адпачывалі на лаўках, занятыя гамонкай, і нават не паглядзелі, як падсеў да іх дэмабілізаваны салдат.
Андрэй хаця і не спяшаўся ў дарозе, але непрыкметна нават для самога сябе стаміўся і адчуў гэта толькі цяпер, як апынуўся на прыстані. Аказваецца, пятнаццаць кіламетраў — таксама дарога. Тым больш што сёння не трапілася спадарожная машына. Таму ён не стаў расхаджваць па прыстані, адразу ўгледзеў месца на лаўцы і сеў, выпрастаўшы ногі ў запыленых ботах, і расшпіліў гаплікі на каўняры салдацкага мундзіра.
А сонца ўжо садзілася. За ракою быў відзён сасновы лес, і яно спакваля апускалася на яго, займаючы агністым марывам і неба вакол сябе, і шапкі дрэў. Сонца выглядала цяжкім, быццам перагружаным.
Побач з прыстанню, можа, за паўсотню крокаў ад яе, быў стары парк, у якім апрача паўсыхалых яблыняў у алеях раслі ліпы і вязы. Адна алея, шырокая, з уходжанай дарожкай, цягнулася ўздоўж высокага берага ракі да самага моста, што злучаў у адно шашу і абедзве часткі райцэнтра.
Паступова Андрэева галава вызвалялася ад гарачай цяжкасці, якою напоўнілася ў дарозе, і ён неяк неўпрыкмет пачаў прыслухоўвацца, пра што гаварылася на лаўках. Проста словы самі западалі ў вушы.
На гэтай лаўцы, дзе сядзеў Андрэй, босая і яшчэ маладая жанчына, падобная на цыганку — твар драбнаваты і смуглы, вочы з бліскучай вільготнай чарнатой, — пыталася ў хмурай, трохі лупатай цёткі, якая чамусьці не паказвала свае рукі з-пад фартуха, павязанага на зялёным жакеце:
— А еты ваш... кажысь, Храмцоў? Ды ты яго, пэўня, ведаеш, адразу за школай жыве. Яшчэ і хата ў яго пяцісценка, помню. Мы ж раней да вас па соль хадзілі, калі магазіна свайго не было. Дык еты, кажуць, таксама вярнуўся пасля ізвяшчэння. Ці не ад самае фінскае нічога не падаваў аб сабе. Я неяк убачыла яго маладзіцу з малым да пытаюся ў людзей, чаму ета ў яе, можа, унук? Не, кажуць, свой. Тады і гавораць, муж абясціўся, прыйшоў. Во, бачыш.
— Ды ўжо ж, — ківала галавой суседка. — Храмцоў і праўды знайшоўся. Але дайжа не гаворыць, дзе быў. Усё глядзіць сабе пад ногі і не гаворыць. А людзі кажуць, што на валавяных рудніках за нейкую правіннасць. А Хванасчын, тэй дык недзе і прапаў. Цяпер й сын яе, у гадах хлопец быў, як паехаў тады на цаліну, дак таксама нячутна. Спярша Хванаска хадзіла ўсё, плакала, а я дак думаю — калі б што якое з ім выйшла там, дык ужо б даўно паведамілі. Сама міліцыя прыслала б.
— І я кажу. Не іголка. Але глядзі-тка, якая хаманея.
— А што ж Хванаска розыск не пасылае?
— А як ты яго пашлеш. Можа, хлопец дзе натварыў чаго, хаваецца, дак сама паможаш яшчэ. Тады не рада будзеш.
— Яно-то так...
Андрэю нецікава было слухаць, як жанчыны расказвалі адна адной пра вясковыя жахі, і ён праз нейкі час падняўся з лаўкі. Падышоў да ракі. Паўз ваду, можа, яшчэ ў самы дзень, прайшліся гусі, і на мокрым пяску засталіся лапчатыя сляды. На сцежцы, што спускалася з абрывістага берага насупраць парку, валялася пер’е.
Андрэй убачыў сцежку, узышоў па ёй на абрыў і глянуў наўкруг. Драўляны райцэнтр патанаў у зялёным сутонні. Толькі па той бок ракі, дзе знаходзіліся раённыя ўстановы, узвышалася некалькі мураваных будынкаў, якія панавалі над усім, ды яшчэ царква, што стаяла, здаецца, пасярод зарослых могілак, кідалася ў вочы сваімі купаламі.
Можа, нават таму, што навокал было многа прастору, хлопцу раптам стала няўтульна, быццам чаго не хапала, і ён пачаў думаць аб тым, што аставацца на прыстані на ноч, магчыма, і не варта і ці не пашанцуе яшчэ сёння сесці на якую-небудзь баржу, што паплыве міма.
Сячнёў збег з крутагору, каб папытацца на прыстані ў дзяжурнага.
— Можа, што якое, — паморшчыўся ў адказ дзяжурны.
І Андрэю нічога больш не аставалася, як падацца зноў да лавак. За гэты час людзей там паболела — на траве-мураве стаялі чамаданы, хатылі, кошыкі. У адным кошыку сядзелі куры. Каля ног нейкага дзядзькі — круглатварага, з вялікім носам — ляжаў з высунутым языком жоўты сабака.
Андрэй падышоў блізка і пачуў, як чарнявая, падобная на цыганку жанчына сказала некаму:
— Ну чаго ты, дзеўка, будзеш тут нашы плёткі слухаць? Схадзіла б у кіно, ці што. Во ноч ета ўся наперадзе. А во і кавалер табе. — Яна павярнулася да Андрэя. — Яму таксама, бачу, няма куды падзець сябе. Дак, можа, яшчэ і жаніхом будзе.
На самым канцы лаўкі, мусіць, поплеч з гаспадаром сабакі, сядзела дзяўчына. Яна ўгледзела Андрэя і апусціла вочы. А чарнявая жанчына ўсё глядзела на малайцаватага дэмабілізаванага салдата, гарэзліва ўсміхалася, быццам паддавала яму рашучасці.
— А што, можа, і сапраўды пойдзем? — нарэшце не ўтрымаўся ад спакусы Андрэй. — Калі ў кіно не трапім, то на танцы пэўна ўжо.
Тады дзяўчына ажно сумелася. Але на дзіва згадзілася.
Кіно пускалі ў РДК. А дарогі туды было якраз столькі, каб не паспець разгаварыцца. Затое яны паспелі на апошні сеанс. Паказвалі «Несмяротны гарнізон». Андрэй гэты фільм бачыў адзін раз яшчэ да арміі, пасля глядзеў разы са два ў арміі.
Недзе на сярэдзіне сеанса ў зале раптам людзі заварушыліся, і тады Андрэй пачуў, як па даху зашумеў дождж (і адкуль яго так хутка нагнала!), — было такое ўражанне, быццам там, наверсе, нехта здзіраў бляху, якой быў пакрыты Дом культуры. А яшчэ хвілін праз колькі проста над дахам загрымеў гром і на галовы гледачоў пацурчала дажджавая вада. Дах працякаў толькі ў адным месцы — пасярэдзіне залы, таму людзі падняліся з тых месцаў і пасталі ля сцяны на праходзе.
Сеанс скончыўся, калі дождж перашчук. Ды ненадоўга. Не паспелі сысці з ганка апошнія гледачы, як з цёмнага неба зноў лінула. І ўсе пачалі разбягацца, хавацца — хто пад стрэхі, хто на ганкі дамоў. Андрэй са сваёй напарніцай таксама пабеглі ўздоўж вуліцы. Ім адразу пашанцавала. На ганку аднаго дома гарэў ліхтар, і яны кінуліся туды. Гэта была пошта — яны прачыталі гэта на шыльдзе, прыбітай над ганкам. Цяпер над імі ўжо нават не капала, але маланкі так няшчадна паласавалі ноч, разрываючы на шматкі цемнату, а ўдары грому так скаланалі зямлю, што ажно жахліва было стаяць на адкрытым месцы. Таму Андрэй намацаў клямку, і дзверы ад штуршка расчыніліся ледзь не напята. У калідорчыку стаяла ўздоўж сцяны лаўка, і Андрэй з дзяўчынай, узрадаваныя, селі.
— Ну вось, цяпер адсюль і да раніцы не выберашся, — сказаў Андрэй, выціраючы хустачкай твар.
Дзяўчына выціскала рукамі падол сваёй сукенкі — было чутна, як цурком лілася на падлогу выціснутая дажджавая вада. Андрэевы словы асталіся без адказу — нібыта дзяўчына прапусціла іх міма вушэй. Тады Андрэй спытаў:
— Вам не холадна?
— Не.
Але Андрэю здавалася, што дзяўчына дрыжыць уся. Ён памаўчаў і зноў спытаў далікатна:
— Вы няпраўду кажаце? Вам жа холадна!
— Трошкі, — нарэшце прызналася яна, але нібыта спалохалася нечага. — Не... Гэта таму, што адразу з душнага клуба. Зараз сагрэюся.
— Хочаце, я аддам вам свой мундзір? — сказаў Андрэй.
— Не, не трэба.
Андрэй не паслухаўся і, перш чым распрануць мундзір, пасунуўся бліжэй да дзяўчыны. Неўзабаве Андрэева рука дакранулася да мокрай сукенкі, пад якой адчула гарачае цела. І адразу рука быццам прыкіпела, хлопец не адняў яе. К галаве раптам прыліла кроў, і Андрэй, здаецца сам таго не жадаючы, пачаў абдымаць дзяўчыну, адшукваючы яе твар. Але дзяўчына сабралася ўся ў адно і, пасля кароткага замяшання, адпіхнула са злосцю Андрэя, упёршыся рукамі ў яго грудзі. Андрэй адразу ачомаўся. Хацеў нешта сказаць, але дзяўчына адбеглася да дзвярэй і, адчыніўшы іх, скочыла ў навальнічную цемнату.
* * *
Параход, звычайны кацер-трамвайчык, адплываў ад прыстані ў тумане. Пасля нечаканай начной навальніцы з праліўным дажджом раптам аднекуль узяўся над ракой гэты туман — у ліпені такое здараецца рэдка, але сёння белае воблака вісела над вадой у рост чалавека. Рачны трамвайчык выступаў з яго толькі верхняй часткай, і пасажыры, якім не хапіла месца на лаўках, што стаялі на палубе, сабраліся ля парэнчаў і з дзіцячай цікаўнасцю глядзелі ўніз. Андрэй таксама стаяў ля борта.
Дзень займаўся сонечны — ужо на ўсходзе чыстае неба то патухала раптам, то загаралася зноў, быццам яго спяшаўся хто падпаліць там і не мог адразу.
Тое, што здарылася там, у калідорчыку на пошце, Андрэй помніў усё, а растлумачыць нават сабе свае паводзіны няздольны быў. Але ж Андрэй акрамя гэтага адчуваў яшчэ і віну, якая цяпер бянтэжыла яго: ён так і не пабег учора за дзяўчынай. Адно выйшаў на ганак. І на прыстань прыйшоў, калі навальніца аціхла і дождж перастаў. Праўда, ён усё ж пашукаў вачамі яе на прыстані, у маленькай і душнай чакальні, сярод спаўшых вясковых баб, якія палеглі хто дзе — адны проста на падлозе, на сваіх хатылях, другія на лаўках. Але дарэмна. Дзяўчыны, здаецца, не было ў чакальні. І ад гэтага па Андрэевай спіне прабег ажно халадок. Спакой да хлопца прыйшоў толькі незадоўга да першага гудка на рацэ. Па прыстані тады ўжо хадзілі людзі, і на мокрых лаўках, што на беразе ракі, сядзелі тыя ж самыя жанчыны і той жа вясковы дзядзька з сабакам. Была з імі і яна.
На параход грузіліся гамузам, быццам людзі баяліся, што той не забярэ ўсіх. Андрэй нават не паспеў прыкмеціць, дзе размясціліся яго знаёмыя.
Чым далей параход адплываў ад райцэнтра, тым радзейшы станавіўся туман. І неўзабаве, як толькі асталіся ззаду паплавы, а раку сціснулі паміж сабой падмытыя абрывістыя берагі, туману зусім не стала. Пасля навальніцы вада была ажно мутная. На хвалях, што разыходзіліся ад бартоў, гойдалася пасушаная трава — мусіць, недзе ўначы пазносіла вадой копы.
Нарэшце Андрэй адступіўся ад парэнчаў, пачаў патрохі аглядацца. Дзядзьку з сабакам ён пазнаў адразу. Пасля заўважыў і тую цыганаватую жанчыну, якая ўчора падбіла Андрэя пайсці ў кіно. Жанчына сядзела на нейкай скрыні, падобнай на куфар, грэлася на сонцы.
— А-а, зяцёк! — заварушылася яна, як падышоў Андрэй. — Што ж ета ты не ўтрымаў нявесту? А я падумала — сваццёй буду.
Жанчына пасунулася на скрыні, паказала рукой на пустое месца:
— Садзіся, зяцёк.
Андрэй сеў.
— Але ж нявеста чамусьці ўчора адна прыбегла. — Жанчына глядзела на Андрэя і смяялася яму ў вочы. — Да ў самы дождж. Да адна. Няўжо так скора да етага дайшло там?
Тады Андрэй спытаў, чырванеючы:
— Дзе гэта яна?
— Во, і етага не знаеш! Куды ж ты глядзеў? А мы яе прапілі. Адразу ўранні. Пасватаўся другі, ну, і прапілі.
Андрэй бачыў, што жанчына жартуе.
— Але ж дзіўна вы яе прапілі. Нават угледзець ніхто не паспеў.
— Каму цікава было, той паспеў.
— Павязло, значыць, дзеўцы, — сказаў Андрэй і прытворна ўздыхнуў.
— Уздыхай не ўздыхай, а песня спета. Было не зяваць.
— Значыць, не мой лёс.
— Значыць, не твой.
Жанчына засмяялася і пачала супакойваць Андрэя:
— Да ты не вешай галавы, салдат! Яшчэ ўсё можна паправіць. Яснае дзела, калі ты сам захочаш етага і наша дзеўка табе люба-дорага. Дак я парадую ўжо цябе. Не прапівалі мы яе. Не прапівалі. Падумалі, што ёй лепей падыходзіш ты. А той... Той і пачакаць можа. — Яна хітра паглядзела на хлопца, пакруціла галавой. — А сам нябось адрас у кішэні маеш?
— Чый? — не зразумеў Андрэй.
— Яснае дзела, Люсін.
Тады Андрэй сказаў, што яны не паспелі пазнаёміцца і ён ажно да гэтай хвіліны не ведаў яе імя.
— Што ж, — паціснула плячамі жанчына і зрабіла посны твар. — Значыць, і папраўдзе твае дзялы дрэнь. Але як будзеш паважаць мяне за сваццю, дык ужо скажу, выдам сакрэт. Завуць яе Люся, а прозвішча Губская. Робіць на швейнай фабрыцы. У горадзе. Гэта блізка. Таму яна часта і прыязджае да бацькоў. А сёння паехала ў горад. Заступаць у змену. Пабыла з намі на прыстані ноч і пайшла на аўтобус. Яшчэ да парахода етага. А ты і не заўважыў. Э-э-эх, а яшчэ кавалер. Ну, дык як яно? Праўда, што Люся не дала адраса?
— Як на духу праўда.
— Дык, можа, даць?
— Не.
— Чаму ета?
— Ды так вось... — Андрэй развёў рукамі. — Свая ёсць... нявеста. Еду вось.
Жанчына недаверліва скасіла на Андрэя вочы.
— Ага, — пачала яна, нібыта пагражаючы, — дак ты ета марочыў галаву і Люсі і мне? А я-то думала, словы дарэмна траціла, угаворвала. Думала, на вяселлі чарку вып’ю.
— Нічога, на Люсіным вяселлі вы яшчэ вып’еце, — супакоіў Андрэй жанчыну, стрымліваючы сябе, каб не засмяяцца. — Калі, вядома, будзеце гэтаксама старацца, як і цяпер. Дзяўчына яна прыгожая, хлопцы знойдуцца.
— А ты адмаўляешся?
— І рад бы ў рай, ды грахі не пускаюць.
— Паспеў ужо награшыць?
Нарэшце абодвум — і Андрэю і жанчыне — надакучыла блазнаваць, і тая сказала ўжо зусім сур'ёзна, патушыўшы гарэзлівыя агеньчыкі ў вачах:
— Ну, а куды, салдат, едзеш, калі не сакрэт? Мы, бабы, любапытныя. Нас ета хлебам не кармі, а дай... Адным словам, пажывеш з бабай, будзеш сам ведаць. Далёка едзеш?
— У Старую Рудню. Гэта за...
— Знаю. Нам жа па дарозе. — Яна зноў стала жвавай, і зноў у вачах яе заскакалі чорцікі: далібог, яе бабка, мусіць, усё ж была цыганкай! — Не, цяпер ад мяне ты нікуды не дзенешся. Чарку абавязкова паднясеш на вяселлі. Значыць, у Старую Рудню. А да каго ж тама?
Андрэй сказаў.
— Гэта да якіх Захарошавых? — не зразумела жанчына.
— Ну, што дачка ў іх Зося, — пачырванеў Андрэй.
— А-а-а, — у голасе жанчыны пачулася расчараванне, — дык і ты туды? Тожа мне галава! Знайшоў сякеру пад лаўкай. І доўга ты шукаў?
— Ды так... доўга.
— І дарэмна! — Жанчына даверліва паклала руку на Андрэева калена. — Ты ета паслухай, салдат. Там ужо колькі перабыло тых жаніхоў! Люся Губская ўсё ж лепей за Зосю. Ета табе кожны ў Рудні скажа. Пакуль не позна — павяртай аглоблі на другі двор. Дак яшчэ і сваццёй буду. І не адной сваццёй, а і раднёй. Ета ж мая пляменніца, Люся.
На Андрэевым твары з’явілася кплівая ўсмешка.
— А я гляджу, чаму вы расхвальваеце яе!
— Бо хвалю свой тавар. І не які-небудзь, а як мае быць, з кораня. А ты пра Зосю. Да яна не паспявае нават аблізвацца, як тая...
Андрэй ажно сцепануўся і не знайшоўся, што адказаць.
«Чаму яна такая?» — падумаў Андрэй пра жанчыну. Ён ужо хацеў падняцца ды адысці, каб не пачуць што-небудзь яшчэ больш брыдкае, але нечакана да іх падышоў дзядзька з сабакам. Сабака высунуўся наперад і ўтаропіў чырвоныя вочы ў чалавека ў салдацкай форме. На палубе ўжо было горача — сонца паднялося, і сабака ўвесь хадзіў ходырам, хаўкаючы абвіслай зяпай, з якой вытыркаўся мокры, быццам крывавы язык.
— Ну, дзеўка, — сказаў дзядзька, звяртаючыся да жанчыны, — хутка і наша прыстань. Нават сабака чуе, што блізка дом, не хоча ляжаць.
— А я тута сватаю салдата, — сказала жанчына.
Дзядзька з усмешкай спытаў:
— Да каго ж, да сябе?
— Дзе там ужо! — Жанчына махнула рукой і, як ад нечага непрыемнага, паморшчыла твар. — Да Люсі нашай.
— Ну, а жаніх, што жаніх?
— А ён да Зосі Захарошавай едзе.
— Што ж, Кузьма Захарошаў добры гаспадар, — паважна сказаў дзядзька, мусіць, адабраючы Андрэеў намер. — Не благі будзе цесць. Да і нявеста дзеўка, здаецца, нічога. Прыглянецца хоць каму.
— Дак і я яму пра ета! — усклікнула жанчына.
* * *
У Старую Рудню Андрэя прывёў Рыгор Заляпей — так звалі дзядзьку з сабакам. Жанчына з цыганскім тварам жыла ў пасёлку, што знаходзіўся за паўкіламетра ад вёскі, і ім было не па дарозе ад самай ракі, дзе стаяў дэбаркадэр. Андрэя нават узрадавала гэта — ужо не трэба будзе стрымліваць сябе, бо пасля таго як жанчына нядобра загаварыла пра Зосю, у хлапцовай душы з’явілася непрыязнае адчуванне, якое паступова перайшло ледзь не ў зацятую злосць.
Вёска Старая Рудня была вялікая, здаецца, двароў на чатырыста без малага, і ўся яна ляжала на трох узгорках, аперазаных павысыханымі рэчышчамі. Толькі па адным яшчэ цёк ручай, зарослы дзе сітняком, дзе аерам, а дзе проста асакой. Цераз гэтае рэчышча быў перакінуты драўляны мост, і пад ім стаяла вялікая лужына, па якой плавала качынае і курынае пер’е.
Хаты ў вёсцы былі неаднолькавыя — адны яшчэ новыя, часам нават пад чарапіцай, як на поўдні, а то больш пад шыферам, з ліштвой на аканіцах, з варотамі ў двор, другія, наадварот, зусім несамавітыя — і гэтых болей — пад саламянымі стрэхамі, якія параслі мохам і дзе-нідзе паправальваліся ўжо, з адкрытымі для ўсіх вятроў падворкамі.
— Дак яно ж як бывае, — сказаў на гэта Рыгор, — калі ў дома гаспадар не гультай, то й хата будзе і прыбудовы. А калі адна баба... Які тады з бабы спрос? І на гаспадарку не ўзаб’ецца, і ў жыцці не папнецца.
Над хатаю Кузьмы Захарошава ўзвышаўся грэбень тэлевізійнай антэны.
— А ета Кузьмова... — паказаў, як на сваю, Рыгор. — І цілівізір у яго. — Ён яшчэ колькі крокаў прайшоў з Андрэем. — Ну, а цяпер ідзі, — нарэшце сказаў, быццам пасылаючы на подзвіг.
Хата Захарошавых, пяцісценная, стаяла як наводшыбе, вокнамі глядзела на калгасны сад, што пачынаўся за вясковымі прасламі, а тынам, які абкружаў увесь шырокі двор разам з пуняй і свірнам, была адгароджана ад таго самага рэчышча, на дне якога ў зарасніках хаваўся ручай.
Праз фортку Андрэй узышоў на двор і, ледзь не задыхаючыся ад хвалявання, якое апанавала яго, ступіў на высокі, пакусаны свіннямі ганак. Ён ужо ўзяўся быў за клямку дзвярэй, каб трапіць у сенцы і там пастукацца ў хату, але нехта паклікаў:
— Гэй, салдат!
Андрэй крута, па вайсковай звычцы, павярнуў галаву. З-пад павеці, пад якой стаялі калёсы з паднятай на дузе аглобляй, выходзіў Зосін бацька — хударлявы, у мокрай ад поту сацінавай кашулі, якая была расхрыстана на грудзях і звісала паверх падсуканых штаноў. Андрэй паспеў разгледзець і твар, і густыя, яшчэ чорныя бровы над дапытлівымі, ажно ўедлівымі вачамі, гарбаты нос, шчокі трохі ўпалыя, але са здаровай загарэлай скурай.
— У хаце нікога няма, — сказаў нарэшце Зосін бацька і наблізіўся да ганка, на якім усё яшчэ стаяў у нерашучасці дэмабілізаваны салдат. — Вам каго? — спытаў гаспадар досыць ветліва, нават трохі лісліва — прынамсі, так здалося Сячнёву.
— Я... разумееце... Я... — пачаў нясмела Андрэй. — Я Андрэй Сячнёў.
— Ы-гы, — чамусьці ў нос, глуха і быццам нездаволена сказаў Захарошаў і кіўнуў галавой; пастаяў, як у нерашучасці, пацёр далонню левую шчаку, выскаляючы да самых кутнікаў зубы.
— Але, — дадумаў нешта да канца Зосін бацька, — а Зосі якраз няма дома. Паехала ў раён. Трэба нейкія кніжкі палучыць там. Яна цяпер заадно і ў бібліятэцы і ў хаце-чытальні. Ну, раз ужо так выйшла, то зразумела... Зося недзе хутка вернецца.
— Нічога, я пачакаю, — ступіў Андрэй з ганка.
— Але ж мне самому на стайню трэба, — сказаў Захарошаў, — падушку памяняць на калёсах. Тая з’ездзілася, воз куляецца, а цяпер якраз сена возяць. Дак брыгадзір нарад даў. Нават з брыгады зняў. Мы цяпер кароўнік будуем у Альхоўні. — І, нібы перапрашаючы, дадаў: — Урэшце, я таксама не забаўлюся. Толькі і дзела таго, што паставіць замест старой падушкі новую. А там і гаспадыня мая недзе з гародаў прыйдзе. Так што, глядзіце самі.
— Мне таксама трэба да знаёмых схадзіць.
Стрыечны Зосін брат, з якім Андрэй служыў у арміі і які, уласна, больш за ўсіх вінаваты быў у тым, што Андрэй апынуўся ў гэтай вёсцы, прасіў наведаць заадно і ягоную цётку. Цётка жыла адна, была ўжо, як кажуць, у глыбокай старасці, і Іван, які жыў да арміі з бацькамі ў райцэнтры, часта прыязджаў да яе ў Старую Рудню, заўсёды прападаў па цэламу лету ў вёсцы. Андрэй, вядома, не мог адмовіць сябру яшчэ тады, а цяпер, калі ўсё роўна трэба было чакаць, пакуль вернецца з райцэнтра Зося, гэта раптам ратавала нейкім чынам.
Старая жанчына, падслепаватая і згорбленая, была вельмі рада саслужыўцу свайго пляменніка.
— Ну як жа ён там? — спытала яна перш за ўсё.
— Служыць, — адказаў Андрэй.
— Не хварэе?
— Не.
Старая пажавала губамі.
— А ці добра вас там кормяць?
— Хапае, — адказаў Андрэй. — Цяпер нават кампот і масла даюць.
— Ну, кампот дак ета не наяда. Я во, бывае, цэлую каструлю накіпячу яго, балазе, што яблыкі свае, а масла... Ну, масла есць можна, каб яго толькі паболей давалі.
Старая паўглядалася ў Андрэя і нечакана сказала:
— А нешта ж ты ўсё роўна худы, хлопец.
Андрэй расплыўся ў спагадлівай усмешцы:
— Да арміі быў худзейшы. Там яшчэ адкармілі.
— Не, хлопец, — не паверыла старая. — Худы ты. Можа, і Іван такі? — занепакоілася яна.
Андрэй паціснуў плячамі.
— Ладна, — сказала старая, — што ўжо гаварыць! Во зараз пойдзем у хату. Ужо бацьві-і-іння, пэўня, уварылася. Будзем есці. Там і раска-а-жаш. Я табе і гарэлкі наллю. А ты мне за ета пісьмо напішаш. Івану трэба паслаць.
— Але я хацеў бы перш вады, каб памыцца.
— Тады бяры вядро. Вунь, на жлукце стаіць, ля сцяны. А калодзісь вэ-э-энь, адразу за гародам. Толькі глядзі ўжо, не ўпусці там вядра.
Андрэй схадзіў да калодзежа-жураўля, разагнаў там нечых качак, што паласкалі свае шырокія дзюбы ў вадзе, якая сцякала крокі за тры ў ямку, прынёс на выцягнутай руцэ вядро, поўнае вады, раздзеўся да пояса і пачаў умывацца. Вада была халодная, але маладое цела прымала яе без дрыжыкаў, толькі спярша, калі Андрэй лінуў на спіну з кружкі, захаланула было ў грудзях і падвяло пусты жывот. Мыўся Андрэй доўга, зацята, адчуваючы ў гэтым вялікае задавальненне. Вада пырскала ва ўсе бакі, трапляла на запыленыя боты, на галіфэ — сонца ўсё высушыць! Нарэшце Андрэй павесіў на калок кружку і яшчэ да таго, як пачаць выцірацца рушніком, які вынесла з хаты старая, ціха засмяяўся, як шчаслівы.
Над падворкам вісела цёмна-блакітнае неба, а на гародзе, што быў за хатай, цвіў жоўта-белым цветам прывялы бульбоўнік. Пад праслам, у дзядах, капашыліся ў пяску куры. Над галавой гулі пчолы — у іх была тут дарога, па якой яны ляталі з вулляў на грэцкае поле.
Андрэй нацешыўся хараством летняга дня, аднёс і паставіў на ранейшае месца вядро — вады ў ім было яшчэ больш, чым напалавіну, пасля пачаў нацягваць на сябе майку, на якую таксама пырскала вада.
Ад гарэлкі Андрэй у хаце адмовіўся. Старой гэта спадабалася — цалей будзе. Яна заткнула пакуллем бутэльку і паставіла яе ў кут пад бажніцай.
Бацвінне яны елі разам — з адной глінянай міскі самаробнымі драўлянымі лыжкамі; сцішаная, старая сядзела па той бок стала, што быў ад сцяны, сёрбала быццам з неахвотаю, як за кампанію, цёплае і не надта смачнае варыва. Але пад канец спытала:
— Ты ета сам не п’еш ці, можа, па хваробе якой?
Андрэй паклаў на пашкрэбаны стол лыжку, усміхнуўся:
— Проста мне яшчэ патрэбна зайсці тут...
— Да каго ж?
— Ды так... да адных тут... — Андрэй раптам засаромеўся і не сказаў старой праўды, адчуваючы ў душы таксама нейкую боязь, можа, нават таму, што сёння ён ужо быў пахваліўся гэтак і, аказалася, на сваю галаву.
* * *
Па Андрэя да Іванавай цёткі прыйшла сама Зося — калі расказаў бацька, дзяўчына здагадалася, куды той пайшоў. Тым часам ужо было далёка за поўдзень. Сонца нахілілася, і на зямлі пачалі даўжэць цені.
Яны як бы нясмела падалі адзін аднаму рукі.
— Прыехаў, — сказала Зося.
— А ты не чакала?
Дзяўчына паціснула адным плечыкам, зрабіўшы недаўменны выраз на твары. Тады Андрэй сказаў, супакойваючы яе:
— Я ж пісаў табе... і ў апошнім пісьме таксама.
— Ці мала каму хто і пра што піша, — раптам сказала Зося. — Абяцанкі-цацанкі, а...— але яна не сказала «дурню», падабрала замест гэтага слова іншае, як ёй здавалася, бяскрыўднае,— а некаму радасць!
Але Андрэй усё ж адчуў крыўднае для сябе ў Зосіным адказе — была ў ім нейкая, можа, нават знарочыстая абыякавасць, быццам і сапраўды нічога не значыў ягоны прыезд. Хлопец яшчэ глядзеў на Зосю як у захапленні, а галаву ўжо засціў патрохі гарачы туман, які бывае звычайна ад разгубленасці. Зося стаяла зусім блізка, можа, крокі за два, і выгляд у яе быў чамусьці як насцярожаны. Была яна, на здзіўленне, не падобная на тую Зосю, да якой прывык хлопец на фотакартцы. Тая была з мілай усмешкай, што выпраменьвалася з вачэй і вабіла сваёй мяккасцю, у тае была таксама прыгожая каса, якая ляжала на высокіх грудзях. А гэта стаяла перад ім без касы — была пастрыжана пад хлопца, як гэта робяць цяпер гарадскія дзяўчаты, а ў вачах замест ранейшай усмешкі застыў нібыта недавер.
— Дзе ж твая каса? — спытаў, перасільваючы сябе, Андрэй.
— А хто цяпер косы носіць? — Зося ўскінула галаву, быццам збіралася бараніцца.
— З касою было прыгожа, — сказаў Андрэй.
— Ну, гэта як каму, — спакойна, невыразным голасам адказала Зося і сашчапіла перад сабой рукі, хруснуўшы пальцамі. — Але ж хадзем да нас. Бацька казаў, каб я прывяла цябе. — І гэта яна гаварыла такім тонам, быццам сапраўды выконвала бацькава даручэнне.
Па дарозе яны адчувалі няпэўнасць паміж сабой і гаварылі больш пра Зосінага стрыечнага брата, Івана. Здавалася, Зосю больш нішто не цікавіла. І Андрэй з ахвотаю расказваў пра свайго сябра, пра хлопцаў, з якімі служыў, адчуваючы заспакоенасць і задаволенасць у тым, што нібыта перажываў усё нанава.
Зосін бацька сустрэў Андрэя ў новай кашулі, зашпіленай на ўсе гузікі, і ў хромавых ботах з аддудуранымі халявамі — мусіць, ён толькі што вярнуўся з крамы, бо на стале ў пярэднім пакоі стаяла бутэлька маскоўскай гарэлкі з зялёнай, пэўна мясцовага спіртзавода, наклейкай і дзве бляшанкі рыбных кансерваў. У хаце знаходзілася і Зосіна маці, ужо састарэлая жанчына, якая адразу падхапілася з крэсла, што стаяла каля сярэдняй сцяны, і першая прывіталася.
— Добры дзень, — сказала яна мяккім голасам, а сама акінула вачамі госця, спыніўшыся даўжэй за ўсё на твары, і, здаволеная, раптам сумелася, быццам толькі цяпер адчула, што рабіла гэта надта адкрыта; жанчына пабыла яшчэ трохі ў хаце, затым выйшла з заклапочаным тварам у сенцы.
— Ну, давайце знаёміцца, — падаў руку і Зосін бацька. — Дазвольце даведацца, як мне зваць-велічаць вас?
— Андрэем, — пачырванеў Андрэй.
— Ну, а мяне тады Кузьмом, — і не ўтрымаўся, дадаў: — Прахвіравічам.— Усміхнуўся. — Бацьку етак звалі. Мы, брат, старамодныя, не тое што... — Але не сказаў, што меў на ўвазе. — Але ж хадземце ў тую хату. Тут і без нас ужо ведаюць, што рабіць. — Ён далікатна падштурхнуў госця да дзвярэй-філёнак і прапусціў у другі пакой — вялікі, поўны святла і з густам прыбраны. — Во-о-ось, пасядзім тут, пакуль што да чаго, пагаворым.
Кузьма памацаў рукой на шафе, дастаў шкляную попельніцу, падобную на рыбіну, і паставіў на стол перад Андрэем:
— Можаце курыць.
Але Андрэю курыць не хацелася.
— Дзе вы служылі? — пацікавіўся Зосін бацька.
— У Малдавіі, — адказаў Андрэй.
— Цёплая краіна, — сказаў на гэта Зосін бацька.
— Але, горача там, — згадзіўся Андрэй.
— А ў якім родзе войск, калі не сакрэт? — не пераставаў дапытвацца Зосін бацька.
— У артылерыі, — адказаў Андрэй.
Гаспадар пакруціў галавой, паморшчыўся.
— А ета ў нас, у калгасе, не лічыцца нават за прафесію. Вось каб хаця танкіст, то адразу можна на трактар. А артылерыст...
— Дык я, уласна, не самы артылерыст. Я толькі служыў у артылерыі, а быў там вадзіцелем артылерыйскага цягача.
— Ну, ета ўжо, бадай, тое, што трэба. І пасведчанне ёсць?
— Маю.
— Значыць, цябе ўсюды з рукамі адарвуць.
У пярэднім пакоі жанчыны — маці з Зосяй — ляскалі посудам. Зося нават колькі разоў заходзіла і ў гэты пакой, дзе размаўлялі мужчыны, брала за шырмай то рушнік, то абрус. І кожны раз, як яна праходзіла ад парога да шырмы і назад, Андрэй паспяваў непрыкметна кінуць свой зацікаўлены позірк, у якім старонняму чалавеку можна было заўважыць штосьці падобнае на пажадлівасць. Зося цяпер ужо была як перайначаная, мела вясёлы выгляд, здаецца, ажно свяцілася, быццам ёй расказвала маці на той палавіне штосьці надзвычай прыемнае. Паступова Андрэй пачаў лавіць сябе на тым, што ўвесь час неадольна думае пра адну Зосю і што яна сапраўды вельмі прыгожая, нават гэтая яе хлапцоўская прычоска падабалася больш, чым тая каса, яна рабіла дзяўчыну падобнай на студэнтку, якая прыехала да бацькоў на канікулы.
Нарэшце Зосін бацька запрасіў госця зноў у пярэдні пакой, да стала. Там ужо ўсё гатова было — і выпіўка і закуска. За стол усе садзіліся чынна, як стараверы, ажно Зося, якая адчула гэта, ледзь не пырснула ад смеху, але бацька перахапіў яе ўсмешлівы позірк, нахмурыў лоб.
Жанчыны амаль не пілі — адно прыгубілі чырвонага віна з маленькіх шкляных чарак. Ім чамусьці не сядзелася за сталом. Спярша выйшла гаспадыня, за ёй Зося. Затое гаспадар з Андрэем выпівалі спаважна і, як кажуць, грунтоўна: спачатку па адной — за знаёмства, затым па другой — ужо дзеля бяседы, каб ішла-цякла, пасля па трэцяй — за Андрэеву маці, няхай дае ёй гасподзь здароўя... Нарэшце гаспадар, які, здаецца, ніколечкі не п’янеў, адсунуў сваю шклянку — маўляў, паграшылі трохі, цяпер за справу.
— Ну, а к нам чаго... прыехаў? — спытаўся ён без хітрыкаў.
Андрэй таксама ўжо быў у такім стане, калі прытварацца не было чаго. Сказаў:
— Хачу пасватацца да Зосі.
— Ета дзела пахвальнае, — заківаў галавой гаспадар. — Толькі чаму адзін прыехаў? Раз ужо рашыў пасватацца, дак сватоў трэба засылаць адразу. Як у людзей.
— Трэба ж было перш з Зосяй... я так думаў.
— Значыць, праведаць прыехаў? Ну што ж, ета таксама дзела пахвальнае. Паглядзі, пагавары, а я са свайго боку таксама скажу. Ты мне падабаешся. Я ета табе адразу гавару. Чаго нам таіцца? І сабой ты нічога, хоць яно і не мне з табой мілавацца, а тое, што ўмееш баранку круціць, таксама добра. Адным словам, нам ты падыходзіш. Але павінен табе сказаць адразу — калі што, дак жыць будзеш тут, у Рудні, вось у етай хаце.
— Але ж у мяне там, у Валаськоўні, хворая маці!..
— А ў нас тут дачка. Разумееш, адзіная! І мы са старой не збіраемся адсылаць яе ад сябе. Няхай будзе яе шчасце на нашых вачах. У нас у хаце ўсяго хапае. І калгас добры, і вёска неблагая. Я табе магу пасаг паказаць хоць зараз. Так што рашай.
— Але як Зося? Сама? — падняў галаву Андрэй.
— А Зося і сабе і нам не вораг. Яна таксама ведае, дзе яе шчасце.
— Але ж я з ёй пагавару, — упарта сказаў Андрэй.
— Можаш гаварыць, але не спадзявайся. Ета я табе точна кажу. Ну што ў вас там, у Валаськоўні, гаспадарка, ці што?
— Тады, можа, матку перавезці сюды і наогул пераехаць?
— І етага не раю рабіць.
«Чаму гэта ён так?» — сцяўшы зубы, падумаў Андрэй; хмель, што закружыў яшчэ пасля другой шклянкі галаву і зрабіў цяжкім цела, стаў раптам хутка вытыхацца, а Андрэй нечакана стаў цверазець; гаспадар нібы адчуў гэта і ўзяўся за бутэльку.
— А-а-а, што тут доўга гаварыць, — сказаў ледзь не плаксівым голасам Зосін бацька.— Мы, старыя, ужо трохі пажылі, — пры гэтым ён меў на ўвазе, вядома, не сябе, а толькі адну Андрэеву маці. — Цяпер вам трэба жыць. А мы ўжо будзем глядзець, каб не перашкаджаць вам. Жывіце сабе ды радуйцеся.
Андрэй са злосцю і тугой глянуў на Кузьму Захарошава і апусціў галаву.
* * *
Уночы Андрэя разбудзілі пеўні. Ён павярнуўся на бок і паглядзеў на свой ручны гадзіннік з фасфарычнымі стрэлкамі — было недзе каля трэцяй гадзіны. «Мусіць, гэта ўжо трэція», — падумаў Андрэй пра пеўняў.
Вокны ў пакоі, дзе гаспадары палажылі спаць Андрэя, былі расчынены, і галасы пеўняў даляталі ледзь не з усяе вёскі. Пачынаў, здаецца, Захарошавых певень. Крычаў «ку-ка-рэку» і хлопаў крыламі — «хлоп-хлоп-хлоп». А тады ўжо, быццам спахапіўшыся, крычалі пеўні на астатніх дварах.
Некалі Андрэй сам мог паддурваць валаськоўскіх пеўняў — акурат падладжваўся пад іхняе ку-ка-рэку і ляпаў сябе далонямі, як крыламі, па грудзях. Але ішлі на яго падман звычайна тыя пеўні, што былі на канцавых дварах: спрасонку ім цяжка было на вялікай адлегласці здагадацца, што гэта недзе жартуе чалавек.
Цяпер Андрэй слухаў пеўняў у Старой Рудні і амаль з жахам думаў пра сябе, пра Зосю, пра яе бацькоў.
З самім гаспадаром ён, здаецца, усё ж пасварыўся за сталом.
Пагаварыў ён учора і з Зосяй. Яна паслала яму на ложку і трохі затрымалася ў гэтым пакоі. Тады Андрэй і загаварыў з ёй.
— Праўду ён табе казаў, — заступілася Зося за бацьку. — Можа, ты думаеш, што я не выйшла б да гэтага замуж? — нібы з дакорам спытала яна і засмяялася пустым смехам.
Андрэй паклікаў яе, узяў за руку. Зося паддалася спярша, пасля спахапілася, вырвала сваю руку.
— Вось распішамся, тады і будзем хадзіць, — сказала Зося.
«Мусіць, праўду гаварыла пра яе тая жанчына на параходзе», — нядобра падумаў Андрэй і, стыдаючыся сваёй думкі, стаў увесь гарачы.
А ў начной цемнаце, якая пачынала радчэць — патрохі бралася на ранне, голасна спявалі пеўні. Ужо трэція.