Сонца хавалася за гару. Разліваўся ля рэчкі туман. Усё заціхала. Сяло збіралася да сну перад заўтрашняй будняй працай.
Пара і нам, дзетвары, разыходзіцца з вуліцы па хатах.
— Косця, ідзі вячэраць!
— Сцяпан, дамоў!
Чуліся галасы з ганка на ўсю вуліцу. Сярод іх былі розныя — ласкавыя і сярдзітыя. Яны гучалі ў залежнасці ад настрою тых, хто клікаў — бацька, маці.
Дзяўчаткі, тыя, як напалоханыя вераб’і, усе разляталіся пасля строгага поклічу дарослых.
А мы — хлопчыкі?
Вось тут і ўспамінаецца, як між нас паяўляліся сумненні. Якраз у такую вячэрнюю часіну — «шарую гадзіну», як казалі старэйшыя. Ісці ці не ісці? Можа, яшчэ пазабаўляцца? Ну, хоць на хвіліначку. Не хацелася дамоў.
Большасць, вядома, ішлі на свой двор, па аднаму, па двое, стомленыя, знямоглыя. Хто — ад гульняў і бегатні, хто — ад працы, а пераважна — ад таго і другога. Ішлі некаторыя задаволеныя, некаторыя — невясёлыя. Хто выканаў наказ дарослых, споўніў сваё абяцанне, тэпаў хуценька, не баяўся, што, вячэраючы, за сталом пачуе дакоры. Бо вячэра ў сельскай хаце — не толькі яда, трэцяя на дзень ежа, але нібыта падвядзенне вынікаў у сям’і, што зроблена за суткі... І хто хоць малы, але не зрабіў тое, што яму даручалася, забыўся ці насваволіў, учыніў якую-небудзь бяду, моўчкі, няўпэўнена дыбаў на свой двор. Ён нясмела пераступаў цераз парог і не чакаў ад бацькі пахвалы. Часамі такому і лыжка не лезла ў рот, не знаходзілася месца за сталом...
Эх, далёкая пара свавольнага маленства! Тая, дзе ёсць імкненне напракудзіць, нагарэзіць і дзе ёсць немінучая адплата бацькавай папружкі... Матчын трапкач на цвічку ў парозе...
Дык вось — наставала гэта пераломная «шарая гадзіна». Сярод нас былі такія, якія не ішлі дадому. Не слухаліся. Здаецца, яны былі смелыя, не баяліся ніякага ўшчування. Яны не падпарадкоўваліся старэйшым. Нібыта яны самі ўжо дарослыя і паказвалі сваю ганарыстасць перад імі.
Быў між нас такі Грышка. У яго на барадзе круглай манетай чарнела бародаўка. Так яго і празвалі: Бародка. Нічым такім ужо асаблівым, апрача свайго росту — ён быў большы за іншых,— Грышка, здаецца, не вызначаўся. Твар канапаты. Але ён мог цябе тузануць за віхор або стукнуць кулаком у каршэнь. Вось узбрыдзе яму ў голаў: прыгнуць каго-небудзь да зямлі. І сагне. Цябе ці любога. Ён дужэйшы. Не ўздумай супраціўляцца або агрызацца. Мы для яго былі «малеча», «маляўкі».
Другі быў Косця Юстынаў, таксама норавам адметны. Забіяка.
— Косця, дзе ты? Каму кажу, ідзі дамоў! — каторы раз на ўсё сяло крычала, клікала яго сястра Гэлька.
— Ну, іду-у! — бурчэў ён, стоячы на месцы.
І не ішоў. Глядзеў на Грышку Бародку.
Ва ўсім пераймаў Грышку яшчэ Астап Анэцін. Косця і Астап падладжваліся да Грышкі. І калі яны збіраліся ўтрох, гэта ўжо была, сапраўды, сіла.
Я і мой сябра Сцяпан не папаўнялі гэтую сілу. Калі нас клікалі вячэраць, мы адлучаліся і па аднаму ішлі дамоў.
Дарэчы, Грышку ніхто не клікаў. Ён гадаваўся без догляду. Маці адна не ўпраўлялася і даглядаць дзяцей, і сачыць за гаспадаркай. Малыя цэлы дзень бадзяліся. Грышка сярод іх быў і не самы меншы, і не самы старэйшы, аднак ніводнага з братоў у свае «гульні» чамусьці не запрашаў. Не браў, праганяў. А нас, суседскіх хлапчукоў, падахвочваў ісці на рэчку купацца, лавіць рыбу, схадзіць у парэчкі, у маліны...
Гэта ўдзень, а ўвечары? Увечары, калі надыходзіў змрок, Грышка ўвесь мяняўся. Вочы рабіліся вялізныя, сам — рухавы. Ён падскокваў, куляўся на траве. Астап Анэцін і Косця Юстынаў ва ўсім яго паўтаралі. Яны капіравалі яго. І мне, гледзячы на іх, хацелася пераймаць іх манеры.
У той памятны летні вечар, калі ўжо ўсіх паклікалі вячэраць, мой сябар Сцяпан пайшоў спаць. Грышка, Косця, Астап і я засталіся. Бародка раптам прапанаваў:
— Давайце згуляем у вайну!
— Давайце! — згадзіўся Косця.
Косця Юстынаў быў непаваротлівы. Нездарма пра яго хадзіла такая дрындушка:
Рот шырокі, як паркан,—
Косця разяван.
Нос, як той капец,—
Юстынаў хлапец.
Але сцеражыся ўголас прадэкламаваць яе, Косця мог каменем ударыць. Знявечыць.
Астап Анэцін — гэты быў ціхі звадыяш. Умеў навыдумляць на каго-небудзь, хітра нахлусіць, умеў спрытна папіхнуць каго-небудзь і непрыкметна схавацца. Гуляючы ў вайну, ён падносіў «камандзіру» Грышку баявыя запасы — гладкія каменьчыкі і піку...
— А ў якую вайну будзем гуляць? — запытаўся Астап.
— Будзем ваяваць з кажанамі! — па-змоўніцку аб’явіў Грышка.— Будзем біць кажаноў... Ты будзеш? — звярнуўся ён да мяне.
Для мяне гульня ў «вайну» была не новая, але такая, якую аб’явіў Грышка Бародка, зусім нечаканая. Змрочным вечарам, у смелай кампаніі, хоць я быў за ўсіх меншы, мне таксама захацелася чагосьці такога адважнага, дзёрзкага.
— Ну, і я з вамі,— згадзіўся я, нібы даючы прысягу.
Я, вядома, прадчуваў, што за гэта на мяне насварацца. Дзе забавіўся? Дзе гойсаў? Адпачываць пара!.. Аднак чаму мне не пагуляць у «вайну»?
— Пайшлі?
— Пайшлі.
Мы пабралі доўгія тонкія паплеціны, складзеныя пад страхою ў дзядзькі Антона, і вярнуліся на вуліцу, як воіны, з пікамі. Мне выпала сапраўды баявое заданне: збіць кажана!
Кажан — вельмі шустрая начная лятучая мыш, як птушка. Яе цяжка на ляту згледзець, не тое што ўлавіць. Ледзь заўважыш, мітуслівую, як чорную маланку. Кажан то нізка, то высока фыркне над вухам, а потым узвіецца ўгору, вышэй хаты. Кажаны лётаюць над вячэрняй вуліцай. Днём яны дзесьці спяць, а ўначы палююць на жучкоў, камароў і начных матылькоў. Гэта іх харч.
— Бі, чарцяку! — загадаў Бародка, паказаўшы на кажана.
Але не так проста яго збіць. Размахваючы ў паветры паплецінай, я ніяк не мог патрапіць кажану па крыле. Спрытная птушка заўсёды нібы выслізгвала з-пад маёй пікі. Сам жа тым часам я аб камень збіў да крыві палец на назе. Параніўся, спацеў, замарыўся...
«Шарая гадзіна» гусцела. Стала зусім цёмна.
— Хто яшчэ ўкакошыў? — раптам запытаў Грышка.
Косця Юстынаў збіў другога кажана.
— Я не... не пацэліў,— задыхаўшыся, прызнаўся я.
— Эх ты, мазіла! — перадражніў Бародка і, паказваючы сваю здабычу, пахваліўся: — Во як трэба цаляць!
Грышка нёс, трымаючы адной рукой за крыло забітага кажана, а другой — цягнуў паплеціну, шоргаючы канцом па зямлі. Мне вельмі хацелася зблізку разгледзець птушку. Але было цёмна. Грышка не дазваляў браць яе ў рукі. Я толькі навобмацак адчуў тоненькія, нібы гумавыя, халодныя крылцы, а сама — яшчэ цёпленькая. Неяк зрабілася шкада. Ды некалі было расчульвацца, бо Грышка з Косцем, несучы трафеі, ганарліва між сабой перамаўляліся. Яны рашуча і смела крочылі. Кульгаючы на балючую нагу, я ледзь паспяваў за імі. Куды яны іх нясуць?
Насупраць куста каліны, што рос ля хаты цёткі Матруны, спыніліся. Увечары куст выглядаў больш змрочным, чым днём. Пад ім добра было ўсім схавацца і прытаіцца.
— ...Каб падчапіць ці стрыножыць,— штосьці пазмоўніцку разважаў Грышка,— каб спутаць...
— Вяровачкай ці хаця б ніткамі,— дадаў Астап Анэцін.
«Дзеля чаго вяровачка? Дзеля чаго ніткі?»
— Ваш Пятро звязаў сетку? — перабіў мае думкі Косця.
— Не, яшчэ не скончыў,— адказаў я.
Мой старэйшы брат вязаў сетку. Ён вязаў ужо даўно ў вольныя часіны з нітак, што напрала маці. Такія незацейлівьтя рыбалоўныя снасці меліся амаль ва ўсіх. Ужо добрая палова сеткі была гатова. Куль, як бабіна спадніца, вісеў на круку пад паветкай, а клубок нітак ляжаў на калодцы. Брат абяцаў, што як звяжа ды будзе ісці ў рыбу, то абавязкова мяне возьме з сабою. Я буду насіць торбу і першага злоўленага шчупака. Як пра гэта не пахваліцца Косцю Юстынаваму, свайму суседу? Як не паказаць яму клубок нітак? Я паказаў — і вось...
— Прынясі клубок! — падказаў Косця.
— Дай нітак! — загадаў Грышка.— Я адматаю і вярну.
— Мы адматаем, мы адматаем! — залепятаў Астап Анэцін.— Як адсюль і да плота.
— Бяжы! — загадаў Бародка.— Толькі дома пра гэта не ляпні... Мы чакаем. Лічу да ста... Раз!.. Два!..
Я і пабег.
Наспявала штосьці сакрэтнае. Гэтую тайну давяралі мне. Не каму-небудзь даручалі, а мне — адважныя таварышы. Як роўны роўнаму Грышка загадваў і папярэджваў... Чаго толькі «вайна» не вымагала?! Я мусіў хавацца, таіць загад сяброў... Ля хаты каля акон сваіх, дзе яшчэ блішчаў агеньчык ад лямпы — на стале, мабыць, астываў мой фасолевы суп у місцы, вячэра! — я пракрадваўся, як злодзей, да паветкі.
— Восемдзесят чатыры!.. Восемдзесят пяць!.. Малайчына! — пахваліў мяне Бародка, калі я прымчаўся з клубком.
Тут жа хлопцы ад яго адматалі нітак, як на шырыню вуліцы. Астап адышоўся да плота на тым баку, зачапіў там нітку за штыкеціну, і назад. Косця яму памагаў. У Грышкі былі канцы, ён адарваў нітку і працягнуў мне клубок:
— Аднясеш, пакладзеш на месца!
Але ж мне цікава, што будзе далей. І я паклаў яго пад куст каліны. Назіраў, як Грышка з Косцем далонямі звілі ніткі ў адну столку. Астап пабег, на тым баку прывязаў канец за плот унізе. Вярнуўся да нас. Звітая, пакручастая вяровачка выглядала амаль непрыкметнай на шэрай вуліцы.
«Дзеля чаго яна?»
— Панеслі чарцякаў! — загадаў Грышка, беручы ў руку свайго кажана, Косця — свайго.— А ты, на! — звярнуўся ён да мяне.— Трымай за гэту шпагаціну. Прысядзь пад кустом і чакай нас. Як назад пабяжым, нацягні! Моцна нацягні! Ля самай зямлі... Як свіснем, кідай шпагаціну і даганяй!.. Мы цябе пачакаем ля Лукашовай вяндлярні.
Я гатовы быў да выканання любога загаду. Зухаватасць і даверліва-змоўніцкі тон у голасе Грышкі мяне падбадзёрвалі.
Трымаючыся за шпагаціну, якая раскруцілася цераз усю вуліцу, ад плота да плота, я прысеў. За цёмнай калінай я не бачыў, што там у хаце цёткі Матруны, адзінокай жанчыны. Толькі праз расчыненае акно чуваць быў бразгат посуду ў мыцельніку. Грышка з хлопцамі якраз і падкраліся туды.
Прайшло нямала часу. Па вуліцы праехаў дзядзька паіць каня ў рэчцы. Напаіў. Вяртаючыся назад, праехаў каля мяне. Конскія капыты працопалі па маёй вяровачцы. Не заблыталася. Я паспрабаваў пацягнуць яе —яна паддавалася... Потым пачало святлець. З-за вялікай, як хмара, Матрунінай грушы выплыў круглы месяц. Ды такі палымяны, што мне аж стала страшна. Нібы за садам палыхнула чырвонае зарыва пажару...
Далей я разгубіўся — мяне аглушыў пранізлівы жаночы лямант. Шлёпаючы басанож, ад Матрунінага ганка па двары, а потым па вуліцы беглі хлопцы! Астап, за ім Косця і, нарэшце, Грышка. Яны выскачылі праз Матруніны вароты, збочылі да мяне, дзе я, прытаіўшыся ў зацішку, сядзеў. Параўняўшыся з калінай, Грышка грозна зашыпеў:
— Нацягні з усёй сілы, моцна!
Калі хлопцы перабеглі, я так і зрабіў, як было загадана. Шпагаціна наструнілася цераз усю вуліцу, ледзь асветленую месяцам. Не, прыкмеціць яе на шэрай зямлі было цяжка.
...Праз колькі год пазней я даведаўся, што ў цёткі Матруны існавалі прыкметы і забабоны, за якія часам дарослыя над ёй пакеплівалі. Яна верыла ў праклён, верыла ў залом каласоў на палосцы. Верыла ў нарок няшчасця, у знак бяды... Кажан — жудасны крывасмок — без пары немінучая смерць...
Але ж, малы, ці мог я тады ведаць пра гэта? Мне ніхто не растлумачыў. Мне нават хлопцы не сказалі, што кінуць на стол цётцы Матруне забітых кажаноў...
Вядома, услед за крыўдзіцелямі будзе пагоня.
І праз момант раз’юшаная кабета з крыкам і лаянкай бегла помсціць, размахваючы качаргой. Толькі пагоня яе была нядоўгай. Зачапіўшыся за маю загародку, цётка тут жа потырч павалілася. Яна так знячэўку спатыкнулася, аж качарга адляцела ўбок, бразнуўшы аб штыкетнік. Немы крык і плач разлёгся па вуліцы. Стогнучы ад болю, Матруна не магла ўстаць.
Я адразу пусціў сваю шпагаціну. Устаў, але не пабег следам за хлопцамі, хоць і чуў іх свіст каля Лукаша. Яны мяне клікалі.
Як жа так выйшла? Некалькі разоў у дзень па-суседску сустракаўся з ёю. Бацюхны! Як жа гэта здарылася? Я ніколі б не пасмеў яе пакрыўдзіць. За што прычыняць такі боль чалавеку?
— Божачка, вы самі кажаны,— галасіла Матруна.— Будзьце вы праклятыя, ведзьмакі! За што ж вы мне іх падкінулі? Няхай вас саміх чакае доля такая... Каб вы апруцянелі, як тыя крывасмокі!..
Зноў пачуўся Грышкаў свіст: «Даганяй!» Але не, я не мог даганяць таварышаў. Мне было боязна заставацца, але адначасова і шкада было цётку Матруну. Я вінаваты, што паддаўся і прынёс ёй такія пакуты. Я мусіў падысці да ляжачай жанчыны, каб дапамагчы ёй устаць.
Толькі наблізіўся, як яна сама ўсхапілася і ўвесь гнеў — хочаш не хочаш — абрушыла на мяне. Хто ты? Чый ты? Дык і ты тут? Дык і ты з імі, паганец? На, вось табе!.. А цяпер хадзем да бацькі! Хадзем да маткі!..
Пасля, калі я і дома атрымаў кухталёў яшчэ больш, чым ад цёткі Матруны, то ўжо каяўся: чаму не ўцёк, чаму не пабег даганяць сваіх хаўруснікаў?
Яны ж таксама не злітаваліся нада мной і нават не паспачувалі. Косця Юстынаў, усміхаючыся ад вуха да вуха, як даў кулаком, дык аж пад грудзьмі заняло і зялёныя кругі паплылі ў вачах.
Я разумеў прычыну: за што і чаму... Хоць я і словам нікому не выдаў сакрэту нашай змовы, хто быў, хто прыдумаў гэтае злачынства, але не ўцёк, як было між намі дамоўлена. Пайшоў паднімаць Матруну, якая павалілася... Дома таксама не прызнаўся: з кім быў, з кім нашкодзіў. Аднак нейкім чынам усё ім стала вядома.
Мне было строга загадана пакінуць «кампанію» і не вадзіцца з ёю, з «бальшунамі». Мне было забаронена сябраваць з Грышкам Бародкам, з Косцем Юстынавым і Астапам Анэціным. А цётцы Матруне даваць «дзень добры» столькі разоў, колькі на дзень спаткаешся. Як надыходзіла «шарая гадзіна», я абавязкова павінен быў быць дома.
Канешне, у забавах і гульнях «кампаніі» я потым удзельнічаў не раз, але пазніцца ў хату — не пазніўся.
Ды і пасля таго, што здарылася, мяне не прываблівала ўжо кампанія смелых хлопцаў. У душы ўзнікла якаясьці насцярожанасць да іх гульняў. Сапраўды, незразумела было, чаму, як толькі цямнела, Грышка Бародка рабіўся апантана-зухаватым, нібыта кажан? Ён смялеў і нікога не слухаўся. Калісьці, да здарэння з Матрунай, я памятаю, і мне хацелася пераняць такія фартэлі і фокусы. І калі раней зайздросціў, цяпер дапытліва наглядаў. І думаў: чаму Бародку так хочацца свістаць, бурчаць, кугакаць, як сава ў лесе? Яму і Косцю карцела ў чый-небудзь садок улезці, налаташыць з чужога агарода агуркоў ці нарваць моркаўкі... Мы, «маляўкі», павінны былі стаяць на пільнай варце пры гэтым. А лепш за ўсё — браць з іх прыклад. Не, цяпер такі прыклад мяне не захапляў...
Праўда, яны прыціхлі, калі ў вёску прыехала школа — першая пасля рэвалюцыі пачатковая школа. Мы ўсе — і малыя і «бальшуны» — селі за парты.
Дзядзька Каржаневіч, наш настаўнік, працаваў у сяле без памяшкання. Ён перабіраўся з урокамі па хатах, нібыта хадзіў па чарзе пастух. Колькі вучняў — столькі дзён заняткаў у хаце.
І Грышка, і Косця, і Астап, займаючыся ў школе дзядзькі Каржаневіча, прыкметна выправіліся. На жаль, Каржаневіч працаваў адну зіму.
Аднойчы за гузак на галаве ад Грышкі Бародкі я паскардзіўся дзядзьку Каржаневічу. Мой першы настаўнік нахмурыўся, а потым сказаў:
— Усе вы роўныя, ваўчаняты!.. Што, не? Чалавек паходзіць ад жывёліны. Ад малпы, ад звера... Вас, дзікуны, трэба выхоўваць і выхоўваць, каб вы сталі сапраўднымі людзьмі. І школа вам усё дае. Ад выхавання ўсё на свеце залежыць. І жыццё, і ўвесь свет. І ты ад гэтага залежыш: кім ты будзеш і які ты станеш...
Я не разумеў тады слоў свайго першага строгага настаўніка.
Грышка, Косця, Астап не давучыліся. Яны кінулі школу. А я і Сцяпан скончылі пачатковую, а потым — сямігодку.
Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны мы са Сцяпанам прызываліся ў Армію. Перад тым як апрануць чырвонаармейскую форму, я наведаў роднае сяло. Спаткаўся са Сцяпанам, ужо інжынерам. Мы ўспамянулі школьныя сцежкі, сваіх школьных сяброў...