Дзед мне сказаў, што вярба грае...
Я пайшоў на поплаў, дзе раслі чатыры вярбы. Якраз насупраць нашай сядзібы. Дзве па баках высокія, кучаравыя, а дзве, пасярэдзіне, не такія вялікія і круглыя — заціснутыя крайнімі раскошнымі сёстрамі. Яны, вясёлыя пасля зімы, зелянелі, углядаючыся ў люстра ручая, які тут, у нізіне, павольна плыў да рэчкі. За ім шырокі выган для выпасу жывёлы, і вербачкі як жываплот з ручаём — неадольнай вадзяной перашкодай — утваралі мяжу на прысядзібных сенажацях. У суседзяў рос густы алешнік, а ў нас — вербы. Дзед казаў, што яны самі вымахалі з убітых на канаве колікаў.
Я спыніўся, узіраючыся з усёй дапытлівай сур’ёзнасцю свайго тадышняга наіўнага ўзросту. Дзе, хто тут грае? Ніякага грання!
Наўкол стаяла вясна. Па выгане хадзілі каровы. Рыкалі. Авечкі бляялі. Свінні рыліся каля копанкі. Я доўга вачыма ўтаропліваўся на дрэвы, а пад босымі нагамі між пальцаў хлюпала вада. Сцюдзёна было, але я разважаў: ну, каторая з іх грае? Гэта ці гэта? Ці, можа, гуртам, як наляціць вецер?.. Але ветру не дачакаўся. Ён лёгенька дыхаў. Светла-зялёнае, ласкаванае лісцейка блішчэла, ледзь-ледзь варушылася. Між ім свяціліся бухматыя каточкі. Вербачкі на сонцы апраналі вясновы ўбор, як і ўвесь зялёны поплаў пасля паводкі.
На другі дзень я бегаў да ручая, калі дзьмуў моцны вецер. Ён гнуў бярозы, нахіляў яблыні ў садзе. Ён паабрываў каточкі на вербах, і я бачыў, як яны ціха плылі па вадзе. Я нават прытуляў вуха да крайняй вярбы, тоўстай і шурпатай. Шумлівае лапаценне вярбовага лісця перадавалася мне ў сэрца.
Калі я дома ўсё ж неадчэпна прыстаў да дзеда, як гэта грае вярба,— я слухаў, няпраўда,— ён адказаў:
— От пагонім каровы пасвіць, тады ўсё растлумачу. Цяпер во, бачыш, гной вывозім. Няма калі!.. А прыйдзе рата, пойдзеш за падпасыча? Вось і нагадаеш!
Чакаць доўга не давялося. Прыйшла наша рата гнаць вясковы статак у поле. Звечара напярэдадні я сабраўся, падрыхтаваў абутак, світку.
І, калі мы гналі жывёлу на выган, мінаючы ручай каля паплавоў, я сказаў дзеду:
— А вуньдзека нашы вербачкі... Напамінаю.
Дзед, як бы штосьці ўспомніў, прыпыніўся. А потым кажа:
— Ідзі ўслед за каровамі на пашу, а я цябе даганю.
Дзед вярнуўся да вербачак, і я, аглядаючыся, заўважыў: ён старанна выбірае, нагінае вярбу і нажом штосьці выразае. Калі ж дагнаў мяне, я ўбачыў у ягонай руцэ роўную ладную галіну.
— Як ты думаеш? — запытаўся ён.— Што гэта будзе?
Дзед-штукар усё ўмеў змайстраваць. Я разумеў гэта і, вядома, не спяшаўся здагадвацца. Цярпліва, з цікаўнасцю чакаў.
Калі каровы разбрыліся на Скарбовым балоце, дзед прысеў на высокай купіне ля крыніцы. Нажом, якім, бывала, стругаў ракітавыя і лазовыя дубцы, плетучы кашы, ён ацерабіў галіну. Дзед яшчэ нешта выбіраў — выбіраў прадаўгаватую гладкую мясціну з роўнай зялёнай карой. Знайшоўшы такі без сучкоў ствол, ён літаральна адсек яго вастрыём нажа.
— Не здагадваешся?
У руцэ ён трымаў кусок вярбы, даўжынёю ў тры алоўкі і таўшчынёю — у два пальцы.
— Не,— адказаў я.
— Дудка будзе,— растлумачыў дзед.— Граць будзеш.
Драўлянай калодачкай нажа дзед пачаў дробненька малаціць па зялёным абрэзку. Адбіваючы асцярожна, ён час ад часу качаў яго далонямі па каленях.
— Трэба, каб адстала кара. Яна яшчэ маладая, налітая сокам.
Вострым лязом ён напалову зрэзаў адзін канец. Быццам недавастрыў яго. А з другога ж яго боку — надрэзаў, якраз насупраць таго месца, дзе пачынаўся на адвароце зрэз. Тады, падкалупнуўшы вастрыём, выбраў начыста зарубку. Ці не галоўка, як у свістульцы?.. Прыладзіўшы вярбовы ствол да сівой барады, дзед паказаў, надзімаючы шчокі — аж паднатужыўся; я адразу здагадаўся і ўявіў сабе: гэта будзе ўверсе акенца ў дудцы. Для выхаду паветра. Дзед аж губы смачна аблізаў. Яшчэ ж нельга было выйсці духу з рота — нутро ў ствале наглуха заткнута драўляным асяродкам.
— Пачакай, зараз заспявае,— супакоіў дзед.— Вось вучыся, запамінай, як спускаюць з вярбы жалейку!
Ён надрэзаў на ствале яшчэ тры вочкі, нібы зарубкі на бірцы. Яны спатрэбяцца, кажа, тады, калі пальчыкамі будзеш перабіраць па іх. І паказаў як. Чым іх больш, тым прыгажэй будзе гучаць голас, з пералівамі, нібы ў салаўя.
Так паступова рабілася з вярбы зялёная дудка. Але пакуль што не пяяла.
Ніжні канец дзед агаліў. Кара вольна адстала. Пад ёй аказаўся зялёна-белы слізкі асяродак. Дзед заціснуў яго ў пальцах і ў далоні, другой рукой асцярожна пакруціў паверхню ствала. Потым, калі я сам навучыўся спускаць дудкі, то браў асяродак у зубы і аберуч круціў, каб сцягнуць з яго кару. Яна ж у дзеда, ледзь трэснуўшы, лёгка спаўзла.
— От, цяпер глядзі!
Усё майстэрства дудкі ў яе галаўной частцы. Да зрэзу ў акенцы ён адсек калодачку. Гэта калодачка вельмі важная дэталь. Зверху дзед адшчапаў дольку — прымераў і яшчэ нажом адстругаў трэсачку. Дзед казаў, што гэты зрэз трэба вельмі трапна адшчапаць, бо праз яго будзе з рота паступаць паветра. І як яно будзе паступаць — мацней ці слабей,— так і граць будзе: гучней ці цішэй. Адшліфаваўшы палову калодачкі, дзед намачыў яе ў крынічнай вадзе і ўставіў у галоўку. Потым усю дудку акунуў у крыніцу. Каб яна была волкая, свежая, жывая, як сама вярба.
— Разбіраць, раскручваць дудку не варта.
Доўгі і гладкі асяродак дзед уткнуў спаднізу. Ён быццам зрабіўся дзяржаннем у дудцы. Спачатку сам паднёс да губ, набраў паветра, але адвярнуўся, потым, працягваючы мне зялёнае цуда, сказаў:
— На, лепш ты!
Нібы я такі ўжо майстар ці спрактыкаваны музыка.
Я ўзяў, уздыхнуў... Я падзьмуў, і дух з маіх грудзей нібыта ажыў. Дудка зрабілася паслухмяная. Загаварыла. Весела загучала. Усё навокал стала яшчэ больш прыгажэйшым. Алешыны слухалі. Крыніца змоўкла. Нават рабая карова паглядзела ў мой бок.
— Ты перабірай пальчыкамі! — усміхаючыся ў бараду, падказваў дзед.— Вось тут і тут!
Эге, дык дудка магла не толькі працяжна гучаць, але і на розныя лады вытылінгваць. Толькі прыслухайся да свісту ў акенцы і кіруй, мяняй яго па сэрцу, па настрою. Якая то была ўцеха!
Я пасябраваў з ёю. Я доўга на ёй іграў.
Але аднойчы раніцай я пайшоў у садок, у маліннік, каб там на адзіноце нікому не перашкаджаць граннем, і адчуў, што мая дудка не грае. Яна асіпла. Паветра праз акенца вырываецца, як вецер у сцюжу. Голас прапаў. Вочкі павысыхалі, і ўся яна неяк пакарабацілася.
Са слязамі я кінуўся да дзеда. Што здарылася? Што цяпер рабіць? Я так прывык, так бярог, шанаваў...
— А дзе ты яе хаваў? — запытаўся дзед.— Дзе яна ў цябе ляжала?
— Пад падушкай,— прызнаўся я.
— Ну, брат, дык яна ў цябе высахла. Ведама, з вярбы. Не бядуй, вярбовая дудка не вечная. Толькі грае вясной. І рабіць яе лёгка з маладой кары. А там, па часе, яна моршчыцца, высыхае... Я не папярэдзіў, трэба было класці не пад цёплую падушку, не спаць з ёю, а схаваць у каморку ці ў халодную варывеньку. Там яна доўга не высахла б... Нічога, не журыся, новую змайструеш. Я ж табе паказаў. От ты сам паспрабуй. На табе нож! Толькі асцярожна, палец не парэж!..
Колькі дудак потым я ні рабіў, доўга не ўдаваліся такія, як першая. Тая была галасістая, душой спявала. Але, вядома, адрываць дзеда ад працы дзеля вырабу новых дудак я не мог. Дзед быў заняты.
Вось, як мы ішлі за статкам у поле, тады ўжо, бывала, і намайструемся, і нагаворымся.
— Чуў, як Лазарчык на вяселлі граў? — пытаўся дзед.— Бачыў яго скрыпку?.. Антып яе сам зрабіў. Доўга рабіў. З клёну. І клён не тутэйшай пароды. Ёсць там і яловая дошчачка. З нашага лесу Антып сам насушыў. Доўга сушыў клён... Клён — самае пявучае дрэва для майстравання скрыпкі...
— Я ведаю,— упэўнена, як знаўца, адказаў я.
— Што ты ведаеш? — пацікавіўся дзед.
— Што клён спявае... Што наша бяроза пяе. Усё чуў.
Дзед быў нечакана здзіўлены.
— Ну, як жа наша бяроза спявае? — нібыта па сакрэту запытаўся ён.— Як ты яе падслухаў?
Я сказаў, што прыкладваю вуха да кары бярозы, абнімаю дрэва і падоўгу стаю, слухаю. Усё чуваць. Як верхавіна шуміць, як голле між сабой гамоніць... Вясною слухаў. Спачатку слухаў, як вярба грае. Як дудкі рабіў. А потым і другія дрэвы стаў слухаць. Лепш дрэвы гамоняць, калі бывае ветраны дзень. Наша бяроза працяжна спявае. Песню ад песні адгартае. Доўгімі, як косы, голлямі, што апусціліся нізка, аж да зямлі, адхіліць адзін спеў і зноў пачынае... А вось тая бярозка, што стаіць на мяжы, у якой голлі ўгору пазіраюць, тая звоніць. Усімі лісцікамі... Сасна густа шуміць. Густа-густа. Яе можна адрозніць у звычайны дзень. У пахмурнае надвор’е яна сумна шуміць... А елка па-свойму гамоніць. Яна, праўда, калючая, да яе падступіцца цяжка. Сухімі лапкамі шчокі коле. Але я тады выбіраю цэлы ельнік. У лесе. Там ён чуцен заўсёды... Елкі стаяць сцяной, унізе цішыня, а аднекуль — зверху — даносіцца іх спеў, спакойны, роўны. Такі прыемны-прыемны шум. Многа-многа спеву. Музыка. Я гляджу ўгору і бачу, як адтуль яна даносіцца. Там калышуцца магутныя макаўкі, абчапляныя шышкамі. Чырвона-меднымі. Там гуляе высокі вецер, а яны граюць... А тут, дзе я стаю, сціхата. Толькі думаць хочацца...
Праўда, я расказваў пра свае дзіцячыя назіранні і адчуванні як мог і як тады ўмеў, колькі маіх слоў хапала.
— Груша, што ў нашым садзе,— кажу,— у буру гудзе... А яблыня скрыпіць. Як плача...
— Яна старая, таму і скрыпіць. Сухі гук перашкаджае. Яе мой бацька яшчэ пасадзіў,— растлумачыў дзед і, уздыхнуўшы, дадаў: — Гэта ты — малайчына, што ўсё слухаць вучышся... Кожнае дрэва спявае па-свойму. Яно і чуе, і гамоніць. І зямля гэтак жа. Яны толькі па-нашаму сказаць не могуць.
Помню, аднойчы, пад восень, калі мы пасвілі кароў на ўзлеску, дзед расказаў мне адну казку. Ці то легенду пра размову між дрэвамі. У ёй было шмат непасрэднага, такога, што дзед бачыў і тлумачыў мне (чаго даслоўна я цяпер не перадам), бо сядзелі мы на ўзгорку, а перад намі паблізу стаялі два дрэўцы. Ён і яна. Ядловец і асіна. Сусед і суседка. Ён — прысадзісты да зямлі, густы, зялёны. Яна — стройная, гонкая, барвовая. Бадай што абое аднагодкі.
Дзед, разглядаючы трапяткое, чырвонае лісце асіны і зялёны, напыжаны ядловец, сказаў:
— От, бач, растуць два дрэўцы, ядлоўчык і асінка. Аб чым спрадвеку ідзе між імі гутарка? Яны ж перамаўляюцца ўвесь год. Вясной і ўлетку, увосень і ўзімку... Вось цяпер восень, якая між імі гаворка?.. У асіны лісце дрыжыць ад сполаху, што набліжаецца холад. Асіна, мабыць, звяртаецца з крыўдай да ядлоўца: «Летняе сонца мяне спаліла, а ты зялёны. Табе хоць бы што! З мяне пачынаюць асыпацца лісцейкі, а ты маўчыш. Ну, чаму ты маўчыш? Ці ты глухі?..» — А ядловец чуе і маўчыць... І так будзе доўга — доўгі між імі дакор. І маўчанне... «Няўжо табе не сумна, калі ў небе адлятаюць жураўлі?..»— Гэты маўчыць.— «Бач, нават вераб’і асцерагаюцца на голле тваё сесці. Ты ж калючы. Ой, мне холадна!.. Ідзе зіма. Ідзе снег. Я ўся дубею. А ты ўсё маўчыш?..» — Ядловец маўчыць...— «Мая кара трэскаецца ад марозу. Галінкі стогнуць на лютым ветры. А ты маўчыш? Насуплены, глядзіш з-пад белай шапкі. Адкуль у цябе гэткі жорсткі спакой?..»— Той паважна маўчыць...— «Ну, вось і зноў прыйшла вясна. Сонца! Якая я шчаслівая! Дзе мой пяшчотны ўбор? Мае лісточкі хуценька зелянеюць. А твае іголачкі нічога не адчуваюць, нібы драцяныя. Ледзь-ледзь вытыркнуліся новыя. Яны не выказваюць ні макулінкі прыемнасці. Усё маўчыш?..» — Ядловец маўчыць...— «Як цё-ёпленька! Уся мая лістота трапечацца ад радасці. Я — квітнею, зелянею! Няўжо табе няма чаго сказаць матылькам і казюркам?» — Той — ні слова...— «Я спяваю. Ах, лета, яснае лета, ты за ўсё мілей!.. Ты чуеш навальніцу? Ці чуў ты гром? Што, ты нібы штосьці прашаптаў?.. Мінула лета. Вой, зноў робіцца сцюдзёна. Я зноў станаўлюся агніста-чырвоная. Гэта цудоўнае ўбранне. Але ж яно ад ранніх замаразкаў. Ад туману. А табе, як і заўсёды,— хоць бы што! У цябе, бач, зялёнае футра. Цябе не праніжа, не расхрыстае дзікі вецер. Дзе яму сарваць з цябе гэта яршыстае футра?! Во, толькі адзіныя ігліцы твае апалі на дол. Які ты задаволена-маўклівы! І бессардэчны. Калючы. У цябе і душа калючая. Яна не ўмее спяваць і трапятацца, як у мяне. Чаму ты такі ўдаўся, сурміч?..» — Ядловец, як заўжды, маўчыць... — «Мне холадна. Зноў падаюць сняжынкі. Пад табой схаваўся зайчык. А наўкол мяне толькі вятры гойсаюць і скуголяць... Ну, чаму ў цябе такі характар, негаваркі?» — так лапацела неўгамонная, зайздрослівая асіна. А цярплівы ядловец маўчаў...
Але аднойчы ўвосень, асыпаўшы свае ягадкі-насенне, усё ж выказаўся: «Бо я вечназялёны. Я і мае нашчадкі будуць спрадвеку маўклівыя і зялёныя. А ты, суседка, ты ўдалася модніцай на ўсе поры года. Красуня, але баязліўка, і трапна падладжваешся на ўсе часы...»
Як цяпер падумаю (дзед тады не сказаў, ён не пабываў там, дзе мы — у Крыме, на Каўказе!), наш ядловец нібыта кіпарыс — ахоўнік паўночнай вечнай сціхаты і спакою.
Кожнае дрэва, казаў дзед, жывая істота. Яно можа гаварыць на сваёй мове. Толькі чалавек яго мовы не разумее. А можа, не хоча разумець. Бывае, што можа навучыцца, але не хоча і вухам весці. Так гаварыў дзед.
Імем свайго дзеда я назваў дуб, што рос у полі. Пад ім мы часта сядзелі, гутарылі. Даваць назвы дрэвам дзед сам прывучыў.
І я навучыўся. Рабіна — Кацярына. Бо расла пад акном Кацярыны. Граб — Кандрат, дзядзька наш. Граб бура не магла зварухнуць. А грушу-дзічку, Пераседку, бо перасядала ў горле, як еў, вецер зваліў. Вывернуў з карэннямі...
У кожнага дрэва, як любіў паўтараць дзед, свой лёс і свая песня. Кожнае дрэва грае сваю музыку.
Ці чулі вы песню ліпы, што расце ў нас над калодзежам? Адны кажуць, што яна Адамава. Другія, што Астапава. Яна — якраз на мяжы іх сядзібаў, бо на мяжы і выкапалі студню. Усе людзі бралі адтуль ваду, вочапам закраналі галінку ліпы... Ліпа варухнецца, мядовым цветам адорыць...
Ці чулі вы ліпу, калі яна ў квецені?
Нібыта яна маўчыць. Не варухнецца. А ўся грае пад сонцам. Не толькі зблізку. І здалёк.
Падыходзіш — гудзьма гудзе ад пчол. Навокал — адна музыка... От, падыдзіце да любога дрэва, прыслухайцеся!