Зьвярнуўшы з прасёлкавае дарогі на шашу, калёна трактараў з прычэпамі разам спынілася. Праз прачыненыя дзьверцы трактарысты зьдзіўлена глядзелі на свайго былога калегу Мішку Шылу. Ён стаяў ля аўтобуснага прыпынку і махаў рукою - прыпыняйцеся, маўляў. Рот яго радасна шчэрыўся.
Брыгада складалася з трох трактарыстаў, якія вазілі торф на калгаснае поле. Брыгадзірам быў Сьцяпан Сініца - чалавек ужо пэнсійнага ўзросту, які ніяк не хацеў разьвітвацца з сваім трактарам. Чальцы брыгады - Пятро Каваль, саракагадовы мужчына, і Толік Сенчык, ці Толік Сірата, як яго звалі ў вёсцы. Быў, праўда, паўгоду назад і чацьверты чалец - Мішка Шыла, якога ў вёсцы звалі Мішкам-Абушком. Паправацаўшы пасьля войска паўгоду трактарыстам, ён нечакана звольніўся і падаўся ў Менск. Дзе ён там працаваў, ніхто дакладна ня ведаў. Людзі казалі, што служыць у міліцыі, а бацькі - што ахоўвае прэзыдэнта.
Брыгада трымалася на дзядзьку Сьцяпану, як усе звалі Сініцу. Дзядзька Сьцяпан добра ведаў усе тонкасьці трактарысцкай прафэсіі. Ён быў добрым дарадцам маладым і наагул - добрым чалавекам. Ён мог і чарку выпіць, і пажартаваць, і расказаць вясёлую байку, перасыпаючы яе трапнымі выразамі, якія былі заўсёды лыкам у строку. Толіка Сенчыка год назад запрасіў у брыгаду сам дзядзька Сьцяпан, які ведаў яго з маленства - іхнія вокны глядзеліся як у люстэрка.
Толік быў спакойным, разважлівым, не па ўзросту сур'ёзным хлопцам зь няўдалай доляй. Маці ягоная памерла калі Толіку не было і трох гадоў. Бацька, кінуўшы сына на рукі цешчы, бабы Анці, махнуў на цаліну. Калі Толік пытаўся ў бабы, дзе яго татка, тая адказвала: «Сабакам сена косіць». Хлопец доўга ня мог зразумець, навошта сабакам тое сена. З тых часоў Толік бацьку ні разу ня бачыў, і нічога аб ім ня ведаў. Таму і звалі яго ў вёсцы сіратою.
Выхавала яго баба Анця. Хацела нават у інстытут адправіць. І як Толіку ні хацелася гэтага самому, ён наступіў на горла сваёй мары - ня выцягне яго баба Анця. Паступіў на завочнае аддзяленьне сельскагаспадарчай акадэміі. Аднак вучобу давялося спыніць - паклікалі ў войска. Вярнуўшыся са службы, ён адразу ўзнавіў вучобу, хоць баба Анця і ўгаворвала ехаць вучыцца ў Менск. Але ня мог ён паехаць - бабця за гады ягонай службы значна паслабела. Яна часта казала Толіку: «Хоць бы ты, унучок, ужо жонку прыводзіў. І я крыху адпачыла б, і ўнукаў табе панянчыла. Усё лягчэй бы табе было».
Толік адмоўчваўся. Не траплялася яму дзяўчына, якую ён згадзіўся б назваць жонкаю і маткаю сваіх дзяцей. Ды і вучоба забірала ўвесь час. Не да дзевак яму было.
Мішку Шылу, калі ён пасьля арміі добра нагуляўся, у брыгаду дзядзькі Сьцяпана прызначыў загадчык гаража, якому Мішка даводзіўся пляменьнікам. У гэтай брыгадзе Мішка быў як у Бога за пазухай.
Сам дзядзька Сьцяпан ад Мішкі ня быў ў захапленьні. Мішка лайдачыў ды ў дадатак яшчэ быў ня надта кемлівым. Таму ў школе яго называлі Абушком. За ім гэтая мянушка замацавалася і ў вёсцы. У нас, калі ўжо дадуць трапную мянушку, то прыстане яна, як смала, да самай сьмерці. А некаторыя яшчэ і дзецям застаюцца. Хоць і крыўдзіўся Мішка на гэтую мянушку, але цярпеў. У вёсцы чым больш будзеш злаваць, тым болей будуць дражніць.
Працаваў Мішка ў брыгадзе, як мокрае гарыць. Таму, калі ён нечакана звольніўся, ніхто па ім надта не сумаваў.
- Баба з возу, каню лягчэй, - падсумаваў ягоны адыход дзядзька Сьцяпан.
І вось цяпер Мішка-Абушок, іх былы брыгаднік, стаяў на аўтобусным прыпынку і сушыў на ветры свае вялікія зубы. Адзеты ён быў у камуфляжную форму. На нагах - чаравікі з высокімі халяўкамі. На плячы ў яго вісела модная сумка. Твар сьвяціўся ад радасьці.
- Ну, здароў, Мішка. Вунь як ты раздаўся. Мусіць, сталічны хлеб надта пышны, і не пазнаць цябе адразу, - прывітаўся дзядзька Сьцяпан.
- А лепш, чым ваш калхозны, - з выклікам адказаў Мішка.
- Таму й будка ў цябе блішчыць, як новая патэльня, - заўважыў брыгадзір.
- Надоўга дадому? - спытаў у сваю чаргу Толік.
- Не, адпрасіўся на пару дзён. Трэба ж старых адведаць.
Памаўчаўшы крыху, Мішка расьцягнуў маланку на сумцы, дастаў бутэльку «Сталічнай».
- Вы, пэўна, яшчэ не абедалі. Дык давайце перакусім. І па чарцы зробім за спатканьне, - прапанаваў Мішка.
Дзядзька Сьцяпан ад чаркі ніколі не адмаўляўся. Пятро ад яго таксама не на шмат адставаў. А Толік да выпіўкі ставіўся абыякава. Дый не было за што піць - за агароды зь людзей ён бутэлек ня браў. Ды і асалоды ад выпітага не адчуваў. А назаўтра яшчэ галава балела. А, галоўнае, шкада было часу. Кожную вольную хвіліну ён выкарыстоўваў дзеля вучобы. Нават ангельскія словы вечарам запісваў на асобны аркушык, а ў дарозе стараўся іх завучыць.
Але тут ён тактоўна змаўчаў, хоць добра разумеў, што падчас працы на трактары піць не выпадае.
- То цягніце, хлопцы, свае асабойкі. Такую стрэчу не абмыць - грэх, - сказаў дзядзька Сьцяпан.
Убіўшыся пад павець, што стаяла на аўтобусным прыпынку, трактарысты разаслалі газэту на лаўцы і сталі выкладваць з торбачак свой сьціплы абед: па лусьце хлеба, куску сала і пары цыбулін.
Мішка дастаў ладны кавалак каўбасы, некалькі апэльсынаў і пук бананаў.
- А вы ўсё сілкуецеся тым жа салам і цыбуляю? - выгукнуў Мішка.
- Калі няма хлеба і сала, то і работа ўся стала, - адпарыраваў дзядзька Сьцяпан.
Мішка спрытна адкаркаваў бутэльку, разьліў гарэлку ў шкляначкі, якія трактарысты, як і шафёры, заўсёды вазілі з сабою ў «бардачках».
- Ну, то за сталічнага госьця, - узьняў чарку дзядзька Сьцяпан.
Выпіўшы, трактарысты няспешна закусвалі. Мішка дастаў з кішэні пачак цыгарэт. Націснуўшы адным пальцам на пачак, спрытна адкрыў яго. Рэзкім ударам выбіў пару цыгарэт і прапанаваў трактарыстам - частуйцеся. Усе зацягнуліся. Пачку ён паклаў на лаўку. Толік прачытаў на пачцы: «Chesterfіeld». «Во, шэльма, заморскія паліць», - падумаў Толік.
- То раскажы, Мішка, дзе і як ты там служыш? Да чаго даслужыўся? Можа, ужо ў начальнікі выйшаў? - спытаў дзядзька Сьцяпан.
- Служу ў спэцназе. У начальнікі ня выйшаў. У нас гэта ня хутка. Пакуль што вучуся.
- І на каго ж ты вучышся? - спытаў Толік.
- На спэцназаўца, - годна адказаў Мішка.
- А хіба на спэцназаўца трэба вучыцца? Ты ж ва ўнутраных войсках служыў. Там жа ўсяму навучылі, - працягваў Толік.
- Яшчэ як трэба! У войску нас толькі палкамі махаць навучылі. А спэцназавец - гэта прафэсія высокай якасьці, - з жарсьцю сказаў Мішка. - Там ведаеце якая падрыхтоўка?
- Ну, якая?
- Ад раньня трэніроўка ў спартзале. Пасьля тактыка - вучымся браць розныя перашкоды - дамы, машыны, аўтобусы, нават самалёты. Вучымся страляць у цемнаце, на гук. А яшчэ вучымся езьдзіць на ўсіх відах транспарту.
- Ну і якія ў цябе посьпехі? Можа ўжо ў камандзіры выйшаў? - чуць гіранічна спытаў Толік, які ведаў Мішкавыя школьныя здольнасьці.
- Дзе там. У нас камандзірамі аўганцы і дзяржынцы - ружовыя барэты. Тыя ўсё могуць. А я толькі салажонак. Але і я ўжо шмат што магу, - пахваліўся Мішка.
- Ну, што ты ўжо можаш? - буркнуў дзядзька Сьцяпан, разьліваючы гарэлку.
Выпілі за брыгаду. Тост прапанаваў Мішка. А пасьля ён пачаў хваліцца:
- Магу кулаком разьбіць цагліну. Магу разьбіць цагліну аб лоб. Паказаць? - Мішка стаў шнарыць вачыма вакол, шукаючы цагліну, каб паказаць свае здольнасьці.
- Ня трэба, Мішка, - спыніў яго дзядзька Сьцяпан. - Мы табе верым.
- Магу кулаком стукнуць у грудзі, вось сюды, - паказаў ён на сэрца, - што чалавек праз содні памрэ і ніякі доктар не ўстановіць дыягназ. Запіша - ад інфаркту.
Толік са страхам глянуў на Мішкавы кулакі. Яны сапраўды былі пудовымі. Імі ня тое што чалавека, але й быка зваліць можна.
- Магу адзін са ўсёй вечарынкай у Аўсяніках справіцца, - працягваў Мішка.
- Дык табе цяпер і сам чорт ня брат, - уставіў слова Пятро.
Толік з жахам глядзеў на Мішку. І перад яго вачыма паўстаў акадэмік Ліхачоў, які неяк падчас выступленьня па тэлебачаньні расказваў, як брэжнеўскім часам яго нечакана стукнулі ў грудзі так, што ён ледзь ня страціў прытомнасьці. Выратавала толькі тэчка, якую ён, хаваючы ад дажджу, трымаў пад плашчом на грудзях. Каб ня тая тэчка, казаў акадэмік, дык ён памер бы ад такога ўдару.
Мішка дастаў яшчэ адну бутэльку, разьліў гарэлку ў чаркі. Усе, акрамя Толіка, выпілі.
- А што тады твае аўганцы і дзяржынцы могуць? - спытаў Толік.
- О! Яны ўсё могуць. Іх узвод можа прайсьці праз калёну дэманстрантаў, як гарачы нож праз масла. Пасьля застануцца толькі мёртвыя і параненыя.
- Як у Алма-Аце ці ў Тбілісі? - не сунімаўся Толік.
- Не: у Алма-Аце і Тбілісі яны працавалі рыдлёўкамі. А цяпер яны і без рыдлёвак усё гэта могуць. Яны непераможныя. Іх узяць жывымі нельга.
А са зброяй яны і з цэлай дывізіяй справяцца, - ганарыўся Мішка.
- І на каго ж гэта вас так рыхтуюць? - ускінуў бровы дзядзька Сьцяпан.
- Як на каго? На бэнэфуяў.
- А хто яны такія? - не зразумеў дзядзька Сьцяпан.
- Ня ведаеце? Ну, бэнээфаўцы, - патлумачыў Мішка.
- Дык што, іх там гэтак шмат?
- Не, ня шмат, але ёсьцека. Мы зь імі яшчэ не спатыкаліся. Але кіно пра іх нам паказвалі ўжо некалькі разоў. І мы некаторых ужо ведаем у твары. А калі палезуць, то дамо, - Мішка аж пачасаў кулак. - Ды і рабацягі пачынаюць бунтаваць. Іх вунь колькі! За раз сто тысяч высыпае на вуліцы.
Падчас гэтай гутаркі твар Мішкавы суравеў, бровы насупліваліся, сыходзіліся на пераносьсі, зрэнкі звужаліся. А рот нядобра крывіўся.
- Дык ці ж вы справіцеся са ста тысячамі? - зноў падаў голас дзядзька Сьцяпан.
- А ці ж мы адны? У Менску ж цэлая брыгада міліцыі. А ў іх і бэтээры ёсьць. Ды і войска, калі спатрэбіцца, дапаможа. Справімся, - упэўнена заявіў Мішка.
Пятро, які моўчкі слухаў гэты Мішкавы трэп, аж здрыгануўся. Ён успомніў сваю паездку ў Менск у красавіку дзевяностага года. Тады якраз ішла сэсія Вярхоўнага Савета. Ягоны пляменьнік, студэнт унівэрсытэту, павёў Пятра на пляц Леніна. Там, насупраць Дома ўраду, ішоў мітынг, на якім было, казалі, тысяч трыццаць мітынгоўцаў, пераважна моладзь. Але і паджылых людзей было шмат. Ад Дома ўрада мітынгоўцы былі адгароджаныя ланцугом амонаўцаў. Над галовамі людзкімі луналі бел-чырвона-белыя сьцягі, якіх Пятро дасюль ніколі ня бачыў. Народ быў усхваляваны. Але нейкі маналітны. Твары людзкія былі сьветлыя, вочы гарэлі. Час ад часу раздавалася магутнае:
- Да-лоў Дзе-мян-це-я! Да-лоў Дзе-мян-це-я!
На плякатах, якія трымалі мітынгоўцы, было напісана: «Няхай жыве КПСС на Чарнобыльскай АЭС». Ад гэтых незвычайных слоў у Пятра аж дрыжыкі па целе прабягалі. Да грамады час ад часу выходзілі дэпутаты Вярхоўнага Савета. Вакол іх адразу гуртаваліся людзі. На пляцы стаяла самаробная трыбуна, зь якой і выступалі дэпутаты. Студэнты зь бел-чырвона-белымі стужкамі на галовах прадавалі газэты - «Свабоду», «Навіны БНФ», расейскую апазыцыйную прэсу, бел-чырвона-белыя значкі, зьбіралі грошы ў фонд БНФ. Людзі ахвотна куплялі ўсё гэта. Шмат у каго значкі ўжо красаваліся на грудзях. Пляменьнік таксама купіў два значкі, адзін прышпіліў сабе, другі - Пятру. Гэты значок і цяпер прышпілены ў Пятра на тым жа касьцюме, у якім ён езьдзіў у Менск. А тады ж яшчэ панавалі камуністы. Чырвоны сьцяг лунаў над Домам ураду і ў іх над сельсаветам.
Сярод мітынгоўцаў зьяўляліся Пазьняк, касманаўт Кавалёнак, маёр Грыбанаў. Яны неяк адразу запаміналіся.
А партыйных лідэраў на пляцы не было. Замест іх сярод натоўпу моўчкі хадзілі маёры міліцыі ды два палкоўнікі. У спрэчкі яны ня ўвязваліся, а толькі моўчкі прыслухоўваліся да размоваў - «отслеживали», як казалі, сытуацыю.
Час ад часу за ланцугом амонаўцаў зьяўляліся маладыя людзі ў строгіх чорных гарнітурах зь лёгкімі кінакамэрамі на плячах. Яны здымалі ўсю панараму мітынгу. А пасьля зьнікалі ў будынку гаркама партыі, што знаходзіўся ў куце пляцу. Людзі толькі ўсьміхаліся, разумеючы, што гэта - не камсамольцы. Але і іх ужо ніхто не баяўся.
Натоўп заўсёды заражае людзей сваім настроем. Ён перадаўся і Пятру. Ён разам з усімі скандаваў «Да-лоў Дзе-мян-це-я!»
Толькі адныя амонаўцы стаялі моўчкі. У чорных барэтах, чорных скураных куртках, у чаравіках з высокімі халяўкамі; яны стаялі тварамі да людзей, як эсэсаўцы ў кінафільме «Сямнаццаць імгненьняў вясны». Іх ланцуг аддзяляў людзей ад пляцу, ад праезнай часткі вуліцы.
Пятра ўразілі і спалохалі іхныя твары. Яны былі каменнымі. Пятро спэцыяльна прайшоўся перад імі. Яшчэ больш уразілі вочы амонаўцаў. Яны былі пустымі і нерухомымі: як у манэкенаў ва ўнівэрмагу. Скажы ім «Ату!», і яны пойдуць на людзей, як на чараду гусей. І пройдуць празь іх, як па нязжатым полі, і будуць біць, дратаваць, забіваць, калечыць. Як іхнія «брацьця» рабілі гэта ў Алма-Аце. І ні адзін мускул не здрыганецца на іхных каменных тварах.
А ззаду гэтага страшнага ланцуга шпацыравалі афіцэры - ад лейтэнанта да маёра. Іх было таксама шмат. І амаль у кожнага была радыёстанцыя, па якой яны час ад часу штосьці дакладвалі начальству.
Той мітынг Пятро заўсёды ўспамінаў, калі глядзеў па тэлевізары перадачы пра амон.
- Брр... - аж здрыгануўся Пятро, прыходзячы ў сябе ад успаміну.
- Ты чаго? Халодна? Дык выпі чарку, - прапанаваў Мішка.
- Не, не хачу больш, - адмовіўся Пятро.
Дзядзька Сьцяпан і Толік са зьдзіўленьнем глядзелі на Пятра.
- А ты, Мішка, не баішся забіць чалавека? У цябе ж кулакі вунь якія - пудовыя, - прамовіў дзядзька Сьцяпан.
- А няхай ня лезуць, - злосна буркнуў Мішка.
- Дык што ж, яны так і лезуць там на вас? - спытаў Пятро.
- Не, але яны арганізоўваюць мітынгі.
- Дык цяпер жа свабода. Мітынгуй, колькі хочаш, - уставіў Толік.
- Якая свабода? Працаваць трэба! - скрывіў рот Мішка.
- Дык што, вы і страляць будзеце ў людзей? - зноў спытаў Пятро.
- Будзем, калі загадаюць, - каротка, але рашуча адказаў Мішка.
- А калі на мітынгу будзе твой стрыечны брат Сяргей? Ён жа таксама студэнт. І ў яго будзеш страляць? - спытаў Толік.
- А на мітынгу твараў не разглядаюць. І куля не разьбірае, - злосна мовіў Мішка.
- А супраць каго яны там мітынгуюць? - нібы не разумеючы, распытваў Толік.
- Як супраць каго? Супраць прэзыдэнта, - з уздыхам патлумачыў Мішка.
- Ага, значыць вы ўсе там, каб абараняць прэзыдэнта, - нібы сам сабе сказаў дзядзька Сьцяпан. - Ну, па-ра-дак!
- І колькі ж прэзыдэнт вам плаціць за вашу ахову?
- Плаціць няблага. Колькі вы атрымліваеце?
- Ды вось за студзень атрымалі па восемьдзесят тысяч. А за іншыя месяцы яшчэ і не абяцаюць.
- А нам вось колькі, - Мішка выцягнуў пачак новенькіх дваццацітысячных банкнотаў і правёў па ім, як па калодзе карт, каб паказаць, колькі ў яго грошай. - І дакладна па графіку за люты.
- А вам што, можа, ужо далярамі плацяць? - зьдзівіўся Пятро. Такіх грошай мы яшчэ і ня бачылі.
- То на, паглядзі, - прапанаваў Мішка.
- Няблага. За такія грошы можна і бацьку роднага біць, ня тое што бэнээфаўцаў, - сказаў Пятро, вяртаючы Мішку грошы.
Мішка здаволена рагатнуў.
- Мішка, а чаму ты пайшоў у амон? - спытаў Толік.
- А што мне за вашы капейкі гной мясіць? Я ж атрымліваю ў дзесяць разоў больш ад вас.
- А ў вас усе такія? - спытаў Толік.
- Не, ня ўсе, але большасьць.
Пятро перасмыкнуў плечукамі.
- Ну, то давайце па апошняй, - прапанаваў Мішка, узяўшы бутэльку.
Але дзядзька Сьцяпан затрымаў яго руку.
- Ня трэба больш. Нам яшчэ да гаража даехаць трэба.
Мішка, зьдзіўлена паглядзеўшы на дзядзьку Сьцяпана, моўчкі закаркаваў бутэльку.
- Вы хоць бананаў пакаштуйце, у вас жа іх тут няма, - прапанаваў Мішка.
- Што твае бананы? Трава травою. Мяне ўнучка частавала. Ніякага смаку.
- Але ж смачныя, калі з ахвоткі, - не пагаджаўся Мішка.
- І капуста тлуста, калі з салам. Забірай дамоў, пачастуеш пляменьнікаў, - выдаў дзядзька Сьцяпан.
- Ну, то гадуйце хлеб. Ён і нам патрэбен, - сказаў, падаючы ўсім руку на разьвітаньне, Мішка і рушыў па дарозе.
Трактарысты доўга маўчалі.
- Ты чаго засмуціўся? - зьвярнуўся да Толіка дзядзька Сьцяпан.
- Ды вось, гляджу на Мішку. Разам расьлі. Разам вучыліся. Разам працавалі. Лайдак лайдаком. Дуб дубам. А жыве лепш за нашага старшыню калгаса. Дый ці адзін такі Мішка? Навучыцца цагліны біць аб лоб - і ўжо бяз дулі ні да носа. Ужо яму і гразь мясіць неахвота - у амон плішчыцца. Улады над людзьмі захацеў. А ўлада ў такіх Мішак - гэта ж бяда.
- А ты не бядуй. Не перажывай. Вучыся. Навука мучыць, а жыць вучыць. Гэта, брат, самае вялікае багацьце. Розуму ні ў краме ня купіш, ні прэзыдэнт ня дасьць. А Мішка? Быў Абушком, вырас абухом, і чалавекам ня стаў. Ды і ня ўсё кату масьленіца. Не заўсёды будзе патрэбны той амон. Прыйдзе Мішка ў наш гараж, а мы яго і вартаўніком ня возьмем, - падсумаваў дзядзька Сьцяпан, залазячы ў трактар.
Докшыцы