Конь дарогу знаў. Ён сам павярнуў каля гумнаў і міма лесапілкі патрухаў па наезджанай дарозе да ракі, дзе крокі за два ад берага стаяў абледзянелы паром. Ужо каторы тыдзень на зямлі ляжаў снег, і людзі ездзілі на санях, а рака ўсё не замярзала: па вадзе плылі адны шараны.
Дзядзька Хвядос кінуў мне на рукі лейцы, саскочыў на снег і ўзяў каня за аброць: пачалі паціху спускацца к вадзе.
— Трэба неяк забрацца на паром, — сказаў я. — Можа, падгонім яго бліжэй?
— Сядзі!.. Тут неглыбока. Уз’едзем і так.
Конь падышоў да ракі, спыніўся.
— Ну-ну, чаго стаў! — Дзядзька сеў на сані, забраў ад мяне лейцы і замахнуўся пугай: — Но-о-о!
Конь абламаў капытамі тонкі лядок ля самага берага, ступіў колькі крокаў па халоднай вадзе і, коўзаючыся, узышоў на паром.
— Бяры мае рукавіцы, — сказаў дзядзька. — Ідзі папацей.
Я падышоў да парэнчаў, ухапіўся за віты трос і што ёсць моцы пачаў цягнуць. Паром не кратаўся. Ён быў цяжкі — на кожным бервяне бліскучы лёд.
— Давай разам. — Дзядзька таксама ўзяўся за трос.
Нарэшце паром здрыгануўся і, пагойдваючыся, паволі паплыў да другога берага.
— Ну вось, хутка і дома будзем... — Дзядзька Хвядос перастаў памагаць, чамусьці паглядзеў на свае рукі і адышоўся, каб пільнаваць каня. — Але дзе там хутка! — нібы спахапіўся ён. — Гэта па-нашаму дык хутка. А калі... Ну, адным словам, як даваў Мацей каня па цябе ехаць, то і паперку даў, накладную. Сена трэба на ферму прывезці ад стагоў. Кажа, па дарозе. А мне што? Мацей — брыгадзір. І дзядзька твой. Прыедзем — пабачыш, адразу прыйдзе. Любіць, калі госці бываюць. — Ён задумаўся аб нечым, пасля разважліва сказаў: — А што, хіба Хвядос не такі? І Хвядос не адстаў. А стагі дык і папраўдзе не далёка ад дарогі. Вунь, бачыш, на сухіх грудах, пад самы лес?
Стагоў было некалькі. На іх сядзелі снежныя шапкі. Асабліва кідаліся яны ў вочы здалёк, — далей трохі была цёмна-сіняя сцяна рослага лесу. Стагі стаялі па той бок старога рэчышча, і трапіць да іх, пакуль не падмерзла, можна было толькі па кругавой дарозе, якая вяла ад парома спачатку на Топкую Гару, пасля паварочвала ўправа і, агінаючы вялікую затоку — дзербеш, міма пенькамочча падыходзіла к лесу, на сухія груды.
Мы пераправіліся цераз раку хутка. Прывязалі паром і пусцілі каня на кругавую дарогу.
Калі плылі на пароме, было яшчэ відна, а як пад’язджалі да стагоў, то на лузе ўжо ляжаў паўзмрок. Снег пацямнеў, нібы хто разліў па ім крушынавае чарніла. Над вёскаю, што засталася па другі бок ракі, мусіць, чуючы блізкую ноч, насіліся жывою хмараю вароны.
Вецер дзьмуў едкі, вадзяністы.
На грудах, збоч дарогі, пракінуліся лапікі чорнай зямлі. Спачатку іх было мала — усяго некалькі няроўных разорын, але чым далей мы ехалі па грудах, тым усё часцей яны трапляліся і нарэшце пайшлі скрозь.
— Гэта ж дзікія свінні парылі! — толькі цяпер здагадаўся я.
— А ўжо ж...
— Ды многа іх тут!
— Хапае. Анагдысь казалі, што Адам Мамонаўскі вепрука паганяў. Але ў кубел не паклаў. Не пацэліў. Раззлаваў толькі. О, яны часам тут штучкі выкідваюць!.. Аднаго разу вяпрук дык нават у вёску не пабаяўся забрысці. Палез праз агароджу на ферму і павёў за сабою свіны статак. Два дні шукалі па лесе. Добра, што ваўкі яшчэ не напалі, а то б наеліся сала.
Дзядзька гаварыў гэта і ўсё не адводзіў вачэй ад разорын; і яму было цікава, як парылі, нібы ўзаралі, сваімі лычамі дзікія свінні сухія груды. Пад снегам зямля была сырая.
— Ім цяпер, гэтым дзікам, яшчэ раскашуха... Снег невялікі. — Дзядзька павярнуў галаву — у яго бледны твар, жывыя вочы, вакол іх сабраны хітрыя зморшчыны, на качыным носе таксама шмат зморшчын, а доўгая рыжая барада закрывае грудзі, вецер прыціскае яе да паношанага шыняля. — Я вось падумаў... Ці выжыў бы чалавек, каб яго пусціць на такі самапас?
— Неяк жа ён жыў...
— Калі?
— Ну тады, даўно...
— Ага, жыў... — з неахвотаю згадзіўся дзядзька.
Конь часта фыркаў, касіўся на бакі, але бег прытка. Голы асінавы лес тым часам то адступаў ад сухіх грудоў, то падступаў зноў, і тады відаць былі ў нізінах, на краі маленькіх балоцвін, вываратні: мусіць, тут у сваю волю пахадзіла бура.
Дзядзька Хвядос прыязджаў па мяне на Астраўскую Развілку, дзе спыняецца хоцімскі аўтобус, і мы за дарогу паспелі нагаварыцца — я ведаў ужо ўсе вясковыя навіны. І таму быў вельмі здзіўлены, калі неспадзявана ўбачыў на дарозе Ягора Случанку.
— Здароў, Харытонавіч! — крыкнуў дзядзька, стрымліваючы каня. — Ты б саступіў з дарогі, а? Даў бы нам праехаць. А там і сам нябось стаміўся нагамі снег мясіць. На сані сядзеш. У нас якраз да цябе дзела ёсць.
Случанка крыва ўсміхнуўся і зрабіў некалькі крокаў у снег ад дарогі. Стаў там, павярнуўшыся тварам да нашых саней, і глядзеў, як мы праязджалі міма. Быў ён апрануты ў кажух, пашыты з авечых шкур. Шапка-вушанка была вялікая, сівая: ці то казліная, ці то барсуковая. Яна глыбока налазіла на лоб. У Ягора з сабою было ружжо, і ён трымаў яго пад пахай, палажыўшы ствол на правую руку.
Спачатку я глядзеў на Случанку збоку, але хутка сані параўняліся з ім, і тады я ўбачыў ягоны твар. Некалі гэты чалавек быў таўстаморды, з бычынай шыяй: выглядаў асілкам сярод нашых мужыкоў і, як помню я, усё жартаваў, стоячы за прылаўкам: «Пі вінцо — будуць чырвоныя шыя і ліцо». Цяпер у Ягора твар змардаваны, худы, парослы белым шчаціннем. Скура сабралася з усяго твару пад бараду і павісла там. На нас ён глядзеў неяк спадылба, і вялікія вочы яго слязіліся, можа, нават ад ветру.
Дзядзька запыніў каня і сказаў:
— Ну, Харытонавіч, садзіся.
Той выйшаў на дарогу, патупаў на месцы, аббіваючы снег з валёнак, палажыў не спяшаючыся ружжо на сані — ствалом на розвальню, і толькі пасля гэтага ўскарабкаўся сам.
— Нат-ка, тут вось у мяне паперка табе, — дзядзька выняў з кішэні накладную і стаў падаваць Случанку.
— Навошта яна мне? Зважыць усё роўна няма як.
— А ты паедзеш з намі і на вока прыкінеш, колькі на гэтыя сто кілаграмаў сена трэба. Раз пастаўлен на дзела, значыць, павінен адказваць. У нас табе не шарашкіна кантора.
— А я што? — Случанка нібы зазлаваў, раптам выхапіў з дзядзькавых рук накладную, разгарнуў, паглядзеў на яе і сказаў: — Сам пісаў, пазнаю руку яго. — І ў голасе яго пачулася скрытая непрыязнасць. — Дужа многа ён бажаволіць...
— Не ён, а каровы, — не стрымаўся дзядзька. — Сена ж гэтае для іх і накошана.
— Ты лепш глядзі ўжо за дарогай... Паварочвай! Бачыш вунь след? Ну, то якраз к пачатаму стогу.
Накладную Случанка ўсё яшчэ не хаваў — трымаў у руцэ. Вецер вырываў паперку, але яна была заціснута паміж пальцаў. Ягорава рука дрыжала. Яна была якаясьці васковая і ўся ў рудым рабацінні.
«Залатая рука», — успомніў я.
...У вёсцы іх было трое братоў — глухі каваль Ляксей, першы свой старшыня сельсавета Іван і гэты, малодшы, Ягор. Бацькі іхняга — Харытоні Случанкі маладыя не помнілі ўжо. Расказвалі старыя, што Харытоня ласы быў на гарэлку, але зямлі ў самога было ўсяго дзве ці тры дзесяціны, і на ёй не надта разгавееш. Ратавала адно — чалавек. Харытоня быў тараваты, і калі сам чаго не меў, то зычыў па горла дабра суседзям.
І не здаралася ніводнага вяселля без Харытоні. Умеў ён вялікім пальцам такое выбіваць на бубне, што заслухаешся. Падыдзе да стала, вып'е запар колькі чарак і сядзе на ўслоне — гарманіст недзе ходзіць, а навошта каму гарманіст той: Харытоня ўсё можа... ён табе і «страданне», ён табе і «дасаду» на сабачай скуры выб’е.
І вось аднойчы ў вёску заявіўся з Вусаўкі Шпур. Яго тут добра ведалі, бо на памол да яго вазілі збожжа. Шпур меў свой млын — праўда, не на аднаго. Але браты нечага не падзялілі, і малодшы Шпур падаўся цераз раку. Цяпер ён шукаў хаты. І Харытоня пусціў яго ў сваю. Так яны і пачалі жыць — у першай палавіне Шпурава карчма (так празвалі ў вёсцы гэтае яго саматужнае пітное завядзенне), у другой — Случанкава сям’я, а ход на вуліцу — адзін. І мужыкі, як прыходзілі ў карчму, не дужа задумваліся, дзе сесці, абы стол вольны быў: ці на Шпуравай палавіне, ці на Случанкавай. Хлопцы Случанкавы тым часам заўсёды блыталіся пад нагамі. У доўгія зімовыя вечары, калі не паспявалі зачыняцца дзверы ў карчме, яны залазілі на печ, лізалі халву, якую падаваў ім туды сам Шпур, і пазіралі сваімі вачанятамі ўніз: за доўгім сталом, які даставаў ад парога да сярэдняй сцяны, сядзелі захмялелыя дзядзькі і гаманілі; Шпур меў сваё месца за перагародкай паміж печчу і сцяной, ён стаяў там, адганяючы ад сябе дым брудным ручніком, і ўсё казаў:
— Што ж гэта вы і за мае грошы не п’яце?
— За твае вып’еш! — Мужыкі круцілі галовамі. — Мы гэтае «ў доўг» ужо ведаем. Увосень і з такоў забярэш усё, дзецям нічога не астанецца.
— А вы спачатку выпілі б, а гаварыць будзеце потым. Можа, я яшчэ і не спаганю, дарую каму.
— Хітры ты, Шпур, — уздыхалі мужыкі. — І як ты на нашу галаву зваліўся? Сядзеў бы ў сваёй Вусаўцы ды малоў...
Часам Шпур выходзіў з-за перагародкі, падсаджваўся да мужыкоў.
— А вы б, людзі добрыя, скарбы пашукалі, — пачынаў ён. — Во, за Белай Дубровай якія курганы, за Калодлівам... Там, можа, цэлыя скрыні гэтага золата. — Ён даставаў з-пад фартуха залатую пяцёрку, прабаваў яе на зуб, пасля хаваў зноў у патайную кішэню. — Вы толькі паслухайце... — І Шпур расказваў якую-небудзь гісторыю, дзе заўсёды яго знаёмы знаходзіў пад яблыняй гаршчок з золатам.
Мужыкі слухалі і цокалі языкамі.
— Цяпер зіма, снег ляжыць, дзе тое золата знойдзеш, — разводзілі яны рукамі.
— А навошта цяпер шукаць? — шчыра здзіўляўся Шпур. — Снег сплыве, тады і шукайце сабе, — гаварыў ён.
— Як снег сойдзе, то нам у полі араць трэба, няма дурных байды біць па тваіх курганах ды скарбы шукаць.
— Ну, як хочаце, — згаджаўся карчмар. — Калі ў вас ёсць грошы, і мне весялей. — Ён усміхаўся і ківаў галавой. — Але што з вамі паробіш? Бярыце тады ў доўг. Неяк аддадзіце, бо нікуды не падзенецеся.
І мужыкі бралі гарэлку «ў доўг», пілі, п’янелі, скардзіліся і расказвалі адзін аднаму пра свае крыўды.
Але аднойчы Харытоня са Шпурам пасварыліся. Звычайна Шпур пасылаў Харытоню з вялікай, гарцаў на пятнаццаць, біклагай у мястэчка па гарэлку. Харытоня напаўняў біклагу, чапляў яе на вяроўку і нёс. За гэта Шпур даваў ажно дзве грыўні да той платы, якая выходзіла за арэнду хаты, і аддаваў іх Случанкавай жонцы: так было дамоўлена ў іх; затое кожны раз, як вяртаўся Харытоня з мястэчка, Шпур наліваў свайму «экспедытару» шклянку акавітнай. І вось аднаго разу Харытоня прыйшоў дамоў без біклагі. Ён быў п’яны, толькі трымаўся на нагах. Шпур спачатку разгубіўся, пасля падскочыў да Случанкі, узяў за манішку.
— Дзе мая гарэлка?
— Во... бачыш... — І Харытоня падняў угору абедзве рукі, паказаў далоні.
— Выпіў, блазнюк?
— Ці ж пятнаццаць гарцаў у мой бяскішкі жывот улезуць, — заплятаўся Харытонеў язык.
— Злодзей, аддай біклагу!
— Можа, і прынясу калі... пустую... — Харытоню хацелася, каб карчмар хутчэй адчапіўся ад яго, але той не адступаўся.
— Вярні біклагу! — крычаў Шпур.
— Прынясу... калі толькі ён аддасць...
— Хто гэта ён?
— Хто? Хто? Чукіла, во хто!
Харытоня знаў, што гаварыць — хадзілі чуткі, што па гэты бок паявіўся разбойнік Чукіла, які ўцёк з катаргі. Пачуўшы пра Чукілу, Шпур прыціх на момант, але хутка ўспомніў пра гарэлку і зноў пачаў крычаць:
— Злодзей ты і твой Чукіла! Плаці за гарэлку, а то стражніку заяўлю! Ён табе прапіша, як з разбойнікамі знацца!
Харытоня залыпаў вачамі — ён раптам раззлаваўся.
— Ну вось што! — Харытоня ажно працверазіўся. — Падружылі мы з табой і до! Хопіць! Бяры свае манаткі і вон!
У той жа дзень Шпур наняў падводу і паехаў у Вусаўку мірыцца з братам. А яшчэ праз колькі дзён непадалёку ад Халахонава хацішча пастухі знайшлі нежывога Харытоню. Побач стаяла Шпурава біклага з гарэлкай, але без заткала. Харытоня выпіў лішняга і сканаў ад нутранога агню. Выходзіла, што Харытоня прыхаваў біклагу ў лесе, каб карыстацца гарэлкай самому.
Здарылася гэта недзе гадоў за пяць да германскай вайны. Затым была тая вайна. Пасля яшчэ шмат чаго.
І з цягам часу ў вёсцы забылі і пра Шпура, і пра яго карчму.
І як ні дзіўна, але першы раз пра карчмара Шпура я пачуў ад Ягора Случанкі. Тады яму было ўжо гадоў сорак пяць якіх. Якраз скончылася Айчынная вайна. У вёску адзін за адным — хто ўцалеў — вярталіся мужыкі нашы. Вярнуўся і Ягор — таксама, як суседзі, з медалямі. Але размоў у той дзень, калі ён вярнуўся, было больш як звычайна: Ягор не быў у вёсцы ад самае калектывізацыі. Спачатку ён падаўся ў Данбас, на шахты, пакінуўшы тут жонку з малым хлопцам, — былі нават такія чуткі, што ён завёў на шахтах новую сям’ю. Але гадоў праз колькі малодшага сына Харытоні Случанкі пабачылі ў Клімавічах — ён раптам апынуўся там і рабіў ужо ў мясной лаўцы.
І вось адразу пасля вайны гэты бадзяга нечакана паявіўся ў вёсцы. Усе рашылі — значыць, і Ягору Случанку вайна далася ў знакі, бо нездарма ж ён успомніў нарэшце пра сям’ю, вярнуўся дамоў. Далі яму магазін і сказалі:
— Ведаеш гэтую справу, то і стой за прылаўкам, гандлюй.
У тое лета часта яшчэ ў наваколлі чуліся выбухі — вайна скончылася, а смерць хавалася ў зямлі: ступіць чалавек дзе, і раптам міна ўзрываецца. Асабліва траплялі ў бяду хлапчукі. І наш настаўнік, аднавокі выкладчык гісторыі Клюковіч, задумаў на ўсе канікулы задаць нам работы — пачаў вадзіць на раскопкі кургана, што з незапомных часоў узвышаўся за вёскай, на скрыжаванні дарог. І вось аднаго разу на курган узышоў Ягор Случанка. Мы падумалі, што ён прыйшоў па свайго Іллюка, але магазіншчык закурыў і пачаў гаворку з Клюковічам:
— А ты нядрэнна прыдумаў, — пахваліў ён.
— Трэба і пра гэта дбаць, — усміхнуўся настаўнік.
— Яно вядома. Толькі чаму ты збіраеш гэтыя чарапкі? Золата будзе ў цэлым гаршку. Як убачыш, так і цягні... Ды глядзі, каб падшывальцы твае не падпільнавалі. Нясі адразу да мяне, а я ўжо ход яму дам.
— А-а-а... вы вось пра што!.. — нарэшце здагадаўся Клюковіч.
— А ты не прыкідвайся. Я ж не абы-хто. Не пакрыўджу, толькі прынось. А калі не верыш, то паслухай. Я табе раскажу... — Магазіншчык сплюнуў на жвір, пачухаў свае потныя валасатыя грудзі. — У нас быў тут некалі Шпур-карчмар, ці шынкар, як яго там, не ведаю. У бацькі майго арандаваў хату. Дык вось якраз тады я і наслухаўся. Ты ж вучоны, ведаеш... усе курганы гэтыя, што па наваколлю, засталіся ад шведаў ды французаў...
— Можа, і ад іх...
— Ды не «можа», а сапраўды ад таго часу. І гэты, і той, што за Белай Дубровай, таксама і Калодліўскі...
— Не ведаю, як тыя, а ў гэтым мы яшчэ нічога не ўбачылі ні шведскага, ні французскага.
— Ты павер, мне Шпур гаварыў, а ён у гэтым толк знаў. Я помню пра ўсё. Ты ў нас чалавек новы і шмат чаго не ведаеш. Я ж быў падаўся некалі ў шахцёры. Толькі бачу — грошы харошыя, але кожную хвіліну чакай, што па галаве каменем стукне, прыцісне. Не, думаю, шахцёрскі хлеб не для маіх зубоў. Трэба ўцякаць. Сабраў свой мяшок ды ходу. У вагоне ўжо чую... хтось расказвае: «...Дык той інжынер-француз шукаў-шукаў золата, але не! Не паказаў яму пастух. Так і паехаў француз у свой Парыж з нічым...» Ну, я, вядома, бліжэй пасоўваюся, пытаюся: «Дзе гэта было?» — «Ды ў нас, за Клімавічамі». — «А ну-ка раскажы яшчэ». Ну, ён і давай. «Прыязджае, — кажа, — аднойчы ў Клімавічы чалавек, апрануты добра, не па-нашанскаму, з кіем бліскучым і ў брылі. Ажно гэта француз з Парыжа. Пахадзіў трохі па горадзе і пачаў распытваць: «Ці ведае хто на лузе камень-валун, на якім высечана рука?» Нашы мужыкі паціскаюць плячамі, маўчаць. Тады ён і адкрываецца: «Пад тым каменем напалеонаўская казна ляжыць». І план паказвае, пальцам тыцкае: «Недзе тут». Нарэшце адзін наш пастух з Пуцявішча і ўспомніў: «Бачыў я той валун. А рука на ім дык у акурат такая, чалавечая. Мусіць, зубілам выбіта. Толькі яна ўжо мохам парасла, ледзь відна». Ну, інжынер і ўчапіўся за яго. «Вядзі, — кажа, — паказвай, заплачу добра!» Пастух і павёў. Але як сталі шукаць, то тыдзень хадзілі, другі, а валуна з рукой не знайшлі. Відаць, пастух не захацеў паказаць яго французу. Рашыў пакарыстацца сам. Ды яно і ясна, такое багацце, цэлую казну, з рук выпускаць. Толькі не павязло небараку. Ускорасці пайшоў на германскую і не вярнуўся... І тады я падумаў — едзеш ты, Ягор, не па сваёй ахвоце дамоў, то паварочвай аглоблі, можа, там знойдзеш сваё шчасце, што табе тая вёска! Падавайся лепш у Пуцявішча, усё роўна ж вёска. А я ведаў — дзела гэта вартае; абымшэлая рука магла зрабіцца залатой. Тым больш што я пра гэтую руку чуў. Шпур расказваў, калі арандаваў хату ў майго бацькі. Так і заехаў я ў Клімавічы. Адно шкадаваў, што пастух той з плёну не вярнуўся. Цяжка было шукаць той валун. Ды і вайна гэтая, ужо Айчынная, перашкодзіла. Што ні кажы, а трэба ж было ваяваць!..
Случанка раптам змоўк, падумаў трохі і сказаў вясёлым тонам:
— А ты, таварыш Клюковіч, з чарапком возішся тут!.. У экскурсію пайшоў бы з гэтымі падшывальцамі. Яны распаўзуцца, як мурашкі: знойдуць табе той камень. Падумаеш, а? Раю, руку сваю як след назалоціш.
Пасля Ягор Случанка прыходзіў яшчэ колькі разоў паглядзець на раскопкі кургана. Усё дапытваўся ў Клюковіча, ці знайшлі што. А потым нечакана здаў Хомкінай Лёксе магазін і як у ваду праваліўся. Гаварылі, што ён абабраў старую Прасначыху. Сляпая дачка яе — Варка — неяк купляла камсу ў магазіне і калі разлічвалася, то высыпала з панчохі замест медзякоў залатыя пяцёркі: у вёсцы здагадваліся, што ў Прасначыхі яшчэ ад бацькі, які служыў у пана, засталіся, мікалаеўскія грошы. Дык Ягор Случанка і загроб іх сабе. Але як дакажаш?
...Цяпер Случанка стаяў пад стогам, схаваўшыся ад ветру. Мы з дзядзькам скублі сена — яно паспела за лета зляжацца і не паддавалася, не вышмаргнеш, ажно пальцы балелі.
Я паглядзеў на неба. Там ужо гарэлі зоркі. Але іх яшчэ было мала, і яны былі амаль белыя. За ракою, у вёсцы, свяціліся агні ў вокнах.
Дзядзька распасцёр рукі, згроб у ахапку халоднае сена і панёс да саней. Неўзабаве адтуль пачуўся яго глухаваты голас:
— Ты, Харытонавіч, бачыў, як па грудах пахадзілі дзікія свінні?
— Ага... — Случанка адказаў з неахвотай.
— Можа, ты падстрэліў вепручка?
— Я сала ўжо не ем. Мне ён не патрэбны.
Я не дачакаўся канца іхняй гаворкі — пачаў ускладваць на воз сена. Хутка воз быў гатовы. Нарэшце мы выехалі на дарогу, развіталіся з Ягорам Случанкам — ён заставаўся ў ноч вартаваць стагі — і пабрылі за возам.
— Ягор вярнуўся даўно? — спытаў я праз нейкі час у дзядзькі.
— Ды ці не ў той самы дзень, як цябе я пазалетась на станцыю адвёз.
— І Матруна яго прыняла?
— А што ёй рабіць! Баба... А бабы — яны, брат, усе жаласлівыя, як адна.
Мы памаўчалі.
— Насаўсім ён ці не? — зноў спытаў я.
— Хто яго ведае. Але я думаю, што насаўсім. Адбегаў жа чалавек сваё. Цяпер вось слабы, стары...
Дзядзька Хвядос загаварыў хутка, усхвалявана.
— І, здаецца, не быў вахляком, а вось правалындаўся. Быццам яго і праўда нячыстая рука вадзіла па зямлі. Браты — такія людзі! І Ляксей, і Іван. А гэты!.. Цяпер наракае і скардзіцца. Пенсіі не дабіўся. А як ты яе, тую пенсію, дасі яму, калі ніхто не ведае, дзе чалавек жыў. Здавалася б, вайна... якое дзела... Дык і вайну ж недзе праседзеў. А другія галовы палажылі... Ягор медалі паказвае. А яму кажуць: «Забітыя ж медалёў не бралі з сабой у магілу. Тут, на зямлі, свае пакінулі».
Мы ўжо ад’ехалі ад лугу. Паабапал дарогі стаяў маўклівы цёмны лес.