epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Грамовіч

Фацэля

 

Вясной у Лісіных гарах, дзе зямля была неўрадлівая, ляжала дзірваном, нечакана для многіх дзядзька Лаўрэн і дзядзька Антон узаралі лапік поля і штосьці пасеялі. Я не ведаў, што там пасеялі. І ніхто не ведаў. Толькі ведалі Антон з Лаўрэнам, якія ўзорвалі, баранавалі і засявалі там нейкае зелле.

Дзядзька Лаўрэн і дзядзька Антон былі пчаляры. Яны даглядалі пасеку. Навошта ж ім спатрэбіўся палетак-дзірван?

З дзядзькам Лаўрэнам у мяне былі добрыя адносіны. Я яму часам чытаў кніжкі, а ён мяне частаваў мёдам. Таму калі я запытаўся, што гэта будзе расці ў Лісіных гарах, дзядзька Лаўрэн, нібы па сакрэту, сказаў:

— Меданосіца. Меданосіцу мы пасеялі. Пчолкам мёд будзе даваць... Вучоная назва — фацэля. Чытаў пра такую?

— Не, не чытаў.

І з гэтага часу для мяне стала запаветнай гэта мясціна.

Лісіныя горы — не такія ўжо горы. Гэта ўзгоркі, непрыгодныя для пасеву збажыны. Яны густа зараслі бярэзнікам, лазою. Трапляліся рабінкі, каліна...

Сюды мы хадзілі ў арэхі. І, вядома, шукалі, ды ніякіх лісіных гор не знаходзілі. Назву такую насіла гэта месца з даўніх часоў. І дзядзька Антон, і дзядзька Лаўрэн не памяталі, каб тут вяліся лісы.

На маёй памяці Лісіныя горы нагадвалі зялёны астравок на шырокім заліўным лузе каля рэчкі. Тут можна было знайсці суніцы, пад восень — баравік. А больш за ўсё Лісіныя горы славіліся лекавымі травамі. Тут раслі і цвілі такія кветкі, якім і назвы ніхто не ведаў.

Сюды прыходзілі дзяўчаты збіраць ландышы, спявалі, вілі вянкі. Тут расла чараўніца фіялка.

Які тут улетку быў духмяны пах! Спынішся. Перадыхнеш... Галава аж кружыцца ад водару кветак. З вясны, усё лета, пакуль не надыдзе пакос, тут быў чароўны, нібыта райскі, куток.

Спяваюць птушкі.

Гудзьма гудуць пчолы.

А цяпер вось тут прыжылася меданосіца. Яна вырасла вышэй за лубін. Расцвіла ў канцы мая. Цвет яе быў цьмяна-васільковы. На крохкіх сцяблінках лісцікаў амаль не было, яны тарчалі рабінавымі лапікамі. А плецены яе стручок, нібы колас, распускаў кветачкі з пяці пялёсткаў і з доўгімі тычынкамі пасяродку. Пахла яна соладка. Сапраўды як мёд. Гэты пах запаланіў усе Лісіныя горы. Пчолы сюды пачалі злятацца, як на кірмаш. Паветра напоўнілася пчаліным звонам. І гэты звон стаяў такі працяглы і густы, што мне з дзядзькам Лаўрэнам трэба было на ўвесь голас размаўляць, каб пачуць адзін аднаго.

Лаўрэн з Антонам сюды прывезлі дзесяць вуллёў. Наставілі на палетку, як на пасецы. І пільнавалі па чарзе. Калі чарга была Лаўрэна, я таксама наглядаў за пчоламі, лежачы ў траве. Дзівіўся, як яны тут кружацца, гудуць, шчыруюць ад відна да відна.

А Лаўрэн казаў:

— Калі ад кветак да вулля далёка — гэта нядобра. Дарога — яна і ёсць дарога. Пчолка морыцца. У доўгім палёце крыльцы ў яе хутка ператруцца, яна ўпадзе. Без пары загіне... А рабочую пчолку трэба шанаваць, клапаціцца аб ёй, даглядаць.

Мне падабаліся разважанні Лаўрэна.

Тым часам сонца ўзнімалася вышэй. Станавілася на полудзень. Высыхала ў траве раса. Колеры — зялёныя, сінія, жоўтыя, вогненныя — нібыта ў вясёлцы, мяняліся, пераліваліся, пакуль раса не знікала. Пакуль кроплі не выпарваліся ў паветра.

Мы ляжалі, а трава навокал стаяла, як лес. Колькі тут было розных травінак і красак! Адны цвілі, другія адцвіталі, трэція на цвет закладаліся. Тыя, што адцвіталі, насенне спялілі, а некаторыя і спелі, і зноў цвілі. Канюшынка-дзяцельніца магла цвісці ўсё лета. Яна слалася пры зямлі белым цветам. А чырвоная — буйнымі галоўкамі выглядала са старой травы, якая ад вільгаці і расы была такая цяжкая, аж палягала. Чырвоная канюшына таксама другім цветам магла цвісці, але ён быў не такі пахучы, волкі.

Званец на драцяністым сцябле стаяў строма. Яго насенныя кішэнькі-лапатачкі пачыналі жухнуць. Усе травы, што адцвіталі, жоўклі і сохлі. Толькі рамонкі не баяліся спёкі. Яны хіліліся ад ветру, быццам дзівіліся на ўсю гэтую мураву, шукаючы прамень сонца. Званочкі выглядалі маленькімі сінімі вочкамі. Каторы раз закладваўся на цвет залаты малачай!

Высока над гэтым травяністым лесам стаяла мятлічка. Яна ростам абагнала ўсіх, нават зязюльчыны слёзкі і кмен. Сваімі гонкімі сцяблінкамі мятлічка мне чамусьці нагадвала стромкія, адзінокія сасонкі ў бары — такія рэдкія, стройныя сцябліны калыхаліся ад подыху ветрыку.

А разгалісты кмен стаяў каржакавата. Ён ужо адцвіў. Падбел, такі ж на выгляд, як кмен, яшчэ красаваў. Але ён таксама стаяў спакойны і абыякавы да чмялёў і матылькоў. Усё роўна з іх ніхто не сядзе на яго белае, непахучае сітца. Хоць чаму? Знаходзіліся ахвочыя казюлькі пасядзець і на ім.

Над усёй гэтай зялёнай, квяцістай лугавінай лятаў цэлы вырай казюрак, ад ледзь прыкметных мушак да вялізных шызых стракоз.

Аж пошчакам аддавалася тарахценне конікаў. З гэтага строкату конікаў, пчалінага звону і шапацення траў складалася песня лета. Музыка, якую пачуеш, калі прыпадзеш да зямлі ў Лісіных гарах і сцішышся ў траве.

Палетак меданосіцы быў самы прывабны для ўсёй гэтай казюры. Ціхенька падляталі і садзіліся на бледна-сінюю кветачку стракозы, лупатыя, са шклянымі або залацістымі крыльцамі. Але што стракозам ці матылькам? Мёд ім не патрэбен. Пасядзяць і зноў пырхнуць. Ціхенька, нячутна паляцяць, як і прыляцелі.

Музыку Лісіных гор дапаўнялі сваім зумканнем і злыя, лютыя стварэнні. Калі наставала спёка і трымцела марыва, то над травой і кустамі разам з пчолкамі, чмялямі і матылькамі лятала ненажэрная заедзь: авадні, сляпні і ўсялякія мухі. Ты ляжы, наглядай, як пчолкі працуюць, а сам будзь пільны і чуткі, каб за шчаку ці за лытку не ўкусіў авадзень. Ды што авадзень! Той, падлятаючы да цябе, гудзеннем сябе выдасць. Яго адразу заўважыш і прагоніш. А вось плоскі шэры сляпень — той спадцішка мог падкрасціся і ўцяць балюча нават праз кашулю. Мог і камар, разамлелы ад паўдзённага сонца, не дачакаўшыся змроку, зазвінець над вухам. І ўся гэта заедзь, як саранча, таксама жыла ў траве, як у лесе. Хавалася пад лісцікамі, тулілася да цявінак. Адны разбойнікі, як авадні, днём ляталі смела, другія крывасмокі дрыжалі ў цяньку, чакаючы вечара.

Дружная і спорная праца была толькі ў пчолак. Яны старанна, з песняй, ладзьбавалі каля кожнай кветкі. Пчаліны кірмаш. Гледзячы на яго, можна было цешыцца ў душы. І адначасова смешна было глядзець, як непаваротліва і няспрытна ўпраўляліся над кветкамі чмялі.

Чмялёў таксама было шмат. Шэрыя, рыжыя, чорна-жоўтыя. Лугавыя, лясныя. Адусюль. Некаторыя былі такія велічэзныя, што зблізку нават палохалі. Аж кветка згіналася пад цяжарам. Яны імкнуліся залезці ў сярэдзіну кветкі — гулі, злаваліся, але вяночак пялёсткаў перашкаджаў ім. Нічога не аставалася, як устрапянуць крыльцамі і памчацца далей.

Пчолкі збіралі нектар адмысловым хабатком...

— Бачыш, якія ўмелыя! — казаў дзядзька Лаўрэн.— Нанясуць мёду нам з розных кветак. З ліпы — ліпай будзе пахнуць. З грэчкі — грэчкай... А з фацэлі — асобы гатунак. Вось пакаштуеш!

Мне так падабалася ў дзядзькі Лаўрэна, што я сам завёў пасеку. Сапраўдную пасеку. Толькі не пчол, а чмялёў.

...Касілі луг. Косамі, касілкамі. А я памагаў сушыць сена. Зграбаў у копы. І на пакошы бачыў разбураныя чмяліныя гнёзды. Незнарок касцы або касілка, косячы, разразалі купіну, у якой было чмялінае гняздо. Ляжалі з вашчыны круглыя соты, якія чмялі напаўнялі мёдам. Тут жа гаспадарыла чмяліная матка, гадаваўся маладняк. Між лугавых кветак ім добра жылося ўсё лета. І вось — на табе!

Мне шкада было бачыць, як разварушаныя чмялі сіратліва кружацца над сваёй разбуранай хатай. Чорныя лясныя чмялі — тыя глыбока хаваліся ў норы. Тым не страшна была каса.

Што я прыдумаў?

У бляшанцы з-пад кансерваў прабіў збоку тры дзіркі. Велічынёю як чмялю пралезці, нібы пчале ў лятку вулля. На лузе сабраў соты чмялёў і разам з мяккай, як мякіна, саломкай паклаў іх у бляшанку. Пакінуў бляшанку адчыненай аж да вечара. Калі сям’я нанач сабралася разам, я зверху накрыў яе дошчачкай. А дошчачку-фанерку — цаглінай. Ну, хіба не домік? Не горш, чым Лаўрэнаў вулей.

Гэты домік я занёс у Лісіныя горы. Паставіў каля дубка вочкамі на палетак меданосіцы. Назаўтра занёс яшчэ адзін домік. І такіх «вулляў» у мяне сабралася некалькі.

Чмялі прыжыліся. Яны ляталі на пошукі, збіралі мёд. Я нават падглядаў іх, як дзядзька Лаўрэн свае вуллі.

У нядзелю, падняўшы цагліну і фанерную дошчачку, саломінкай каштаваў нектар. Было і соладка. Было і горка, калі ўспухала шчака ад чмялінай «ласкі».

І ўсё ж занятак гэты быў вельмі прыемны. Я рабіў усё так, як дзядзька Лаўрэн.

Шкада, што набліжалася восень.

Спачатку адцвіла меданосіца. Яна цвіла доўга, дзён сорак, але ў канцы жніўня на кволых сцяблінках яе, дзе свіціліся бледна-васільковыя кветачкі, з’явіліся бурыя, сухія каласкі з насеннем.

Тады я перанёс сваю пасеку ў садок. Але і тут чмялям не было ратунку. Я пайшоў у школу. Пасыпаліся асеннія дажджы, і насталі халады. Мая пасека заціхла на зіму.

Зімой мы з дзядзькам Лаўрэнам яе ўспаміналі. Калі ён частаваў мяне фацэлевым мёдам, нам пахлі кветкі Лісіных гор, перад вачыма рассцілаўся блакітны палетак і гучала музыка лета.

 


1981-1984?

Тэкст падаецца паводле выдання: Грамовіч І. Як вясну рабілі: Апавяданні і навелы. – Мінск, “Юнацтва”, 1985.
Крыніца: скан