Старшыня калгаса Аляксандр Пятровіч, пажылы дзядзька, з яршыстым кусцікам белых вусоў, сядзеў за сталом задаволена і заспакоена, хоць унутры яго не сціхаў, цікаў нейкі заведзены механізм. Ён паклікаў да сябе ўсіх, хто знаходзіўся ў праўленні: брыгадзіраў, бухгалтараў, якія трапіліся пад руку,— на пяць хвілін. Каб паведаміць: званілі з раёна, быць напагатове. Прыехалі госці. З-за мяжы. Паслязаўтра ранічкай сустракаць... Не раз збіраліся, раіліся пра гэта, дэтальна абмяркоўвалі, што наладзіць, што паказаць, дзе і як спаткаць прыезджых.
— Вось так. На гэтым усё,— паклаўшы далонямі рукі на стол, скончыў «пяцімінутку» старшыня.— Перадайце тым, хто за што нясе адказнасць.
Здаецца, у думках першачарговае перабралі, пералічылі і, калі засталіся якія дробязі, то па ходу сустрэчы самі выкантуюцца. Аляксандр Пятровіч, зірнуўшы ў той бок, дзе сядзела Нона, масавік калгаснага Дома культуры, жартам кінуў:
— Цеста яшчэ не замясілі? Хлеб-соль смачны будзе?
— Будзе,— адказала метадыст-масавік.
Прыгожая, у стыльным джынсовым касцюмчыку, яна, нібы дакладваючы, устала. Нона пасля заканчэння інстытута культуры нядаўна прыехала ў Явароўшчыну. І ўжо спадабалася моладзі: па-сучаснаму развітая, вясёлая, энергічная, паспела арганізаваць вакальна-інструментальны ансамбль пад назвай, праўда, не для ўсіх зразумелай, «Задыякі». Аляксандр Пятровіч, часам мыляючыся ў назве, імянаваў іх «забіякі». Але ініцыятыўныя пачынанні масавіка падтрымліваў і ўхваляў.
— Як толькі госці выйдуць з аўтобуса,— пачала рапартаваць Нона,— наша харавая група заспявае віншавальную. Песню мы развучылі... Тут нашы дзяўчаты на вышываным ручніку паднясуць пірог...
— Хто паднясе?
— Таня, Люда і Лёдзя. З харэаграфічнай групы. Яны пад бурныя воплескі выступаюць на канцэртах.
«Таня і Люда — на кароўніку даяркі»,— прыпамінаў Аляксандр Пятровіч. Ён іх ведаў. А дзе працуе Лёдзя, не мог успомніць, пачаў дапытвацца:
— Хто з іх пячэ каравай?
Дзяўчаткі ў гурце з Нонай захіхікалі. Пачалі пераглядацца, перамаўляцца, збянтэжыліся.
Выяснілася — ніхто!..
— Гэта не пытанне, Аляксандр Пятровіч,— бойка адказала Нона.— Мы закажам, нам спякуць!
— Каму закажаце?
— Сядзем на электрычку і ў Мінск! У рэстаране «Патсдам» ці ў «Журавінцы». Калі няма гатовых, мы ўжо думалі, пачакаем... Я ведаю, там выпякаюць торты, пірагі. Любога гатунку.
Пакуль слухаў масавіка-метадыста, старшыня сабе разважаў. У Явароўшчыне спакон быў звычай: шаноўных, здалёку прыезджых вітаць сваім хлебам-соллю. Явароўцы задушэўныя, гасцінныя — уласным сустрэнуць, пачастуюць і, праводзячы, свайго гасцінца дадуць з сабою... Баба Волька адразу кінецца ў камору, што-небудзь вынесе ў дарогу. І не адна яна такая.
— Хіба мы самі не можам спячы каравай? — насупіўся Аляксандр Пятровіч.— Хіба ў нас пытляванай мукі няма або куры не нясуцца?
Дзяўчаткі зноў захіхікалі. Вось табе — на, першая дробязь!..
Калі сур’ёзна задумацца, які тут жарт? Што, ніхто з дзяўчат не ўмеў спячы каравай? А некалі ж гэтак любілі пячы пірагі. А зараз?.. Вядома, цяпер яны, дзяўчаты, знойдуць апраўданне, чаму некаторыя неахвочыя да кулінарнага майстэрства. У Явароўшчыне ж ёсць гандлёвы цэнтр. А ў тым цэнтры хлебны магазін, дзе можна купіць бохан жытняга, сітняга хлеба, батон. Навошта ж пячы ўласнымі рукамі, калі ўсё ёсць гатовае, свежае, духмянае, за некалькі капеек.
— Можам і мы, таварыш старшыня,— раптам нясмела адгукнулася Таня.— ёсць у мяне дома электрычны прыбор «Цуд», што пячы пірог...
— А вы бабу Вольку, Хведарыху, ведаеце? — радасна штосьці ўспомніўшы, загаварыў Аляксандр Пятровіч.— Тут жыве, на цэнтральнай сядзібе, у доміку з сінімі ліштвамі. От нешта яе не бачу, ужо старэнькая, можа, занядужала... Яна партызанскі хлеб нам пякла... Дык вы зайдзіце да яе, праведайце і папрасіце, толькі па-шчырасці, ад душы. «Баба Волька, навучыце нас спячы каравай. Гасцей будзем сустракаць. І вы з намі... Бяром у кампанію...» Ласкава ўгаварыце, яна вам такі цуд спячэ, што, як кажуць, ніводзін рэстаран Парыжа не дакажа... А згодзіцца толькі павучыць ці паказаць, не адмаўляйцеся. Занатуйце сабе на памяць. Ну, вядома, падрыхтуйце, каб усё было пад рукамі. Муку выпішыце ў бухгалтэрыі. Я распараджуся. Цукар, яйкі там, розныя спецыі, што яна вам закажа. Пра дровы, канешне, музыку з ансамбля няхай пастараюцца. Печ распаліць самім трэба будзе... Гэта вам і політэхнізацыя, і свой час сэканоміце. І на білеты на электрычку, туды і назад, не патраціцеся...
Слова старшыні, як казалі ў Явароўшчыне, спачатку — развага, просьба, а потым — загад. Кемлівым дзяўчатам не чакаць жа апошняга.
Нона не ведала бабу Вольку. Хто такая Хведарыха? Ідучы да яе, сяброўкі расказвалі пра бабу, але ў Ноны мроіліся свае думкі. Масавіку-метадыстцы не хацелася адступаць ад спланаванага — паездкі ў Мінск. Нона гадала, каб усё выйшла на высокім узроўні, шыкоўна. Каб выглядала прыгожа, па-гарадскому. Што там вымудрыць старая вясковая кабета? Як яно будзе глядзецца на ручніку ў руках дзяўчат? Нона таксама перагаворвалася з райцэнтрам па тэлефоне і даведалася, што прыедзе асвятляць сустрэчу многа карэспандэнтаў, а галоўнае, фотакарэспандэнтаў. Нават аператары з тэлебачання і кінахронікі. Ёй, масавіку, трэба несці адказнасць за арганізацыю, за ўсё. Як яе навучалі: неабходна мець сцэнарый усёй масоўкі. Яна і думала, што сказаць у прывітальным слове, пра віншавальную песню, пра вяночкі і стужкі, пра нацыянальныя ўборы. Каб дзяўчаты выйшлі прыгажунямі. Гэта ж экран! Трансляцыю будуць паўтараць на ўсю рэспубліку. Затрымка і закавыка з гэтым традыцыйным караваем — хлеб-соль!..
Домік бабы Волькі, невялікі, стаяў, сапраўды, з перафарбаванымі ў сіні колер вокнамі. Пабудаваць яго, дзяўчаты казалі, памог калгас. Баба адзінокая. Прозвішча Кісялёва. Па-вясковаму Хведарыха. Яе гаспадар, Хведар, не вярнуўся з фронту. А яна з усёй дзятвой была ў партызанах. Старэйшага сына, Міколу, і дачку Просю фашысты забілі. Засталіся двое. Сымон, які зараз дзесьці служыць у арміі, палкоўнікам, а мо ўжо і генерал. І Міхась — у горадзе, на трактарным заводзе працуе. Баба Волька летуе тут, у Явароўшчыне, з Міхасёвымі ўнукамі. Зімою ў сына гасцюе. Гэта Нона, ідучы, слухала і не слухала, думаючы сама сабе, чула і не чула.
Як зайшлі дзяўчаты, баба ад нечаканасці здзівілася. Ветліва запрасіла на тапчанчык. Нона, як села, позіркам абвяла наўкол. Лабастая печ з прыпекам, куплёны ложак ля акна, галерэя партрэтаў на сценах, вазоны з падстаўкамі на падаконніках, тэлевізар на покуці, некалькі крэслаў са спінкамі — сучасная абноўка,— а ў парозе шырокая доўгая лава на ўсю сцяну, як у старадаўніх вясковых хатах. У куточку стаіць нейкая круглая кадушачка, накрытая белым абрусам.
Бабка Волька таксама насцеражылася. Яна села якраз насупраць Ноны, на крэсле. Ражкі малой квяцістай кашміроўкі паправіла і разгладзіла іх на грудзях, упалых, атуленых мешкаватай вязанай шэрай кофтай. Рукі, нібы пры адпачынку, вольна паклала сабе на калені.
Нона строга разглядала ўсё позіркам фотакарэспандэнта. Вочы гаспадыні шэрыя, як асфальт. Нос прадаўгаваты. Бледныя, маршчакаватыя шчокі, з дробненькімі складачкамі ля вугалкоў тонкіх губ. Набіваныя вяргіні на рожках хусткі натапырыліся абапал бурштынавых гузікаў на кофце. Зашпіленай, каб цяплей было. Але што надта ўразіла — рукі бабы Волькі. Спрацаваныя, з крывымі пальцамі рукі, на якіх сінімі вузламі набухалі буйныя жылы. Ад хворасці і старасці.
«Не, яна не падыходзіць на святочную ўрачыстасць,— думала масавік-метадыстка.— Зусім нядужая, кволая, слабая. Чаго Аляксандр Пятровіч рашыў браць у нашу кампанію. У яе нефотагенічнае аблічча. Ну, куды такую сухенькую старую з хлебам-соллю выстаўляць перад аб’ектывам кінакамеры? Ад знакамітага калгаса-мільянера!.. Яна сама, бадай, не згодзіцца. І добра, што не згодзіцца».
Але баба Волька, выслухаўшы просьбу дзяўчат, да неўспадзеўкі Ноны, якая — новы і нетутэйшы чалавек — сядзела задуменна і моўчкі, раптам сказала:
— Я думала каравай каму-небудзь з вас на вяселле,— і ўсміхнулася вельмі ветлівай усмешкай.— Ды гэта можна. Было б з чаго!..
Баба Волька — негаваркая, нават заўсёды насупленая, але, як і ўсе жанчыны, калі пад настрой, магла разгаварыцца, расчуліцца, нават пажартаваць. Дзеля бяседы настрой чалавеку патрэбен. А явароўскія дзяўчаты абнімалі яе, так ласкава шчабяталі, што прыйшліся ёй да настрою. Яны пазнаёмілі з Нонай, сказалі, што яна кіруе самадзейнасцю і музыкай у Доме культуры.
А тая раптам нечакана, нібы пры допыце, сур’ёзна спыталася:
— Вы, кажуць, партызанам, хлеб пяклі?
— Пякла,— адказала баба Волька, патупіла вочы і ўмомант жвава падхапілася з крэсла. Яна выглядала не па гадах рухавая і руплівая. Дзе толькі таілася дужасць? Нона тут зразумела, што пытанне яе было не дарэчы. Бабе, сапраўды, не хацелася варушыць успаміны, шмат розных думак не ўтаймоўвалася пра мінулае; нібыта распоранае гняздо восаў, таму яна змаўкала, не адказвала на такія запытанні.
— Калі вам трэба пірог? — звярнулася яна да дзяўчат.— Госці калі прыязджаюць? Паслязаўтра... Тады давайце за дзела!
Калі сабраліся, ужо вечарэла, працоўны дзень канчаўся, прыйшлі талакой. Ледзь не ўсім ансамблем. Прыйшло больш, чым трэба. У хаце Хведарыхі стала цесна. Зайшлі, хто памагчы, хто паглядзець, паслухаць. Каму не цікава, як спячы смачны каравай? Узялася за яго не абы-хто — Хведарыха!
І хоць пячыся яму было не сёння, цеста яшчэ не гатова, але ж пэўна, што ён, пірог, поўны, як гэты круглы месяц, што заглядае праз акно, заўтра палезе ў печ, таму хіба не цікава прасачыць за падрыхтоўкай, паслухаць гаспадыню.
Хата цяпер нагадвала краму, ці то пякарню, або кухню. На лаве стаялі розныя, вялікія і малыя, міскі. На стале — талеркі з яйкамі. Каму з гасцей не было дзе сесці, стаяў. А на дварэ за акном звінела піла і раз-пораз грукала сякера. Хлопцы з ансамбля рыхтавалі распалку, калолі дровы.
Баба Волька кругом ладкавала, ходзячы між дзяўчат, пыталася:
— Цукровую пудру прынеслі? Дзе яна? Не пераблытайце са сваёй, што на шчокі... І цукар няхай будзе, але і цукровая пудра спатрэбіцца.
Таня мігам працягнула ў рукі бабе невялічкі, нібы з чаем, пачачак. Увішная баба старанна паспявала ўпыняцца, з усімі размаўляць, і, як бачна, не без гумару.
Больш за ўсіх распытванне вяла Нона, і гэта ансамблеўцы разумелі. Хведарыха таксама ўжо прызвычаілася да яе. Нават, як яна прынесла муку, пахваліла гарадскую Нону. А што цікаўная — ведама, новенькая.
— Дзеля чаго тут стаіць такая бочачка? — паказала Нона на кадушку на лаве, накрытую чыстым абрусам.
— Дзяжа,— прызналася старая.— Хоць я зараз хлеб не пяку, няма для каго, дзежачку набыла... Аж у Стоўбцах. Пасля вайны... Тады пякла боханы, а цяпер... Няхай будзе!.. Некалі яна ў сельскай хаце на відным месцы была. Бачыш, зачыняецца ліпавым вечкам з абячэйкай. А зверху засцілаецца надзежнікам. Пустая ці з цестам, усё роўна накрываецца абрусам. Хлеб пячы — не толькі ўмельства гаспадыні.
— Вы ўмелі смачны хлеб пячы?
— Усялякі. Як удасца.
Баба Волька перайшла на згадку, не збіраючыся ўспамінаць, загаварыла, як удаецца смачны хлеб. Вядома, трэба ўмець спячы. Ён удаецца і ад рошчыны, і ад памолу, і закваскі. З няякаснага памолу хоць сабе пры найлепшай і свежай заначцы-заквасцы, хоць сабе ў сярэбранай дзежцы, цеста не падыдзе. Не дагледзіш — перакісне...
Ацеслівым спячэцца. З закальцам на ніжняй скарынцы. Які тады смак?.. А пячы даводзілася на чэрані. Чарэневы хлеб выпякаюць на кляновых лісцях. На дубовых. На аеры. Яе Хведар любіў печаны хлеб на дубовых лісцях. З кменам. Як ішоў на вайну, Волька паклала любімы акрайчык у торбу... У вайну, бывала, хлопцы-партызаны прыйдуць, прынясуць мяшок жыта і кажуць: «Ну і смачны хлеб, цётка Волька. Яшчэ такога спячыце». А яна ўмела пячы. На язык спачатку каштавала сырое цеста. На смак. Ну, як жа?!. А тут, помніць, пячы і асцерагайся! Прыносілі хлопцы жыта нячаста. Раз у два тыдні, а то і радзей. Яна ж, Волька, сама яго малола, на жорнах. Адна. Пачне і баіцца, каб клямка ў дзвярах не ляснула.
Хто ідзе? Чаго?.. Сына Сёмку выпраўляла на вуліцу. Папільнаваць. Каб хто не вынюхаў...
Адзін раз Сёмка прыбег і кажа, што стараста Мікіта пытаўся, чаму маці так часта хлеб пячэ. Пахне з коміна. А другі раз: адкуль маці муку на хлеб дастае...
— От так, дзевачкі, хавалася, кідалася, а пякла боханы,— сказала баба Волька і, нібы закончыўшы свой цяжкі расказ, уздыхнула. Успамінаючы пра партызанскі хлеб, уздыхаецца нялёгка. Каб спыніцца на тым, баба Волька ўсміхнулася вінавата, але добрай, матчынай усмешкай.— Партызанам у лесе мае боханы падабаліся. Хвалілі іх. Я і на скавародках пякла. На скавародках хутчэй. У мяне ў вайну была адна скавародка глыбокая, шырокая, бохан выходзіў на кілаграмы чатыры... І ў прыдатак яшчэ маленькія скавародачкі. Па кілаграмы два...
На парозе паявіліся музыкі-дрывасекі. Адзін нёс бярэма дроў вышэй сваёй чупрыны. Прысеў, па паленцу асцярожна скінуў каля прыпека. Другія ўціраліся ад поту. Нехта сказаў, што дроў цяпер хопіць да зімы. Баба Волька падзякавала.
— Мне, як прыязджае Міхась,— пахвалілася яна,— усю гаспадарку даглядае. Ён мае рукі надта шануе.
Баба Волька, можа, успомніўшы меншага сына Міхася ці мо яшчэ што, зноў уздыхнула. Села на канапку. Хіба яна магла ўсё перажытае расказаць? Усе нягоды і пакуты. Але гэтыя юнацкія шматлікія пары вачэй пазіралі на яе шчыра, спачувальна і дапытліва. Ніхто з моладзі не разыходзіўся. Усе быццам ад яе чагосьці чакалі.
— Дык нехта прасачыў, падгледзеў і выдаў вас? — запытаўся хтосьці.
— Ну, хату ж маю спалілі,— умасціўшыся на канапцы, адказала баба Волька.— Стаяла яна на тым канцы старога сяла. Самая крайняя. Каля лесу. Можа, я і выратавалася, што жыла бліжэй да лесу.
...Помніцца, аднаго вечару прыйшоў брат Максім. Ён быў у партызанах. Прыйшоў не адзін. Сябры, што былі разам, засталіся ў садку. Як на варце. Максім з мяшком зайшоў у хату. Паставіў жыта і паклаў на лаву сумку, у якой нешта металёвае цвякнула. І сказаў, што ў ёй патроны. «Па іх зойдуць хлопцы з Высокага берага. Цераз дзень. Спячы хлеба да іх прыходу,— загадаў ён.— Можа, я і сам прыйду. Але ў нас заданне. Чакай мяне ці хлопцаў. Ты іх ведаеш... Хацеў бы Сёмку ўзяць з сабою. Ты не супраць? Ён мне трэба». Сёмка, вядома, абрадаваўся. Ён даўно прасіўся да дзядзькі Максіма... І яна, памятае, засталася з маленькім Міхаськам. Яму тады ішоў трэці годзік. Сама змалола жыта. Учыніла хлеб. А на другую ноч, на досвітку, пачала пячы. Напаліла печ. Падцягнула дзяжу да прыпека. Нагатавала вялікую і чатыры малыя скавародкі. Стаўкла ў ступе прыгаршчы канапель. Гэта ў вайну такі каштоўны скарб — тлушч! Подмазкай макнуў у яго, у канапляную масляністую вадкасць на сподачку, працёр чэрствую скавародку, і бохан да дна не прыстане, не прыгарыць. Памажаш скарыначку зверху — зробіцца жоўценькай, блішчыць... Пакуль засланіла печ, сонца паднялося. Як кажуць: качаргой не дастанеш. Міхаська прачнуўся. Корміць малога, а сама ў акно паглядае. Можа, хто ходзіць, цікуе. Тыя разы Сёмку пасылала пільнаваць.. І раптам чуе лямант на дварэ. Яна расчыніла фортку. Бачыць, бяжыць суседка Наста цераз вуліцу і крычыць: «Хавайцеся, едуць!» Хто едзе? Адкуль? Волька не паспела запытацца. Але то — сігнал! Нешта ў грудзях адарвалася. Пасадзіла Міхаську на ложак. Перахавала сумку з патронамі пад сяннік. Хоча супакоіцца, думае...
Падышла, адчыніла засланку... У печы за шэрым прыскам боханы раскашуюцца, падрастаюць. Яна яшчэ павярнула чапялой крайнія скавародкі, зноў засланіла. Няхай яшчэ пасядзяць у печы: патрэскаюцца скарыначкі і смачна запякуцца па краях... Што там за трывога? Волька выйшла на ганак. З неспакоем у дрыготкім сэрцы накіравалася да варот. Чаго палохацца? Чаго баяцца гітлераўцаў? Гітлераўцаў яна ўжо сустракала. Неаднойчы. Казала ім, што салдатка. З малымі дзецьмі. Ёй верылі. Вось толькі на гэты раз, калі пачнуць трэсці ды знойдуць патроны? Трэба закапаць сумку на градзе... А хлеб?..
Волька ўзялася за верхнюю пярочку варот і, перахінуўшыся, зірнула ўздоўж сяла, па вуліцы. А потым у поле. Ёй з канцавога двара віднеўся на пагорку бальшак, па якім звычайна рухаліся войскі. Зірнула і ўся акамянела. Рукі пашэрхлі. Бегчы да ганка, схавацца ў хату, позна. Выкліча падазронасць. Яна смела, як стаяла, так і застыла, упарта гледзячы на бальшак. Адтуль, па дарозе ў сяло, прама на яе імчаліся машыны з гітлераўцамі. Паперадзе адкрытая легкавушка. За ёй грузавыя. У легкавушцы сядзеў гітлеравец са срэбнай кукардай на шапцы, гіверам выгнутай спераду. Афіцэр, ён і пачаў, як машына прыпынілася якраз насупраць Волькі: «Здесь дом Кіселёф? Ты есць Ольга Кіселёф?» На той момант у яе адняўся язык. «Навялі,— бліснула думка.— Гэта ж на яе. Яна — Волька». Смерць глядзела халоднымі вачамі. І ты нідзе не дзенешся. Яна цябе пытаецца, шукае твае хаты, адказвай! Волька, не моргаючы, атарапела, уставілася на сваю пагібель. Потым скіравала позірк на тых, хто сядзеў за плячыма афіцэра, на задніх сядзеннях. Там быў адзін, як і ўсе немцы, а другі — у лапавухай шапцы, зашпіленай на макаўцы. У Волькі закружылася галава. Нейкай загадкай здаліся вочы лапавухага. Ён нібыта варочаў зрэнкамі — не прызнавайся! Ва ўсякім выпадку, тады ёй здалося, што тры гітлераўцы ўставіліся, як пуставокая смерць, а чацвёрты — з нейкай загадкай. Волька, нібы аслупянелая, нехаця кіўнула галавой: «Не, не! Кісялёва хата крайняя, з таго канца сяла. Вунека!» І паказала яшчэ пальцам. Спакойна і ўпэўнена. Мільгнула надзея: можа, крыху расцягне наканаваны час. Машына фыркнула, памчалася, за ёю другія. Вольцы чамусьці запомніўся позірк таго, што ў лапавухай шапцы. Гэта нейкая загадка.
Яна кінулася ў хату. «Міша, сынок, дзе твая світка? — звярнулася да малога.— Пабяжым у лес. Далёка-далёка». Адчыніла засланку. Пачала даставаць хлеб. Хлеб! Там у атрадзе яго чакаюць. Гэтых свежых, духмяных боханаў. Хіба можна іх кінуць і пабегчы? Хоць бы ратуючыся ад смерці. Хутчэй! Але ж надта гарачыя. Усю агністасць чырвоных вуголляў напаленай печы — не крануць— яны захавалі ў сабе пад румянымі скарынкамі. Бывала, дастаўшы чапялой патэльні, Волька выкульвала іх з пасудзін у прыпол. Несла да акна і роўненька ставіла побач на зэдліку — гарачыя, гарбатыя круглякі. Няхай аддыхаюцца і астудзяцца. А зараз? Калі ж было астываць? Такія пульхныя ўдаліся, як ніколі, аж не лезуць у мяшок. Памацала праз мешкавіну, усё роўна пякучыя. Ускінь на плячо, нібы агнём апячэш цела. Волька разаслала посцілку на падлозе. Даматканую, у чорна-зялёную кветку, каб не кідалася ў вочы, як будзе несці. І праз мяшок, праз тоўстую посцілку пячэцца рука. Якую ж яшчэ прыдумаць пракладку? Падушка! Дастала з-пад сенніка сумку з патронамі. І патроны трэба забраць! Яны, можа, каштоўней, чым хлеб. Не, і тое, і другое дорага... Спачатку на разасланую посцілку склала боханы, на іх сумку з патронамі і паверх падушку з пер’ем. Звязала рагі клятчаткі крыж-накрыж і ўзваліла на плечы, прасунуўшы рукі пад вузлы. «Сынок, хадзі ка мне, сядай на руку! Абнімі маму за шыю». Праз дзверы расчыненыя ледзь праціснулася. Такая была вязанка. Як ні мяркуй: столькі напакована. І ўсё панесці: падушка з пер’ем, патроны ды пяць буханак хлеба... Толькі Волька не чула на сабе цяжару. Садком, праз агароды, паўмежкам бегла да лесу. Не дабегла з гоні, як у сяле пачалася страляніна. Яна аглянулася. Гэта быў апошні позірк на сваю хату. І заўважыла: не адна яна ўцякае. Схавацца ў лес беглі многія. Бегла Наста. Між град кульгаў стары Пракоп. Бурчаў на жанчын: «Згінайцеся, паўзком». Волька паспрабавала на чацвярэньках між бульбоўніку, нібыта выбіраючы бульбу. Вязанка-горб насоўвалася на карак. Пот цурком заліваў вочы.
З ілба кроплі сыпаліся на шчокі, сцякалі ў раскрыты ад задыханасці рот. Салёныя, цёплыя. Яна, дзе подбегам, на ўвесь рост, дзе рачкуючы, як з паклонамі да сосен, мерала гоні зямлі. «Сынок, мацней абнімай»,— прасіла яна Мішу. Вось і кусты. Кусты яшчэ не дрэвы, але за імі льга ўкрыцца...
Стралялі ўжо на абодвух канцах сяла. Бабахнулі тут, адкуль яна выскачыла. Волька яшчэ аглянулася на Явароўшчыну, а пад нагамі карэнне, сухое ламачча... Зачапілася — упала грудзьмі, навалілася ўсім целам на дзіцё. Толькі Міша, малайчына, не заплакаў. Шчыльней прытуліўся да маці. Міхаська маўчаў. Увесь час маўчаў. Між высокіх дрэў стрэлы загрукаталі, нібыта з усіх бакоў. Мо гэта рэха? Страляніна ішла з берага лесу, а адгукалася з глыбіні. Волька спынілася ў непакоі. Куды ж ёй? Ёй трэба звярнуць направа, а справа чулася чарга за чаргой. Там кірунак да Высокага берага, аб якім гаварыў Максім. І туды патыкацца нельга, не рухацца — таксама. А хіба не выпусцяць за ёй гайню-пагоню? Што рабіць? Не, трэба спяшацца ў Высокі бераг. Там яе чакаюць. Туды яна нясе ношу. Вузлы ўрэзаліся ў горла. Ну, проста здушыла, як пятлёй. Дыханне займае... Падушка, мабыць, калі падала Волька, ссунулася ўніз, і цяпер бохан хлеба не толькі цісне, цёпленька грэе праз кафтанік. Хлеб не скора стыне... Вось прасека. Лінія ад вёскі — у глыбіню лесу. Папаратнік, вывараці, пні. Прасека прасвечваецца, і з берага, адкуль ідзе страляніна, усё відаць. А Вольцы трэба яе пераскочыць. Не змаўкаюць аўтаматы. І, здаецца, забубнеў кулямёт. Волька з ношай перад лініяй прыпынілася. Прысела, як на шчасце. Паварушыла плячамі, спацелымі, упрэлымі пад вязанкай. Перамяніла руку з дзіцем. Паглядзела туды, адкуль заядла гыркалі стрэлы. Прыслухалася: ці яны набліжаюцца, ці чуюцца на адным месцы? Здаецца, не набліжаюцца. Прасека нешырокая, некалькі метраў, але... Як перабегчы, каб не заўважылі? Паўзком. Ціхенька. Не інакш... Волька разлічыла, што будзе паўзці лукаткай: ад гэтага пня — да таго пня, а потым да куста. З прыпынкамі. Падняцца — небяспечна. І праўда. Каля шэрай карчагі яна затрымалася, прытаілася на хвілінку. Вельмі загыркалі аўтаматы з боку бальшака. А суседка Наста — ажно яна следам за Волькай прабіралася — зусім побач была забіта. Волька бачыла, як Наста крочыла цераз прасеку на ўвесь рост і адразу ўпала, як падкошаная. Яна яшчэ паклікала: «Наста!» Ні слова... Тады Вольцы стала боязна. Не за сябе. За маленькага Міхаську, які туліўся да матчыных грудзей. Адтуль, дзе стралялі, здаецца, утаропіліся пустыя вачніцы смерці. У той шапцы, з кукардай. Здаецца, вышуквалі яе. Волька, засланяючы ўсім целам сына, бокам папаўзла. І тут адчула, нібы хтосьці рэзка таўхнуў вязанку на плячах. Са спіны — на каўнер, на патыліцу. Раз, другі раз!.. Яна шчыльна прылягла з Мішам да травы з шышальнікам. Зрабілася нерухомай. Пакуль не прыціхлі стрэлы. Ляжала і думала: «Зараз гітлераўцы набягуць і схопяць. Можа, мінуць, не прыкмецяць?»
Лежачы ніцма, востра пачула гарачынь боханаў. Асабліва на шыі. Да гэтага яны не надта пяклі. Цяпер ад іх зашчымела нясцерпна... Але вось Міша разняў абдымкі мамы, заціснутыя на яе патыліцы — дзіцячыя ручкі здранцвелі пад учэпістымі, туга завязанымі краямі посцілкі — і Волька ўгледзела на яго пальчыках кроў. «Сыночак, дзе боля? — спалохана запыталася маці.— Пакажы, дзе баліць?» Але Міша толькі сапеў носікам. Маўчаў. Яна слінай змачыла ліпучыя дзіцячыя далонькі і выцерла іх аб свой кафтанік. Ніякай раны.
І тады стала зразумела. Шыю і плячо пякуць не боханы хлеба. Ёй на грудзі з потам сачыўся клейкі ярка-чырвоны струменьчык... Яна ўсхапілася і, не помнячы сябе, не адчуваючы стомы, пабегла. Ужо не думала пра частыя стрэлы. Дагоніць куля — дык дагоніць. Яна ўжо нічога не баялася. Толькі крыві не хацелася бачыць. Бегла, бегла... Пакуль не натрапіла на балота. Балота з вокнамі лясной вады яе супакоіла — Волька трымаецца вернага кірунку. Максім казаў, што Высокі бераг — за невялічкімі азёрцамі, потым за дрыгвяністым балотам бугор, куды, не ведаючы сцежкі, ніхто не дабярэцца. Волька пасадзіла Мішу ля елкі. У лясной лужыне са светлай вадой змачыла сабе гарачы твар.
Яна ішла, нібы ў сне. І дайшла. Яна не помніць, калі дабралася да стаянкі партызан. З хлебам яе спаткалі як чаканую. Толькі развязаць вузлы посцілкі, зняць яе з сябе яна ўжо не магла. Асунулася на зямлю, прыціскаючы да сябе малога...
— Вось такія былі пірагі-боханы... Як цяпер гаворыць і прыгаварвае мой Міхась, калі на машыне прыязджае з Мінска,— закончыла ўспаміны баба Волька.
— З таго дня вы і засталіся ў партызанах? — парушаючы цішыню — усе ўважліва слухалі,— запыталася Нона.
— На мяне па сёлах розыск аб’явілі. Дык я на кухню пайшла, у гаспадарчым узводзе работу далі,— адказала баба Волька.— Рана доўга не зажывала. Лякарстваў не было. Раннікам прыкладала. Загаілася. Яшчэ добра, што куля наўскасяк прайшла. У мякіш,— баба расшпіліла бурштынавыя гузічкі сваёй кофты і паказала дзяўчатам плячук са шрамам на целе.— Во, фельчар кулю дастаў... Хлопцы казалі, мяне ад смерці падушка і Максімавы патроны збераглі. Рыкашэт, кажа, палучыўся. А я ім: «Добры, кажу, рыкашэт. Што ж, каб у патронах капсулі з порахам пачалі ўзрывацца? На спіне». Хлопцы смяюцца. Потым яны сталі есці мой хлеб, а ў боханах кулі. На зуб папаліся некаторым... Ну, той немец, што мне запомніўся, не гітлеравец. У скорасці перайшоў да нас у атрад. Аказаўся свой чалавек. Чэхаславак! Звалі яго Здэнакам. Карміўся ў партызанскай сталоўцы. На заданні хадзіў. Я яго, як і ўсіх, карміла. Зваў мяне «пэкаш». Па-іхняму пекар. Казаў, што тады нямецкага афіцэра знарок прытрымаў на тым канцы Явароўшчыны. Каб я змагла ўцячы... Ну, заўтра буду пячы вам пірог. Прыходзьце памагаць. Вы нанеслі мукі, на тры пірагі хопіць. Бач, якая! Нібыта крухмал. О-го, каб такая была ў нас у партызанах!
— А якая там была? — цікавілася, не хацела разыходзіцца моладзь.
Баба Волька, зашпіляючы на ніжні гузік кофту, зноў цяжка ўздыхнула.
...Пачалася блакада. Перад вызваленнем. У лагеры заставаліся дзеці ды старыя. Вярталіся галодныя. Накармі! Дай хоць кавалачак хлеба. Спячы, гаспадыня! А з чаго?.. Як успомніць баба Волька, сумна і горка. Мукі ж не было. Яна старалася, каб тое, што шыпіць, смажыцца на скавародцы, не драла горла. Дык што рабіць? Па-народнаму звычаю мудравала-калдавала — выпякала з таго, што мелася пад рукамі... І ўсё, што збірала, назапашвала, сушыла, потым крышыла, таўкла ў ступе, малола ў жорнах. Малола і верасковыя крупы, і шчаўевае семя, і зялёную пацяруху з ліповых лісцяў, і беленькі мох, і тоўчанае бульбяное шалупінне. Выходзіла мука. З такой мукі рыхтавала рошчыну на хлеб. Канечне, у рошчыне заставаўся ржаны пачатак. Але колькі тае ржаной мукі? Хутчэй гэта не мука, а шэрая мякіна. Нічога. Учыняла. Мясіла. Пякла... Усім есці хочацца. Вадой сыты не будзеш. А яна, Волька, і старыя ў зямлянках, часамі тым і задавальнялі свой страўнік. Сухар, лепшы кавалачак аддавалі дзецям, пакідалі тым, хто прыходзіў з баявой аперацыі. Параненым.
— Пякла на скавародках. Выходзілі пляскатыя праснакі,— казала баба Волька.— Хлеб — не хлеб... Як успомню, усё роўна як мыла. Нават колер карычневы. Пакуль цёплы, нішто сабе, а як астыне, нібы клей на зубах.
— Баба Волька, вы і праснак заўтра спячэце,— раптам, шырока раскрыўшы вочы, узгарэлася Нона. У яе, метадысткі, паявілася нейкая ідэя.
— Выдумала яшчэ! — запярэчыла Таня, зыркнуўшы на Нону.
— А што тут такога? Натуральна, дзеля кантрасту. Пірог і гэта... Няхай ведаюць, якая была вайна. Самая сапраўдная!
Баба Волька ўстала.
— Не, дачушка, гэта ўжо будзе нейкая гульня ў хлеб-соль. Вы, як спектакль будзеце ставіць пра партызанаў, скажыце, я тады спяку... Дзе ж я к заўтраму назбіраю лясных траў... Лепш прыходзьце зранку сюды, будзем пячы з таго, што вы сёння прынеслі.
Дзяўчаты прыйшлі. У бабы Волькі ўжо гарэлі дровы ў печы. На ўсю хату пахла чымсьці кісла-салодкім, смачным. Гэта ўсіх захапіла і падбадзёрыла.
Баба Волька прыбралася па-сапраўднаму.
Пячы хлеб — свята ў хаце. Тым больш урачысты пірог. Жылістыя рукі бабы Волькі хадзілі ўпарта і старанна. Усім знайшлася работа. Ноне, як кіраўніку, баба загадала:
— Ты, старшая, печ даглядай! Качаргой паварушвай дровы, згараць хай на вуголле, каб толькі сіні агеньчык пырхаў. Тады мне скажаш... Дзве пасудзіны рыхтуйце! Два пірагі будзе. Адзін гасцям, другі — вам. Бачыце, дзеткі, як трэба размясіць! У пальцах усё перацерці. Тады каравай уздымецца гарой... Хто пляцёначку круціць? Як будзеце ўпрыгожваць? Можна проста наўкол па краі ёю абвесці. А наверсе—аладачку, як сподачак. Для солі... Ці хочаце пяцікутную зорку. І лічбу «сорак». Сорак жа год!..
Дзяўчаты зрабілі і так, і так. Які пірог лепшы ўдасца, той і паднясуць гасцям. Калі міскі, поўныя пасаджанага цеста, з выкрутасамі наверсе, апынуліся ў гарачай вясковай печы, памочніцы стомленай бабе мылі рукі. Лёдзя трымала ручнічок, а Таня цёплай вадой палівала з конаўкі.
— От так робіцца цуд,— задаволена казала баба Волька, пераможна ўмасціўшыся на крэсле.
Нона каторы раз пачала паўтараць свой сцэнарый. Прыедуць госці, як зайграюць музыкі «Лявоніху», а потым яны з бабай Волькай панясуць гасцям гэты «хлеб-соль»... Баба Волька, як пачула сябе, устрапянулася. Яна хапілася за галаву і замахала рукамі: «Чаго я?! Вы — маладыя і падносьце пірог самі. Уручаць — гэта ваш абавязак. У мяне пальцы не служаць, трасуцца. Вы наша змена, вам гэта пачэснасць». Нона ўсё ўгаворвала, а сама думала пра аператараў кінахронікі і тэлебачання. Чамусьці ёй неяк соладка смылела на сэрцы і нават захацелася абняць бабу Вольку. Цырымонія ўрачыстасці адбудзецца так, як яна планавала.
Баба Волька ў дзень прыезду гасцей згадзілася пастаяць ля музыкантаў на ганку калгаснага Дома культуры. Там былі праўленцы, брыгадзіры, Аляксандр Пятровіч. Наглядалі, як падышоў і спыніўся па плошчы «Ікарус». І — толькі госці паказаліся з аўтобуса — дзяўчаты ў вышываных сукенках, з вянкамі, з велізарным пірагом на ручніку накіраваліся да іх. За дзяўчатамі пайшлі кіраўнікі калгаса. Набеглі фотакарэспандэнты, кіношнікі. Нона сказала завучаныя свае некалькі слоў віншавання, і ў яе ад шчасця закружылася ў галаве.
Яна бачыла: сярод тых, што прыехалі адзін у сінім плашчы, відаць, старшы дэлегацыі, вылучыўся між сваіх таварышаў, падаўся наперад, да явароўскіх дзяўчат, удзячна зняў капялюш перад Нонай, ушчыкнуў сонечны каравай, абмакнуў кавалачак у соль і працягнуў сабе ў рот. За ім падышоў другі, сівы, хударлявы, і паўтарыў тое самае. Але сівы хваляваўся, позіркам шукаў кагосьці між явароўцаў. Пірог паплыў з рук у рукі па ўсёй дэлегацыі. Елі, смакавалі...
Гаварылі ўсхвалявана, радасна.
Нона апамяталася і разглядзелася, калі той сівы, хударлявы госць апынуўся ў натоўпе калгаснікаў каля бабы Волькі. Ля іх стаяў Аляксандр Пятровіч. Ён быў рады, шчасліва ўсміхаўся, туліў да сябе руку госця.
— Вы — пэкаш, пэкаш,— пачула Нона словы прыезджага.— Пяклі нам кісэлі хлэп.
— Праснак,— саромеючыся, прызналася баба Волька.— Не забыўся, Здэнак.
— Розумнет... Помню!
Па плошчы цэнтральнай сялібы ішлі ўсёй грамадой, размаўлялі, накіроўваючыся ў Дом культуры.
— Я ж хацела, каб баба Волька спякла і партызанскі праснак,— далучаючыся да гутаркі, сказала Нона Аляксандру Пятровічу.— Як памяць! Каб усе ўбачылі і пакаштавалі.
Старшыня Аляксандр Пятровіч згадзіўся:
— Добра, як пойдзем з гасцямі ў зямлянкі, па партызанскіх мясцінах, там і спячэм.
Баба Волька ішла са Здэнакам, але яна пачула гаворку метадысткі са старшынёй і сказала сваё:
— Спячы можна. Я магу. Толькі хлеб ды соль пячэцца ў мяне весялей, больш удала. Ён жа пячэцца для сяброўскай сустрэчы, для нашай дружбы. Ён і гасцінны пірог, і народны звычай. Прывет і мір!.. А калі смажыць гаротны праснак, каму яго захочацца? Нявесела на душы. Навошта калупацца ў горы? Нашто смакаваць вайну? Вайну смакаваць не варта...