У Пацавай Слабадзе «газік» наш пераехаў па мастку Олу, адну са шматлікіх у тым краі рачулак, што ў вярхоўі заўсёды нагадваюць больш ручайкі, таксама парослыя аерам і шыракалістым дзягілем, і палявой дарогай пакаціўся да Баравіцы. Там недзе дарога гэтая павінна была вывесці нас на шашу, якая ішла з Бабруйска ў Магілёў. Шафёр дарогу ведаў, і мы цяпер ехалі з тым спакоем, які дазваляе адчуваць сябе вольна і трохі абыякава да ўсяго, што мінаеш па шляху. Палявыя дарогі цяпер звычайна пабіты коламі грузавікоў, бо нават вясковыя людзі, спрадвечныя пешаходы, адвыкаюць хадзіць, хоць бы і за тры кіламетры, у суседняе сяло, і таму рэдка дзе можна пабачыць сцежкі ад чалавечых ног, але гэта была без вялікіх выбоін; «газік» адно пагойдваўся ды часам амаль нячутна калываўся з боку на бок, калі выпадала калдобіна, можа, пасля нядоўгіх дажджоў.
Дзень быў на сконе, і сонца свяціла ў машыну праз шкло па левы бок, адкідваючы рухавы і няправільны цень на жытнёвае поле, якое ўжо каторы дзень красавала.
Джагараў, яшчэ малады з выгляду «каўказец», браў мяне ў гэтую паездку свядома — даўно гразіўся: пакажу, маўляў, табе тваю Магілёўшчыну знутры, адвязу ў самае кубло. Здавалася б, мне, карэннаму беларусу, паказваць яму сваю зямлю, аднак у жыцці бывае інакш. Вось ужо без малога трыццаць гадоў, як Джагараў жыве ў нас. Прыехаў сюды маладым лейтэнантам служыць у Ломжу, тады амаль на граніцу, і тут пачаў вайну. Пасля ўзначальваў партызанскі атрад, брыгаду. А ў сорак чацвёртым, ужо камандзірам батальёна 129-й Арлоўскай стралковай дывізіі, фарсіраваў Днепр, пасля Друць. Можа, якраз апошняя акалічнасць была прычынай, што чалавек паехаў цяпер менавіта ў міжрэчча, на Друць, якая багата каму тады далася ў знакі: тут, на балоцістых берагах яе, шмат пралілося крыві...
Ветру не было, і жыта паабапал стаяла на ўвесь рост, хоць яшчэ і не дужа высокі. Ва ўсім адчувалася надвячэрняя стоенасць. Жаўранкі, якія ўдзень звычайна лунаюць угары, непаддатныя воку, цяпер віселі амаль над самай зямлёй, трапечучы крыламі і выпростваючы ногі, нібыта баяліся чаго ў жыце і таму не адважваліся сесці. Смуга, што вісела цэлы дзень над палеткамі, апала, і навокал паветра было празрыстае, як восеньская вада ў неглыбокіх рэках.
Неўзабаве наперадзе паказалася шаша. Яе лёгка было пазнаць па прысадах.
Амаль не змяншаючы хуткасці, шафёр крута павярнуў «газік» на шашу, і той як не заспяваў коламі па натопленым і бліскучым асфальце.
— У Чачэвічах пераедзем мост цераз Друць, — сказаў Джагараў, — а там ужо недалёка будзе.
Мы збіраліся заначаваць у Магілёве.
На аўтобусным прыпынку, што на абочыне, убачылі чалавека.
— Возьмем? — не паварочваючы галавы, кіўнуў шафёр.
У машыне было месца, і чалавек не мог замінаць нам.
Шафёр спыніў «газік», адчыніў з правага боку дзверцы і, аблакаціўшыся на вольнае сядзенне, спытаў:
— Куды?
— Туды, — махнуў рукой чалавек, паказваючы наперад; здавалася, ён застаўся абыякавы да таго, што мы раптам спынілі машыну; быў ён сярэдняга росту, старых гадоў, і гэта кідалася адразу, хоць паголены твар надаваў маладжавасці і постаць была яшчэ не зусім старэчая — стаяў чалавек на нагах, як кажуць, моцна, не сутуліўся; надзеты быў у напаўвайсковую форму: ялавыя боты, звычайныя салдацкія галіфэ і гімнасцёрка, паверх якой апрануты быў цывільны пінжак з чорнага сукна; шапку, пашытую з самаробнага палатна, чалавек трымаў перад сабой у апушчаных руках, свецячы тым часам вялікім плешам.
— То сядай, — паклікаў шафёр.
— Ды я ўжо, мусіць, аўтобуса дачакаюся, — адказаў чалавек.
Шафёр паціснуў плячамі — маўляў, бываюць жа дзівакі — і ляснуў дзверцамі. Тады чалавек нібы спахапіўся, зрабіў колькі крокаў да машыны, спытаў сам:
— Куды вы?
— А ты куды? — ужо не гледзячы на яго, усміхнуўся шафёр.
— Да самага горада, — сказаў чалавек і заглянуў праз пярэдняе акно ў машыну.
— І нам да самага горада, — быццам дражнячы чалавека, сказаў шафёр.
— То, можа, і праўда возьмеш?
— Я ж кажу, сядай.
— Але каб сапраўды да горада? — нібыта не паверыў чалавек.
— Міма горада не паедзем, — пажартаваў Джагараў.
Чалавек нарэшце паслухаўся, націснуў на ручку, пацягнуў на сябе дзверцы. Але ўсё ж пастаяў яшчэ ў нерашучасці, пазіраючы на шашу, адкуль меўся ехаць аўтобус, і толькі тады палез у машыну, прыкрыўшы папярэдне шапкай галаву.
— Доўга муляешся, — сказаў шафёр, мацаючы рукой, ці шчыльна зачыніліся дзверцы.— Быццам цешчу чакаеш ці, наадварот, уцякаеш ад яе.
Чалавек з гэтага засмяяўся.
Тады шафёр пажартаваў яшчэ:
— Калі сапраўды баішся, то можаш супакоіцца. Цяпер ні адзін аўтобус за намі не ўгоніцца.
— Дык гэта і пастухова Ганна разумее, раз на легкавушцы.
Чалавек сказаў якраз так, як гаварылі некалі ў нашай вёсцы: была нейкая дурная Ганна ў пастуха... І я спытаў:
— А сам што, тутэйшы?
— Не, я са Шклова, — адказаў чалавек.
— Дык мы амаль землякі!
— Адкуль жа? — павярнуў галаву чалавек.
Я сказаў.
— Не тое каб дужа землякі, але ж... — Чалавек усміхнуўся.
У маладога ў яго, мусіць, вочы мелі блакітны колер, але цяпер былі амаль выцвілыя.
Ён паўглядаўся ў нас, адвярнуўся, і мы паехалі далей.
Шаша была роўная.
У канавы, што паабапал яе, клаліся на ноч цені.
Сонца ўжо было вялікае і чырвонае; яно нібыта бегла цяпер па небакраі, хаваючыся за пагоркамі, выныраючы зноў, і калі шыбавала над далёкім лесам, то здавалася, што яно губляе там, чапляючыся за макаўкі дрэў, кавалачкі сваёй чырвані.
Шафёру нечым адразу ўпадабаўся новы спадарожнік, і ён, як выруліў на сярэдзіну шашы, пачаў пазіраць на яго з загадкавай усмешкай, якая, як у чалавека намнога маладзейшага і здаравейшага, межавала недзе з паблажлівасцю; да таго ж, мусіць, надакучыла ехаць моўчкі, хацелася пагаварыць. І вось з гэтай усмешлівай, але не крыўднай паблажлівасцю ён пачаў, што называецца, варушыць старога. Але выходзіла ў яго гэта няўклюдна. Увесь час гаворка коўзалася вакол той жа цешчы, якую выдумаў хвілін колькі назад сам шафёр і якой нібыта баяўся наш пасажыр. І тым не менш, чалавек адказваў яму амаль на кожнае слова і таксама жартаваў. Тады сказаў:
— Відна, у цябе ў самога злосная цешча і ты сам баішся яе. А я ўжо, брат, сваіх пагубляў усіх. І цешчу і жонку. А дзеці не вярнуліся з гэтай вайны.
Гэтых слоў дастаткова было, каб шафёр пацішэў раптам.
— А сам от ездзіў зараз у Капранаўку, — пачаў стары праз нейкі момант. — Гэта, калі бачылі, тая вёска, дзе вы падабралі мяне. Дык от ездзіў... — Ён правёў далоняй левай рукі па твары. — Прычына была, каб ехаць. — І незразумела ўсміхнуўся сам сабе. — Гэта ж калі расказаць, дык і паверыць можна не паверыць. Магіла мая там. Ужо без малага пяцьдзесят гадоў. Якраз будзе ў гэтыя во каляды пяцьдзесят. Дык от ездзіў на магілу. Спярша думаў, можа, няма яе, ужо столькі ж часу з таго прайшло, а выходзіць — ёсць. І ўсё як належыць. І помнік з цэменту, і надпіс з маім прозвішчам...
Нас зацікавіла гэтая дзіўная патаемнасць. Захацелася даведацца пра ўсё. Ды пасля апошніх ягоных слоў мы ўжо не ведалі, як падступіцца: пачутае адным часам і бянтэжыла, і выклікала далікатную насцярожанасць. Але выйшла ўсё як належыць. У чалавека, мусіць, у самога з’явілася патрэба выгаварыцца.
— Было дзела, — пакруціў ён галавой.
Мусіць, чалавек яшчэ пакуль знаходзіўся пад уражаннем зусім нядаўняга, таго, што перажыў сёння, але пачынаў ужо паступова жыць успамінам.
— Думалася, што забыта ўсё, — разважаў ён, — а выйшла наадварот. Праўда, сам я не забываў ніколі, што недзе ў мяне ёсць магіла. Але палохаўся наведацца ў вёску. Гэта ж нібы з таго свету з’явіцца. А цяпер от адважыўся. Можа, таму, што стары стаў, на жыццё пачаў глядзець з другога канца. Ну, і з’ездзіў от. І нічога, ведаеце, страшнага не адбылося. Пахадзіў вакол магілы, паглядзеў...
Наперадзе шаша была перагароджана — нанава залівалі асфальт, і мы павярнулі направа, каб аб’ехаць. Машына закалыхалася на шырокіх каляінах, узнімаючы за сабой пыл. Аб’езду было кіламетры тры, але дарога ўвесь час ішла паўз шашу, рэдка калі аддзялялася ад яе. Чалавек, мусіць, палічыў, што на дрогкай дарозе лепей памаўчаць. І колькі часу пазіраў праз ветравое шкло на пашарэлыя краявіды. У адным месцы, на шырокай лагвіне, парослай вербалозам, пасвіліся коні. Там ужо гарэла зманлівае вогнішча, ля якога завіхаліся два чалавекі — пэўна, калгасныя ці саўгасныя конюхі; яно яшчэ толькі займалася, таму адно дыміла.
— Але тады ў гэтых мясцінах была зіма, — нарэшце парушыў маўчанне спадарожнік.— Ішла грамадзянская вайна. А я служыў у трыццаць пятым бранявым атрадзе імя таварыша Муралава. Вы, мусіць, нават і не ведаеце цяпер, хто такі Муралаў? Гэта найлепшы таварыш Леніна. Уладзімір Ільіч асабіста даў нашаму бронеатраду яго імя. На ўсіх браневіках было напісана яно.
— Можа, Муранаў? — спытаў тады я, нагадаўшы аднаго з актыўных удзельнікаў рабочага руху, бальшавіка, дэпутата Дзяржаўнай думы.
— Не, — не згадзіўся са мной стары, — я добра памятаю, што наш атрад называўся імем таварыша Муралава.
Упэўненасць, нават запальчывасць, з якой гаварыў пра гэта стары, не пакідала сумнення, прынамсі, пярэчыць было дарэмна.
— Тады белапалякі хацелі прарваць наш фронт, — гаварыў тым часам чалавек, — і таварыш Ленін накіраваў сюды наш бронеатрад. Сам праваджаў нас. Мы былі забяспечаны ўсім. Па загаду Леніна нам выдалі кажухі, валёнкі, шапкі-вушанкі. Шафёры мелі скураныя касцюмы, а кулямётчыкі — ватныя. Адным словам, правадыр паклапаціўся пра нас, асабліва не пашкадаваў патронаў і гранат. А для рухавікоў замест бензіну даў спірт. Маторы працавалі на ім. Дык от. Пагрузілі нашы браневікі на чыгуначныя платформы, падрыхтавалі нас у дарогу. Прыехаў і сам Ленін. Дужа ён спадзяваўся на нас. Атрадаў такіх у Чырвонай Арміі небагата было, таму ён і сказаў, выступаючы, што спадзяецца на нас і што мы пагонім белапалякаў да самай Аршавы. Адным словам, праводзіў нас Уладзімір Ільіч на фронт, як і належыць правадыру ўсёй рэвалюцыі. Паехалі мы, значыць, на платформах па чыгунцы праз Воршу на Магілёў. У нашым атрадзе былі амаль адны «фіяты». Без гармат, толькі кулямёты «максімы». Было некалькі і «гарфордаў». Тыя мацнейшыя, на іх стаялі нават трохдзюймовыя гарматы. Але іх было больш у другім атрадзе. І от прыехалі мы ў Магілёў. Стаўкі тады ўжо не было ў ім. Выгрузілі нас з платформаў, дазволілі пастаяць колькі гадзін непадалёку ад станцыі. Нарэшце паступіла каманда рухацца да Бярэзіны. Якраз па гэтай вось шашы. Праўда, тады яна не такая была.
Чалавек дастаў з кішэні пачак, адарваў ад складзенай газеты на самакрутку і насыпаў махоркі. Пасля доўга, нібыта маючы асаблівую здаволенасць ад гэтага, круціў цыгарку. Рукі ў яго дрыжалі, шафёру кінулася гэта ў вочы, і ён ажно прыпыніў «газік». Але чалавек не захацеў, каб праз яго спыняліся на дарозе, сказаў:
— Ты давай едзь.
Ён прыкурыў ад запалкі, выпусціў у расчыненае акенца дым.
— Значыць, рушылі мы...
— З Магілёва, — падказаў шафёр.
— Ага, з Магілёва, — кіўнуў галавой чалавек. — От зараз мы будзем праязджаць міма Чачэвіч, а я гэтыя Чачэвічы помню яшчэ з таго часу. Капранаўка ад іх вярсты дваццаць дзве будзе. Дык от у Капранаўцы і здарыўся той выпадак. Але Уладзіміра Ільіча мы ўсё ж не падвялі. Добра-такі пахадзілі на сваіх браневіках амаль па ўсім польскім фронце. Праўда, на Аршаву не пайшлі тады. Каманды такой не паступіла, сілы было малавата. Яшчэ ж Урангеля не дабілі. Гэта пасля ўжо на Аршаву пайшлі, калі з Крыма войскі вярнуліся. Але мы сваю справу зрабілі. Наш трыццаць пяты бронеатрад нагнаў-такі жаху на легіянераў. Экіпажы падабраліся хвацкія. У нашым «фіяце», напрыклад, было пяцёра. Пімен Магільніцкі таксама, як і я, шафёр, два кулямётчыкі ды камандзір. Абодва кулямётчыкі і камандзір загінулі на Бярэзіне. Засталіся мы з Піменам ды яшчэ шафёр на аўтамашыне, што вазіла за намі боезапасы. Праўда, і ў браневіку ў нас хапала гранат і патронаў. А страляць з кулямётаў мы таксама ўмелі з Піменам. Так і мяняліся — то ён вядзе бранявік, а я за кулямётам сяджу, то я вяду бранявік, а ён з кулямёта па легіянерах страляе. І от аднаго разу атрымліваем каманду накіравацца ў Капранаўку. Тады якраз палякі было памелі верх над намі. А што за Капранаўка тая, не ведаем жа. Паказалі нам яе на карце ў штабе, паглядзелі — аказваецца, звычайная вёска. Ну, каманда ёсць каманда. Трэба выконваць. У штабе меркавалі, што легіянеры ад Бярэзіны будуць рухацца да Друці, і мы павінны былі перакрыць дарогу, не даць зайсці далёка ў тыл нашым. Выехалі мы з атрада, які к таму часу парадзеў — некалькі браневікоў было падбіта, — дык выехалі мы гэта з атрада ўранні. Маразы стаялі калядныя. Удзень яшчэ нічога, сонца тады, помню, свяціла днём, але ўначы было холадна сядзець пасярод брані, нават калі і матор працаваў. Часам грэліся спіртам. А ў нас хапала яго. Гаручае ж — адзін спірт.
...Мы ўжо ехалі зноў па шашы.
Сонца паспела схавацца за небакраем, і ў палях, што ляжалі навокал, пачалося сутонне. Але неба на захадзе яшчэ не патухала. Калі машына нарэшце ўз’ехала на мост цераз раку і міма пабеглі парэнчы, спадарожнік наш заварушыўся, паглядаючы на ваду са свайго боку, тады азірнуўся, нібыта схамянуўшыся.
— А вон і Чачэвічы былі, — сказаў ён амаль узрадавана.
Вялікая вёска, падобная на мястэчка, знікала з вачэй за паваротам.
— Абодва мы, — працягваў гаварыць роўным голасам чалавек, — і Магільніцкі і я, канчалі школу на вадзіцеляў бронемашын у Рослаўлі, калі там яшчэ пры цару стаяла шаснаццатая запасная брыгада. Дык от у шаснаццатай брыгадзе была свая школа. Магільніцкі быў старэйшы за мяне, здаецца, гадоў на пяць, меў сям’ю і вельмі хацеў застацца жывым на вайне. Мы з ім пасябравалі яшчэ ў імперыялістычную, пасля і ў грамадзянскую давялося разам ваяваць.
Ён знарок глыбока пакашляў, нібыта хацеў надалей сабрацца з думкамі.
— Я ўжо, здаецца, казаў, — пачаў зноў, — што на Бярэзіне загінулі і абодва кулямётчыкі нашы, і камандзір. Дык от трэці, той, што на машыне за намі ездзіў з боезапасамі... Як цяпер помню, Запекіным звалі. Канечне, бронемашына не тое, што звычайны аўтамабіль. Гэта калі трэба, то падвезці боезапасы там, ці што, але ж і гэтага рабіць дужа не даводзілася яму, бо гармат на «фіяце» не было, снарадаў не трэба, а патроны для двух кулямётаў заўсёды ляжалі ў браневіку. Таму Запекіну, здаецца, ні аднаго разу і не прыйшлося трапіць пад кулі, усё адстойваўся па тылах. Я гэта гавару к таму, што Запекіна мы амаль не ведалі, адно калі на платформе ехалі да Магілёва, а то ён усё сам па сабе. І от мы трапляем у Капранаўку. Вёска была і па тым часе зусім невялікая. Выбралі сабе хату на краі вёскі, каб за шляхам добра глядзець, а бранявік свой і аўтамабіль са скрынямі ў двор, балазе, вароты шырокія. Гаспадар, мусіць, нішто быў, але загінуў на імперыялістычнай. Засталася ў доме адна яго баба, маладая кабета, нават не паспела радзіць мужыку сына. Так і жыла адна. Узрадавалася — як-ніяк, а мужыкі. Магільніцкі таварыш быў строгі — яно і правільна, бо свая сям’я недзе дома. Затое Запекін захацеў знайсці да яе ход адразу. Але яна нешта не прыняла яго. Усё частавала мяне. Жывём мы гэта ў яе адзін дзень, другі. Палякаў не відно. І са штаба ніякіх чутак няма. Пайшоў трэці дзень. Якраз перад вадохрышчам канчаліся каляды. Мы, вядома, з Магільніцкім не адлучаемся з дому, бо нельга, а Запекін пад вечар пайшоў некуды. Мы і не заўважылі, як ён адчыніў бак у браневіку і наліў адтуль у вядро спірту. Больш таго, даліў, каб мы не спалохаліся, вады ў бак. А вада ж цяжэйшая за спірт, таму адразу на дно асела. З гэтага ўсё і пачалося. Бачым у прыцемках — коннік скача. Аказваецца, да нас новы загад са штаба вязе: трэба пераязджаць з Капранаўкі ў другую вёску.
— Далейшыя ўказанні, — кажа, — атрымаеце пасля.
Мы, вядома, салдаты рэвалюцыі. Не паспеў коннік ад’ехацца ад вёскі, як пачалі збірацца ў дарогу.
— А дзе ж Запекін? — пытаецца Магільніцкі.
— Ды, мусіць, на той канец вёскі пайшоў, — падказвае гаспадыня.
Магільніцкі ажно лаяцца пачаў.
— Добра, — кажа мне, — ты прагравай матор і выязджай на дарогу, вунь да тых дрэў, а я зараз пашукаю Запекіна.
І пабег па вёсцы. А я тым часам да браневіка. На дварэ мароз. Да жалеза дакрануцца нельга. Але матор завёўся хутка. Пачаў развітвацца з гаспадыняй, тая абшчапіла мяне за шыю і плача горкімі слязьмі, хоць паміж намі нічога і не было такога. Нарэшце адпусціла. Я сеў у бранявік, як і дамоўлена было з Магільніцкім, выехаў за вёску. Стаў там паміж дрэў. Шлях адтуль відаць наскрозь. Сяджу гэта ў браневіку, чакаю Магільніцкага і Запекіна, а машыны ўсё не відно. Матор на малых абаротах гурчыць. І раптам — чмых, чмых. Пачмыхаў гэтак і заглух. Я — туды, я — сюды, галавы ніяк не знайду сабе. Каб жа ведаў, што нехта вады ў бак наліў, то рады даў бы. А то ж не ведаю. Пакуль спірту ў карбюратары хапала, матор працаваў, а як вады налілося, заглух. Дастаткова было адно спусціць ваду, але гэта і ў голаў не прыходзіла. Пабегаў я вакол браневіка, пабегаў ды зноў усярэдзіну. Не зачыняюся, усё пазіраю на вёску, чакаю Магільніцкага. І раптам бачу скрозь імглу, як нейкая калона рухаецца па шляху. Паварочваю вежу. Настаўляю кулямёты на калону. Але чыя яна? Можа быць і свая, можа быць і чужая. Тым часам калона ўсё бліжэй і бліжэй. Я за ёй на ўсе вочы сачу, пачынаю падлічваць па тэлеграфных слупах адлегласць. Адзін слуп, другі, трэці... Налічыў, здаецца, дзевяць. Ужо і не ведаю, як тады выйшла, але здагадаўся, пэўна, што гэта легіянеры. Ну, я на свой страх і рызыку і ўдарыў па іх з кулямёта. Не чакалі яны, мусіць. Пасыпаліся, як боб, хто куды. Але больш чамусьці падалося іх адразу да вёскі. Яшчэ няблага відаць было, і я не даваў ім наблізіцца да вёскі. Ажно не заўважыў, што па шляху легіянеры таксама крадуцца да браневіка. Тады я перасеў да другога кулямёта і таксама пачаў страчыць. І цяпер ужо выразна пачуў польскае «пся крэў». А ў душы, паверце, ні страху, ні хвалявання. Злосць ды акрыленасць нейкая — здаецца, ніколі яшчэ такое не здаралася са мной у баі. Але ж сілы няроўныя, я і сам гэта разумею; тым больш — чую, як па брані кулі цокаюць ужо амаль з усіх бакоў. Значыць, абкладаюць мяне, бяруць у кальцо. Да таго ж у браневіку ўжо дыхаць няма чым. Прыходзіць думка, што бранявік недзе загарэўся. Тады я соваю ў кішэні па гранаце, бяру таксама ў рукі, адчыняю люк, саскокваю на снег. І як толькі вывальваюся на снег, адчуваю ў назе боль. Мусіць, параніла, думаю. Варушу нагой — не. Нагу не зачапіла. Бранявік таксама стаіць. Я прыціскаюся да снегу, пачынаю азірацца і бачу, як наўскасяк, проста да браневіка, бягуць трое легіянераў. Падхопліваюся і шпурляю адну за адной гранаты. Легіянеры падаюць. Але і каля браневіка бухкае граната. Значыць, легіянеры ўжо зусім блізка. І тады я вырашаю прабіцца скрозь іхнія ланцугі. Лепей, канечне, падавацца туды, дзе разарвалася граната. Можа, там, акрамя тых трох легіянераў, якія пагінулі ад асколкаў, нікога няма. Асцярожна, нібыта яшчарка, адпаўзаю ад браневіка. Дзіўна, але мне шанцавала ў тую ноч да канца. Незаўважаны, я прапоўз паміж легіянераў, якія зусім не чакалі ад мяне такога спрыту, і ўранні ўжо быў у Чачэвічах, дзе стаяў у той час чырвонаармейскі атрад, таксама, мусіць, заслон.
— Ну, а далей што было? — спытаў шафёр.
— Пра далейшае мне расказваў ужо Магільніцкі. Мы сустрэліся з ім ажно праз два гады, калі вайны не было. Ён застаўся тады жывы і ваяваў да канца грамадзянскай. Але не на нашым браневіку. Наш бранявік белапалякі закідалі гранатамі і спалілі.
Чалавек змоўк, і мы доўга чакалі, пакуль ён збярэцца гаварыць.
— Магільніцкі тады хутка знайшоў Запекіна, — бліснуў вачамі наш спадарожнік, — але пакуль яны ішлі па вуліцы, на шляху пачаўся бой. Да браневіка мне ўжо нельга было падступіцца. Адно, што Пімен паспеў зрабіць, дык гэта пасадзіў Запекіна ў машыну і паказаў дарогу, якая вяла з вёскі ў другі бок. Трэба было ратаваць боезапасы. Сам Магільніцкі застаўся ў вёсцы. Капранаўку легіянеры занялі, але назаўтра іх адтуль выбілі чырвонаармейцы. Магільніцкі таксама памагаў ім — у яго ж былі з сабой гранаты і рэвальвер. Пімен мяне — так ён думаў — пахаваў тады. Ад браневіка ж нічога не засталося, адзін попел ды кавалкі жалеза, якія разляцеліся ад выбуху ва ўсе бакі. Цяжка было паверыць, што я ўцалеў. Таму Магільніцкі набраў попелу — рашыў, што я згарэў, — і пахаваў з усімі ўрачыстасцямі.
Як ні трымаўся ўвесь час чалавек, але пад канец голас яго стаў глухі і невыразны, нібыта душыла што.
— От як яно было, а раскажы каму, то могуць і не паверыць.
— На вайне бывала ўсякае, — сказаў Джагараў, каб падтрымаць чалавека. — Я сам нямала паваяваў, таму ведаю.
— Але ж гэта даўна-а-а-а... — чалавек цяпер нібы пераконваў нас. — Лічыце, што вы першыя пачулі пра ўсё. Патрапілася так, што з вамі сёння паехаў адтуль. Неяк не стрымаўся, загаварыў.
— А як у Капранаўцы? Як сустрэлі вас? — спытаў шафёр.
— Я там не аб’явіўся, бо навошта? Даўніна ж... Пахадзіў вакол магілы, паглядзеў на вёску. Хацеў знайсці двор сваёй былой гаспадыні, але вёска стала зусім не тая, што была тады, і знаку ад двара не засталося. Можа, і самой гаспадыні даўно няма.
У Магілёве мы запрасілі старога пераначаваць разам. Але той адмовіўся. Сказаў:
— Няма з сабой ніякіх дакументаў, каб прасіцца ў гасцініцу.
Можа, і сапраўды ў яго не было з сабой даведак, але хутчэй за ўсё чалавек проста не захацеў пабыць з намі. Гэтак бывае звычайна з людзьмі маўклівымі і замкнутымі ад прыроды: раптам, можа, у хвіліны найвышэйшага ўнутранага ўзрушэння, яны выказваюць табе ўсё, што не могуць ужо ўтрымаць у сабе, а пасля нібыта спахопліваюцца, і тады настае незразумелая адчужанасць. Але напаследак ён яшчэ спытаў мяне:
— Дык, кажаце, таго, Ленінавага таварыша не Муралавым звалі? — і зноў запярэчыў: — Не, я як цяпер помню, наш трыццаць пяты бранявы атрад называўся імем таварыша Муралава!..
Мы паціснулі адзін аднаму рукі, і ён пайшоў па асветленай электрычнымі ліхтарамі вуліцы.
Быў яшчэ вечар, і горад жыў сваім звыклым жыццём, з мітуснёй і шумам.
Недзе ў людскім натоўпе, непрыкметны нікому, ішоў наш знаёмы.