Васіля Антонавіча разбудзілі галасы: нехта праходзіў па сцежцы паўз хлеў, дзе спаў ён на сене — на дзвюх ношках малочнае брыцы, якую гаспадыня ўскінула пад самы вільчык, на сасновыя жэрдзі, — і засмяяўся на ўсю вуліцу.
Пасля пачуўся хваравіты кашаль.
І раптам нібы прарвалася ноч: прачнуліся па дварах сабакі, і злы, захлёбісты брэх падняўся да самага неба.
«Няўжо яшчэ так рана?» — здзівіўся Васіль Антонавіч і паднёс да вачэй руку, але малая фасфарычная стрэлка на гадзінніку падбіралася ўжо блізка да трох. Васіль Антонавіч паморшчыўся, паварушыўся на сваім лежаве і павярнуўся на спіну, падсунуўшы пад патыліцу абедзве далоні.
Угары, праз вільчык, выступалі на цёмным небе чырвоныя зоркі. Цэлае мроіва зорак. І адна — рухалася. Спачатку падалося, што гэта звычайная знічка, але яна ўсё не падала, плыла паціху і не згарала.
«Спадарожнік!» — Васіль Антонавіч прыўзняўся, абапёршыся на рукі, сагнутыя ў локцях, і ўжо не лажыўся, пакуль не праводзіў цуд дваццатага веку за небакрай, што губляўся ў цемрыве за вёскай.
Унізе жавала сваю доўгую жвачку сонная карова.
Васіль Антонавіч сплюшчыў гарачыя павекі, паляжаў трохі, маючы надзею заснуць, але хутка адчуў, што ўжо не засне.
На душы было ў адзін час і трывожна і хораша.
...На гэтым паддашку Васіль Антонавіч апынуўся неспадзявана. Ён павінен быў начаваць сёння недзе пад яловымі шатамі на раскосах. Але чамусьці не прыйшлі хлопцы — рахункавод Загала, памочнік пацюпінскага ляснічага Аўдзей Храмянкоў і парткомаўскі інструктар Кузьма Старавойтаў. Учора, калі яны прыязджалі ў горад, то знарок заходзілі на кватэру да Васіля Антонавіча. Дома на той час была адна жонка. І яны перадалі праз яе, каб Васіль Антонавіч адразу ж падаваўся за раку і чакаў іх там, ля дубоў. Але дарэмна ён блукаў да самага вечара з рыбацкай торбай па сцежках, стаяў пад дубамі, пазіраючы з-пад рукі — сляпіла заходзячае сонца — на другі бераг. Ніхто не прыйшоў. І тады ён убачыў на кладцы жанчыну.
Кладка была клявая — хтосьці паклаў на козлы цераз рэчку дзве тонкія жэрдкі, і жанчына, босая, ступала па ёй асцярожна, далёка адставіўшы для раўнавагі левую руку. Правай яна трымала, прыціскаючы да сябе, зялёны таз, у якім каптарком ляжала памытая бялізна. Жанчына не спяшалася. Гледзячы пад ногі сабе, яна спярша стаўляла на кладку адну нагу, на нейкі момант застывала на месцы, нібы раздумвала, затым узмахвала рукою, як птушка крылом, заносіла над вадою другую нагу і так паволі набліжалася да берага. Кладка пад ёю ўгіналася, пагойдваючыся.
Васіль Антонавіч глядзеў на жанчыну, і ў яго ўвесь час было такое адчуванне, што адна яна не пройдзе да канца, што ёй трэба памагчы — ступіць колькі крокаў насустрач, падаць руку.
Але жанчына і сама перайшла кладку.
Было ёй, можа, гадоў трохі за сорак — невысокая, зграбная; валасы ў яе былі заплецены ў касу і ўкладзены прыгожым вузлом на патыліцы; вочы — жывыя, зыркія.
Жанчына паставіла на траву таз, выпрасталася і абцягнула на сабе вылінялую сукенку.
— Добры дзень, — сказаў Васіль Антонавіч.
Жанчына ўсміхнулася:
— А што гэта вы ўсё тупаеце тут? Сюды ішла — бачыла, і зараз вы. Мусіць, чакаеце каго?
— Адгадалі.
— Каго ж?
— Сваіх... сяброў-таварышаў. Збіраліся сюды разам. А вось няма. І сонца садзіцца, а іх няма. Пэўна, ужо і не будзе...
— Можа, і не будзе.
— Дык і я думаю — позна. Цяпер стаю вось, як той, што паміж трох дарог, а па якой ісці, каб бліжэй да вёскі, то і не ведаю.
— Здаецца, па гэтай бліжэй, — паказала жанчына на сцежку, якая вяла ад кладкі і гублялася ў алешніку. — Канечне, бліжэй.
— Што ж, — прытворна ўздыхнуў Васіль Антонавіч, — раз па гэтай...
Жанчына нагнулася, падхапіла таз, затым рашуча ступіла на сцежку і, не азіраючыся, пайшла. Ускінуў на плячо сваю торбу і Васіль Антонавіч. Неўзабаве ён дагнаў жанчыну, збочыў трохі і пакрочыў амаль поплеч, падмінаючы гумавымі ботамі траву.
Вёска была недалёка. Але па дарозе яны разгаварыліся і прыйшлі туды, калі непамерна выраслі цені і запозненыя вароны, часта-часта махаючы крыламі, спяшаліся некуды да сваіх гнёздаў; на другім канцы вёскі ўжо рыкалі ў статку каровы, і густы пыл, як першы саламяны дым на пажары, вісеў над хатамі.
Вёска была невялікая — адна кароткая вуліца. Па два бакі, пад вокнамі хат, стаялі нізкія, падобныя на вялікія шары, вербы.
— А вось і мая хата, — спынілася жанчына ля самае крайняе хаты, адразу ж на пачатку вуліцы, і папыталася: — У вас жа хоць знаёмы хто ёсць тут?
Васіль Антонавіч развёў рукамі, пажартаваў:
— Буду яшчэ шукаць. Пачну вось ад першых варот.
Жанчына паказала свае шырокія белыя зубы, кіўнула галавой:
— Тады хадземце... пакуль яшчэ стаім. А то варот у мяне няма, дык пасля не пачую.
Была яна ўся ўжо нейкая вельмі свойская.
Але ў хаце Васіль Антонавіч чамусьці доўга не мог разгаварыцца. Засаромеўся раптам. І, можа, нават таму, што ў хаце, акрамя іх, нікога не аказалася. Добра яшчэ, што гаспадыня неўзабаве выйшла і на падворку пачала нацягваць (ад сенцаў да хлява) тонкую, як шпагат, вяроўку — развешвала памытую бялізну.
Васіль Антонавіч сеў на табурэтку, агледзеўся. У хаце было чыста і ўтульна — да ўсяго дайшлі жаночыя рукі: сцены абклеены цвятастымі шпалерамі, на вокнах белыя фіранкі, нават дзверы занавешаны паркалёвай шырмай. Ад печы да сцяны была зроблена тонкая перагародка, якая падзяляла невялічкую хату на дзве амаль роўныя палавіны. Ложак, відаць, быў па той бок, за перагародкай, а тут, ля стала, стаялі яшчэ дзве табурэткі ды ўслон з шыракалістай пальмай, прыстаўлены да сцяны, што выходзіла вокнамі на вуліцу. Падлога была чыста вымыта, у парозе ляжаў акуратненька разасланы аер, ад якога ў хаце стаяў прыемны лугавы пах. На сцяне, як і ў кожнай вясковай хаце, вісела зашклёная рамка з фотакарткамі. На адной Васіль Антонавіч пазнаў сваю цяперашнюю гаспадыню. Мусіць, яна здымалася, калі была яшчэ зусім маладая: тады ў яе не было кос, а прычоску яна насіла гарадскую — каротка падрэзаныя кругом валасы; дзве густыя пасмы, хаваючы лоб, даставалі да самых брывей. На другой фотакартцы, паклаўшы правую руку на край стала, сядзеў малады чалавек у вайсковым. Былі ў рамцы і яшчэ нечыя фотакарткі, але часцей за ўсё адной пары — маладыя прыхінуліся адзін да аднаго галовамі, і ў яе на каленях хлопчык з вялікімі вочкамі.
Васіль Антонавіч дастаў папяросы, наважыўся быў закурыць, але перадумаў. Гаспадыня тым часам управілася на двары, увайшла ў хату.
— Ну, як вы тут, нябось засумавалі?
— Што вы! Нахадзіўся за дзень, адпачываю вось.
— Дык тады пасядзіце яшчэ, падаю карову, павячэраеце.
— Дзякуй, навошта турбавацца? Я і так ужо нарабіў вам клопату.
— А-а, які тут клопат!
Жанчына дастала вілкі з-за печкі, адчыніла заслонку, спрытна выцягнула на чалеснік вялікі чыгун, падхапіла яго анучай і борздзенька панесла ў сенцы. Было чуваць, як яна там доўга ляскала вёдрамі, пасля зноў вярнулася ў хату, але ненадоўга — узяла штосьці на кухонным століку і выйшла. А неўзабаве яе голас пачуўся ўжо з вуліцы. Гэты голас увесь час нечым трывожыў Васіля Антонавіча. Пад вокнамі раптам затупала карова, пранесла па падворку свае адпілаваныя на канцах рогі і пацягнулася цераз плот па зялёны бульбоўнік, які яшчэ не паспеў адцвісці.
Васілю Антонавічу больш не сядзелася ў хаце. Ён узяў на пяколку запалкі, патрос карабок і выйшаў на ганак. Сонца ўжо закацілася за лес, і цяпер там, дзе яно дагарала нядаўна, нібы застыла нерухомая чарада пазалочаных аблачын. Па вёсцы стаяў прыглушаны гоман. На таўшчэзнай бярозе, што ўзвышалася трохі воддаль ад вясковых двароў, клекаталі, стоячы на шырокім гняздзе, буслы. Васіль Антонавіч сышоў з ганка, падаўся на вуліцу. Стаў там, закурыў, са смакам выдыхнуў густы папяросны дым. Калі перад гэтым ён ішоў за жанчынай у хату, то неяк нават не паспеў добра агледзецца. І цяпер ён бачыў усё нібы нават нанава: і пачарнелую ад дажджоў хату, і хлеў, і пусты падворак, пасярод якога чамусьці быў укопаны невысокі слупок. Паміж хатай і хлевам стаяў плот, скіданы з сукаватых макавак, а на ім, бліжэй да хаты, ляжаў пасохлы хмыз.
Якраз насупраць таго месца, дзе стаяў Васіль Антонавіч, вуліцу перайшла высокая мажная жанчына, акінула яго з ног да галавы сваімі прагнымі да навін вачамі і, шырока стаўляючы ногі, набутыя ў нейкія абрэзні, пашыбавала на ганак, але заўважыла гаспадыню, якая нечага корпалася ў гародчыку на градах, гукнула:
— Сонька? Што гэта бачу я? Ці не твой та прыйшоў?
— Мой, ды не той, — весела азвалася гаспадыня. — Госць гэта.
— А-а-а, — быццам расчаравана сказала жанчына. — А я думала... Тады ладна, я гэта па дзелу к табе. Кропу ты абяцалася. Дык нарваць прыйшла. У мяне ж сёлета няма. Узышло каліў колькі, на венік нават не хопіць. А тут гуркі выбрала, паставіць трэба. Ужо і цэбрык выпарыла. Можа, да цёмнага яшчэ намачыць паспею.
— Дык хадзі, тут яго — заваліся, бяры колькі хочаш.
Жанчына пералезла цераз плот і пасунулася па мяжы. Спынілася пасярод град, зноў пачала гамонку. Але Васіль Антонавіч ужо не чуў, аб чым яна. Ён стаяў пад вокнамі як непрыкаяны і раптам засумаваў. Яму зрабілася не па сабе, падумалася, што дарэмна паспяшыў сюды, перабыў бы гэтую ноч і ў каго іншага, нават мог дачакацца ранішняга клёву пад тымі дубамі, куды рана ці позна Аўдзей Храмянкоў мусіць прывесці Загалу і Старавойтава. Цяпер Васіль Антонавіч ужо гатовы быў забраць з хаты сваю торбу і неяк развітацца з гаспадыняй, але замінала недарэчная далікатнасць.
Нарэшце гаспадыня выправадзіла сваю гаваркую суседку, падаіла, не заганяючы ў хлеў, карову і паклікала госця ў хату. Васіль Антонавіч зноў пераступіў парог, але гэты раз ужо нясмела, муляючыся, — яго ўсё не пакідала прыкрае адчуванне ніякаватасці, якое апанавала неспадзявана яго душу.
Улетку звычайна на вуліцы доўга трымаюцца шэрыя прыцемкі — сонца схаваецца, нават ружовасць непрыкметна расплываецца па небе, нібы датлее і ападзе, а на зямлі ажно колькі часу будзе, як у пахмурны дзень. І ў хаце тады не хутка цямнее.
Гаспадыня ўжо завіхалася каля стала — паклала сырыя яйкі, халаднаватыя, проста з градаў гуркі, паставіла гладыш з малаком і гранёную шклянку, пасля схадзіла за перагародку, прынесла адтуль крамны ручнік.
— Зараз вы і перакусіце, — сказала яна. — А то прывесці прывяла, а накарміць госця не спяшаюся.
— Вы дарэмна. У мяне тут, у маёй торбе, таксама ёсць...
— А дзе ж гэта вы чулі, каб у гасцях ды сваім абыходзіцца?
— Які я госць? Так, напрасіўся...
— А як жа — самы сапраўдны госць! А то я тут адна ды адна.
— Сядайце і вы. Ці ж я адзін...
— А вось запалю лямпу і сяду. Сяду абавязкова. Ды вы не чакайце мяне. Я зараз. Нам гэта яшчэ не правялі электрычаства. У суседніх вёсках ёсць, а нам чамусьці не праводзяць. Ды вы не саромцеся, сядайце бліжэй. Ну, а нашчот выпіць, то прабачайце. Чаго няма — таго няма. Гарэлкай не запасаюся. Праўда, што я кажу. Была адна пляшка, ад самае зімы стаяла, дык памагаў мне тут нядаўна чалавек, паставіла яму. Трэба ж аддзячыць.
— Выпіць і ў маёй торбе знойдзецца, — сказаў Васіль Антонавіч. — Збіраліся ж з хлопцамі... Мы аднойчы на вашай рэчцы былі. А сёння штосьці разладзілася рыбалка. Дамаўляліся адразу пасля абеду сустрэцца, але не дачакаўся. Можа, і дарэмна. Што, калі яны зараз там?
— Ды якая ж уначы рыбалка! — пачала суцяшаць жанчына. — Цяпер да самага дасвецця рыба будзе спаць. Заўтра ўжо...
Лямпа гарэла, мігала зрэдку, і на сценах у хаце дрыжэлі сполахі.
Васіль Антонавіч еў — не спяшаўся, быццам смакаваў усё, што было выстаўлена на стол. Праз колькі хвілін спытаў:
— Вось гэтак адна і жывяце?
— Так і жыву. Праўда, нядаўна засталася адна. Дачка ў мяне, замужам... ужо. Маладзенькая, і дваццаці няма, але ж не дасі рады. Кажуць, у іх — любо-о-оў! Вунь яны! — яна паказала на фотакартку. — І сынок ужо, унучак. Але як пабраліся, то паехалі. А ў мяне тут ні роду ні агароду.
Яна ссунула густыя чорныя бровы і, аблакаціўшыся на стол, падперла далоняй шчаку: дзве дужкі-маршчыны, якія прытуліліся ў яе ля самага куточка рота, разгладзіліся, нават непрыкметныя сталі.
— Мы ж не туташнія, — сказала яна. — Жылі некалі ў горадзе, ды і ў вялікім горадзе. Муж у мяне ваенны быў. Толькі вяселле згулялі зімой, а ўлетку... вайна. А мне яшчэ хадзіць аж чатыры месяцы. Нюрку мы тады чакалі. Ну, не Нюрку, проста дзіця. Сашка мой на сына спадзяваўся. Узяў сабе ў галаву — сын ды сын, а я смяюся, кажу — не, дачка будзе, мне ўжо і бабка, суседка наша, напрарочыла — чакай дачку. Смяяліся, жартавалі, а тут — бах!.. Пачалося такое, што і пасюль не апомніцца. Ну, мой схапіў свой чамадан, заўсёды трымаў пад ложкам гатовы чамадан, дык схапіў ды ў часць, нават папрашчацца не паспелі па-людску. Думалася ж, ненадоўга. А яно як пайшло, то пагнала... аж на цэлае жыццё. Я спярша заставалася дома, пасля чую — немец падыходзіць ужо. Суседзі пачалі збірацца, ідуць, едуць. Сабрала і я свой вузельчык. Многа не панясеш, дзе там... Прыбілася да нейкага яўрэйскага абозу і падалася ў бежанцы... Ды што гэта я ўсё баюкаю вас? — спахапілася жанчына. — Вы ешце, закусвайце.
— Нічога, нічога, вы гаварыце...
Яна ўздыхнула, прыжмурыла вочы, быццам ратавалася ад святла.
— Як успомніш, то і цяпер хочацца плакаць, але слёз ужо няма. Даліся ў знакі тыя бежанцы. Чаго толькі не было. Нацярпелася. Адзін час я ўжо думала — ну, прападу. Але ў Барысаве раптам сустрэў мяне знаёмы чалавек, яны з мужам маім служылі разам. Пытаюся, ці бачыў жа майго. Кажа — толькі ў той дзень, як вайна пачалася. Але на поезд мяне пасадзіў, здаецца, нават на апошні, які ад’язджаў з Барысава. Даехалі неяк да Оршы, а далей ужо і ехаць няма куды. На станцыі ўсё гарыць. Самалёты кружацца, бомбы кідаюць. Выгрузілі нас, пахадзіла я, пахадзіла ды і падалася сюды. Балазе, што блізка. А тут яшчэ дзядзька адзін пабачыў. Ён і нараіў мне гэтае месца. Прывёз у вёску, пасяліў да сябе, там я і прывяла на свет маю Нюрку. Пасля пабудавалі гэтую хаціну. Але гэта ўжо як немцаў прагналі. Тады ўся вёска нанава будавалася. Пагарэлі. Тут жа ў сорак трэцім усю восень баі былі, пасля і ў сорак чацвёртым ажно па самае лета не ўшчукала. Спалілі ўсё, перавярнулі. А мы ў зямлі пераседзелі. Я збіралася была ехаць адсюль, ды перадумала і засталася. Пачала будавацца, лесу ў той час давалі колькі хочаш, стала жыць. Забылася і на гора, на ўсё — абвыкла. У калгас пайшла.
— Ну, а муж? — спытаў Васіль Антонавіч ціха.
— О, я ж не сказала! — жанчына страпянулася раптам, як патрывожаная птушка, вочы яе загарэліся, і яна паклала на стол — адну на адну — свае маленькія рукі. — Знайшоў мяне мой Сашка! І тут знайшоў! Але гэта ўжо ў сорак чацвёртым, пад самую восень. Прыбягае неяк дзяўчынка суседская, кажа, салдат пра вас, цёця, пытаецца. Бачу, аж сапраўды мой. Аказваецца, ад сястры дазнаўся, дзе я. Сястра мая, старэйшая, у Саратаве ўсю вайну прабыла. Як вызвалілі нас, я і напісала ёй. А Сашка якраз там пасля ранення лячыўся. Дык проста адтуль і паехаў. Адпусцілі яго. Паняньчыў дзён дзесяць, ды што я кажу — акурат дзесяць дзянькоў, сваю Нюрку і зноў на вайну. Пасля прыслаў адтуль два пісьмы, пісаў, што на Вісле стаяць, гэта недзе ў Польшчы, а потым ні слыху ні дыху. Праз месяц мне з часці пішуць — прапаў без вестак, так і цяпер у ваенкаматаўскай паперцы значыцца мой Сашка — без вестак прапаўшы. Спярша я ўсё думала, што, можа, у палоне дзе, але і з палону людзі вярнуліся, жывуць... Збіраліся тады мы тут з бабамі, кідалі пярсцёнак у шклянку з вадой, і я на свайго загадвала, дык усё мне труна на яго прыпадала.
Жанчына страсянула галавой, быццам адмахнулася ад наслання, сказала:
— А Нюру сама вырасціла, адна. — Памаўчала і павесялелым голасам дадала: — Нават учора яшчэ пісьмо прыслала. Піша, Васіль кажа, — гэта ўжо зяць мой, — забяром давай маму адсюль. А я як падумаю сваёй галавой, што некуды трэба падавацца, дык ажно сэрца абрываецца. — Усміхнулася і зноў: — Тут жа, можа, усё маё і прамінула. Ды і Сашка ведае, дзе я...
Яна неяк вінавата паглядзела на Васіля Антонавіча, твар яе спахмурнеў, бы ад пакутлівай думкі:
— Што я хацела спытаць у вас...
Не дагаварыла і змоўкла, быццам збаялася, што пачуе не тое ў адказ.
— Але ладна. Вы мне ўсё ж скажыце. Ці можа так быць, што ён недзе жывы? Ну, скажам, папаўся ён тады ў палон той, а пасля яго не пусцілі ўжо?
— У гэтую вайну ўсяляк здаралася, — адказаў Васіль Антонавіч. — Нашы ваеннапалонныя траплялі і да сваіх, і да амерыканцаў з англічанамі. Гэта ўжо як выпадала. Калі лагер быў на той тэрыторыі, якую бралі мы, то да нас, а калі на той, па якой ішлі яны, да іх. Ну, і часта было так, што яны перашкаджалі нашым людзям вяртацца да сваіх, гвалтам затрымлівалі, нават...
— Я вось пра гэта і думаю! — раптам перабіла яго, узрадаваўшыся, жанчына. — У Манастыршчыне — гэта па той бок, кіламетраў якіх пяцьдзесят, — дык вярнуўся чалавек. А некалі ж прыйшла нават пахавальная, сям’я ўжо аплакала і супакоілася, думалі — усё, а ён узяў ды аб’явіўся. Васемнаццаць гадкоў быў на чужыне. І ў Англіі, і ў Амерыцы, пасля зноў прыехаў да немцаў, толькі не да нашых, а да тых, амерыканскіх, быццам на работу прыехаў наймацца. Ну, і ўдалося неяк яму там перабрацца цераз граніцу. Цяпер вярнуўся да сваіх, у Манастыршчыну. Таксама, як і вы кажаце, спярша ў палоне быў, а пасля, калі амерыканцы ўзялі, то запалохалі, не пусцілі дамоў. Можа, і мой дзе так...
Пасядзелі колькі часу ў насцярожанай цішыні. Гаспадыня, мусіць, чакала пачуць ад свайго госця яшчэ што-небудзь, але той маўчаў. Тады гаспадыня вылезла з-за стала, пачала прыбіраць посуд.
— Дзякуй за вячэру, — нарэшце сказаў Васіль Антонавіч.
— Няма за што.
На шыбіне цёмнага акна ўжо даўно білася сонная муха.
Хутка гаспадыня заглянула нечага за перагародку і сказала:
— Я вам пасцялю на ложку.
— Навошта, не трэба! — падхапіўся Васіль Антонавіч.
— Ды вы не думайце, у мяне чыста, — паспрабавала супакоіць яна.
— Я не пра гэта. Вы лепш уладкуйце мяне дзе на двары.
Жанчына раптам сумелася.
— Тады хіба на сене, — пачырванела яна. — Але ж на хаце ў мяне дык і сена няма. Ёсць трохі ў пуні, на закоцвінах.
— То і добра. Я там і пераначую.
— Тады хадземце. Адвяду вас, толькі ўжо не крыўдуйце, калі што там не так будзе.
Яна ўзяла з ложка вялікую падушку. На ганку прыпынілася на момант, дыхнула на поўныя грудзі і з хваляваннем у голасе сказала:
— Такая цяплынь!
Васілю Антонавічу захацелася пакланіцца жанчыне, але ён чамусьці не адважыўся схіліць галавы, хоць і добра разумеў, што пасля будзе заўсёды шкадаваць аб гэтым.