Гэтыя словы мне, падлетку, трэба было зразумець у такім сэнсе: як адлёт птушак на зімоўку ў цёплыя краіны, як асенняе развітанне старых птушак з родным краем і як першы самастойны ўзлёт маладога вывадка, смелы, рашучы, калі крылы імкнуцца ў прывабныя, нязведаныя прасторы...
Я тады ўжо хадзіў у чацвёрты клас. Дома трэба было рабіць урокі ды яшчэ — маляваць каляндар. Наш настаўнік, дзядзька Барысевіч, даручыў мне весці каляндар надвор’я. Кожны вучань кожны год атрымліваў якое-небудзь даручэнне. Мне выпала такое. Я акуратна фарбамі маляваў каляндар і старанна вёў у ім запісы. Падрабязныя. Беражліва яго захоўваў.
У мяне нават захаваліся календары за папярэднія гады. Даючы мне сшытак з тоўстай паперай для малявання, дзядзька Барысевіч наказаў:
— Кожны такі ліст — класны каляндар надвор’я на цэлы месяц. Разліней яго, вось так, на квадраты. Падлічы, колькі ў месяцы дзён, столькі павінна быць і квадрацікаў або клетак. Трыццаць адзін дзень у месяцы — трыццаць адна клетка... Квадрат або клетачка — дзень! Клетачку дня яшчэ разліней па дыяганалі. Трэба ж чакаць, якое надвор’е будзе да абеду, а якое пад вечар. Зразумеў?.. Надвор’е будзеш абазначаць умоўнымі знакамі. Фарбамі будзе прыгажэй, праўда?.. Сонца цэлы дзень свеціць... на небе ясна — чырвоны колер! Пахмурна — шэры колер. Дождж — рыскі, як дажджынкі. Снег — дзве-тры сняжынкі. Навальніца — чорны колер... А то сам прыдумай умоўныя знакі і абазначай. Вядзі каляндар, каб ён на школьную выстаўку трапіў. Малюй прыгожа. Гэта цікавы занятак і прывучае наглядаць за прыродай... Тым больш ты ў гуртку аховы прыроды. Вось і дзейнічай! Гэта табе даручэнне. Не палянуешся, дык у час канікул будзеш весці каляндар. Як метэаролаг. Цікавая спецыяльнасць! Запомні! У цябе наш школьны дакумент. Мы будзем захоўваць іх, календары, у геаграфічным кабінеце. Назаўсёды. Скажам, для даследавання стану сёлетняй пагоды. Дзе можна зверыць ці параўнаць з папярэднімі гадамі? Толькі ў нас. У нашым календары.
Дзядзька Барысевіч яшчэ быў аграном і садоўнік, сам любіў саджаць дрэвы, трымаў вулей пчол, наогул, наглядаў за прыродай. Ён, крышку задумаўшыся, гаварыў:
— Хто любіць весці каляндар надвор’я, каляндар нашай матухны-прыроды, багатыя запісвае назіранні. Можна дакладна запісаць дзень прылёту птушак. І адлёт... Напрыклад, буслоў, ластавак... Або калі і што зацвітае ў садзе, у полі... Запісваюць самыя нечаканыя здарэнні і з’явы ў прыродзе. Добра, калі б і ты паспрабаваў. Хоць бы пра птушак.
На мяне ён, наш настаўнік, калі я тады ўпершыню згадзіўся весці запісы, усклаў надта цяжкае заданне. Я толькі потым гэта адчуў.
...Дні мінаюць шпарка. Часам іх не адрозніш адзін ад другога. А ты мусіш быць летапісцам, назіраць за надвор’ем, усё прыкмеціць, усё заўважыць. І адзначыць, не забыцца, у сшытку. Дождж — працяглы ці кароткі? Сонца глядзіць ласкава ці хмурна? Спявалі птушкі або пахаваліся пад страху? Сярдзіты быў вецер ці хмары высока і ціха плылі па небе? Усё гэта я занатоўваў у свой каляндар надвор’я.
Сачыць за птушкамі было лягчэй. Мяне дзед прывучыў да гэтага. Наогул, ён шмат мне дапамагаў. Я з ім дзяліўся сваімі назіраннямі.
— Ваш настаўнік з розумам і правільна настаўляе вас,— казаў дзед, кашляючы на лаўцы.— А як жа? Трэба ж ведаць, куды свет рухаецца, як мяняецца за год. Год на год, кажуць, не падобны... І цікава, калі ластаўкі нашы прылятаюць і калі адлятаюць. І што паметкі робіш — добра. Чалавечая памяць не ўсё захавае... У нас от чамусь хутка пачалі забывацца на тое, што было ўчора. Памёр чалавек, і, глядзіш, ужо забыліся пра яго.
За апошні час дзед часта гаварыў пра могілкі, пра сваіх сяброў, якіх даўно не стала.
Я расказаў дзеду, што ўжо запісаў пра тую асеннюю навальніцу, якая маланкаю расшчапіла грушу ў полі, дзе Лісіныя горы. Пра той дождж, што як хлынуў, дык на рэчцы знёс кладку...
— Малайчына! — хваліў дзед, хутаючыся ў футрак, які яму кравец пашыў без рукавоў з ягнячых аўчынак. Верх яго быў пацягнуты сінім кортам.— Усё трэба наглядаць, помніць і не забывацца.
Другі раз, калі я рабіў урокі, ён казаў, нібы дыктаваў мне:
— Заўтра будзе ясна. Бач, сонца за гару весела закацілася.
Або:
— Ломіць сярэдзіна. Пайду лягу. Ці не на дождж збіраецца?
І сапраўды, назаўтра ішоў дождж.
Але вось аднойчы, праглядаючы свае леташнія запісы і параўноўваючы іх, я заўважыў недакладнасць адлёту птушак у вырай. Звычайна ластаўкі прылятаюць і адлятаюць у адну пару. У мінулым годзе запісана: «Ластаўкі прыляцелі 14 мая». Сёлета з’явіліся на дзень раней. А адлятаюць? Летась маёй рукой было напісана: «Ластаўкі паляцелі ў вырай 28 жніўня». Гэта яшчэ да таго, як я пайшоў у школу. А сёлета? Ужо верасень. Два тыдні ідуць заняткі ў школе...
— Ці трэба так? Дзед, што гэта будзе? — пытаўся я.— Можа, нашы ластаўкі надумаліся зазімаваць?
Мы выйшлі на двор. Ластаўкі вяліся ў нас пад страхой. Гнёзды зляпілі ў закоце хаты. Два. Адно ў самым вугалочку, а другое — збоку, ніжэй.
Сінія шчабятухі, рассякаючы крыламі паветра, кружыліся над намі. Ім не было стомы. Яны сапраўды нікуды не збіраліся, спяваючы, плавалі ў небе. Праносіліся імгненна над вуліцай, над нашым садам. Вострымі, нібыта ножніцы, хвосцікамі рулявалі ў палёце направа, налева, дадолу, угору, вышэй бярозы. Касакрылыя, яны не толькі стрымгалоў узнімаліся ў вышыню, але і спявалі сваю ласкавую песню. Другія, трапечучыся, падляталі да закота, прыносілі ежу дзецям. Бо там, у гэтым круглым гняздзечку, чуцен быў пяшчотны лепет. Аддаўшы яду, ластаўка звальвалася ўніз, імчалася зноў на здабычу корму.
— Напэўна, запознены вывадак,— сказаў дзед.— Пачакай, запішаш тады, як паляцяць. Не дзівіся, бывае. Паляцяць, тут не застануцца. Прыйдзе пара.
Дзед, зябка хутаючыся ў футрак, ішоў у хату, а я стаяў, наглядаў. Мне было пацешна і прыемна, нібы я разгадваў ластаўчыны сакрэты.
Калі ўжо вечарэла, яны збіраліся ўсе разам. Спачатку садзіліся на вільчыку страхі. А то адразу з лёту шмыгалі ў гняздо. Начавалі з дзецьмі. У ніжняе прыляталі нанач усёй сям’ёй. І, вядома, хоць было не прасторна, а змяшчаліся. У верхнім, дзе было трое малых, пра якіх дзед сказаў «напэўна, запознены вывадак», таксама ўладкоўваліся пяцёра. Гэта дакладна. Я яшчэ завідна сам падлічыў, бачыў, як вытыркаліся тры галоўкі з чырвонымі роцікамі...
Хіба не пацешна і не цікаўна было чуць, як ластаўкі разам начуюць? Усё навокал цямнее, заціхае. Агні гаснуць у хатах. Усе кладуцца спаць... А я стаю ў гародчыку, прытуліўшыся да сцяны, і чую, як дарослыя ластаўкі і іх дзеці ў гняздзе таксама засынаюць, толькі нешта гамоняць спрасонку. Розныя чуюцца галасы. Днём дык яны ветліва шчабечуць, а цяпер — не такім, змораным тонам. Пішчаць, вядома, малыя... Можа, дарослыя з імі не ўгнездзяцца?.. Мне дык здаецца, што ў гэтым змрочна-шэрым, з прыгаршчы, камячку ідзе такая сямейная сварка.
«Пасунься!» — кажа адно. «Асцярожна, ты мне крыло балюча прыціснула»,— адказвае другое. «Ты наступіла мне на нагу». «Ціха ўжо, супакойцеся!» — чуцен старэйшы голас. Усё заціхае... А то раптам хтосьці сасніць жахлівы сон... Па-рознаму хто-небудзь спрасонку гукне. Чаго не бывае ў вялікай сям’і, якая расце, дужэе. Рыхтуецца ў палёт, у вырай. Можа, ім сняцца ўжо цёплыя воды?..
Назаўтра бягу ў школу, а ластаўкі прачнуліся раней. Яны крыляюць над вуліцай, над вадой каля рэчкі. Вунь са здабычай у дзюбе белагрудая спаднізу шмыгнула да гнязда, дзе тры галоўкі. Туды дарослыя падлятаюць па чарзе.
Мне смешна, як успомню іх учарашнія спрэчкі-гамонкі...
Неяк, вярнуўшыся з заняткаў у школе, я прыкмеціў, што з гнязда праз шчылінку не выглядаюць сінія галоўкі з белымі валлячкамі.
Я паклікаў дзеда. Ён выйшаў у футраку і цяжка сеў на лаўку. Я з ім побач.
Мы разам наглядалі, як птушкі ўтварылі нібы карусель вакол сваіх гнёздаў. Да нашых ластавак далучыліся сяброўкі амаль з усяго канца сяла. І ўсе наладзілі якуюсьці цырымонію. Яны падляталі да закота хаты і лапкамі прыліпалі да яго дошак. Паблізу ад гнёздаў. Сядзелі і штосьці ўдзячнае вышчабечвалі. Мабыць, гэтаму кутку. Гэтаму дому. Адрываючыся ад закота, яны кідаліся ўніз, каб зноў узняцца ўгору і падляцець, прытуліцца шыйкай, усімі пер’ямі да месца вакол гнязда. Нібыта абняць, пацалаваць яго. Сапраўды, быццам ім хацелася падараваць пацалунак свайму доміку.
Адрозніць маладых птушак ад старэйшых было цяжка. Здаецца, усе ляталі аднолькава роўна. Усё мітусілася перад вачыма. У паветры над нашай хатай стаяў суцэльны шчэбет. Нейкі гімн радасці роднаму кутку. Аж сэрца заходзілася, калі мы глядзелі на гэта вясёлае птушынае відовішча. А якія вытваралі ластаўкі спрытныя адзіночныя падлёты! Кожная пікіравала знізу ўгору, у самы куточак зашчытка, каб там вільнуць і павольна, нячутна, нібы пакланіўшыся, упасці ўніз і знікнуць, растаць у паветры. Вільне і падае да зямлі. Мне крылатая белагрудка нагадвала серабрыстую плотку, што, выплыўшы з вады і на паверхні вільнуўшы хвастом, нырцавала на дно.
— Настала пара,— сказаў дзед.— Пара ў палёт. Пара адлятаць. А ты здзіўляўся. Усяму свая пара. Бачыш, ластаўкі ўжо не кормяць дзяцей, а толькі ўгаворваюць іх пакінуць гняздо. Развітваюцца са сваім домам. Глядзі, як вучаць іх плаваць у небе!.. Кожная птушка ведае, колькі сваё дзіцянё трэба карміць у гняздзе. Роўна столькі, колькі трэба — ні больш ні менш... Салавей перастае спяваць пасля сярэдзіны лета. Галубы спыняюць апеку над сваімі птушанятамі пасля шасці тыдняў. І так усё, усё на свеце. І птушкі, і жывёлы... І мы, браце, з табою ведаем, калі нам настае пара...
Я не разумеў сумны тон размовы дзеда.
Гняздо назаўтра апусцела. Нашы ластаўкі паляцелі. У каляндар я мог занесці чарговую занатоўку. Са шчыліны з-пад страхі больш не выглядалі тры шустрыя, прагна разяўленыя дзюбкі.
— Паляцелі нашы шчабятухі. Няма. Усё ўжо! — хваравіта сказаў дзед.— Адляцелі. Скора і мне ў вырай.
Ён цяжка ўздыхнуў.
— Куды? — не зразумеўшы, запытаўся я.— Ты пра што гэта, дзед?
Я неяк не прыкмячаў, што дзед па-свойму таксама сочыць за птушыным адлётам.
— Пра птушак,— сказаў ён.— Пра малады вывадак, які я табе заўсёды паказваў. От пра такі, як ты. Табе — у палёт!.. І пра стары, як я. І мне пара. Усяму настае пара.
Позняй восенню дзед злёг у пасцель.
Я яго клікаў у садок — ён не ўставаў. Я не хацеў верыць таму, што ён не можа хадзіць, і быў незадаволены. Нават абураўся, крыўдзіўся на яго. Мне не хацелася думаць, што дзед ужо не хадок да крыніц, у Галянішчава, дзе мы бывалі. Я пагражаў яму, што сам лягу з ім побач.
А дзеля чаго? Каб падбадзёрыць? Блазнота!
— Усяму ёсць свая пара,— сцвярджаў ён адно.
Вось тады дзед і расказаў мне казку пра палёт буслоў у вырай.
...Стаяла бяроза са зламаным бурай верхам. Верхавіна хоць зламана, але спадабалася буслам. Прыляцяць яны, двое, сядуць і сумуюць.
Тады людзі падумалі, як ім памагчы? Усцягнулі старую барану без зубоў і прыладзілі на бярозе.
Буслы звілі сабе буслянку на баране — вялікае гняздо. Кожны год яны прыляталі гняздзіцца. І кожны год бусліха выводзіла буслянят.
Бацькі дзяцей кармілі. Дзеці падрасталі, вырасталі і з бацькамі адляталі ў вырай.
Аднаго разу яны прыляцелі вясной, як заўсёды, вывелі трое буслянят і кормяць іх. Малыя растуць, падрастаюць. Пачалі на ногі ўставаць і крыламі ўзмахваць. Хочуць лятаць. Бацька і маці радуюцца: хутка дзецям — на крылы! У палёт!
Неяк першае бусляня ўзмахнула крылом і паляцела. Бацька і маці, клякочучы, радасна яго праводзілі.
На другі дзень другое бусляня растапырыла крылы і паляцела. Кружаць у паветры бацька з маткай і двума буслянятамі, а трэці сядзіць на буслянцы. Не асмеліцца ўстрапянуцца.
Тут бусел-бацька сеў на гняздо і кажа:
— Пара. Пара і табе.
— Куды? — запыталася бусляня.
— На балота.
— Чаго?
— Жаб самому збіраць. Харчавацца будзеш. А будзеш есці — будзеш жыць.
— Я не палезу ў балота. Я не палезу ў ваду. Мне ў ногі холадна.
— А мне, старому, хадзіць па балоце не холадна? І мае ногі босыя, бачыш, чырвоныя ад холаду.
— Я не буду лазіць у сцюдзёную ваду. Ой, як гэта па ёй ходзяць?!
— Усе ходзяць, і ты прывыкнеш хадзіць.
— Там глыбокая твань. Бяздонная вада. Я плаваць не ўмею, яшчэ ўтаплюся.
— I я плаваць не ўмею.
— Ты дарослы,— кажа малое на старога.
— І ты станеш дарослым, як я. Збірайся ў дарогу.
— Я не ўмею лятаць.
— Вучыся. Паглядзі на сваіх братоў!
— Мне страшна, мне боязна...
— Чаго баяцца? У цябе ўжо сіла ёсць. Бачыш, дзе глыбока, узмахні крыламі і пераляці. Павінен сам шукаць ежу.
— Ат, я тут буду сядзець, каля цябе. Ты прынось мне ежу.
— Скіну! — раззлаваўся бацька.
І спіхнуў бусляня з гнязда.
Бусляня спачатку кумільгом ляцела з бярозы. А потым, ці то ад сполаху, ці то ад жаху, шукаючы ратунку — невядома ад якога парыву,— але ўзмахнула ўласнымі крыламі. Як узмахнула, дык і паплыло. Узмахнула раз, другі, трэці... І ўся зямля пад ім, што доўгі час унізе была невядомай, ляжала нерухомай, толькі засцілалася туманам, ажыла! Маладое бусляня падумала: «Як хораша!..»
— Дык што? — скончыўшы казку, запытаўся дзед.— Ты не станеш палахлівым буслянём?
— Не.
...Гэта казка дзеда была апошняй.
Я быў у школе, калі яго не стала.
Нібыта за ластаўкамі, ён паляцеў у вырай, адкуль, на жаль, няма звароту...
Застаўся вісець яго футрак на цвіку...
Мне так было цяжка і балюча, што я спачатку папрасіў настаўніка даручыць той год весці каляндар надвор’я каму-небудзь другому. А потым адумаўся. То ж і дзедаў наказ!