Сам не ведаю, з чаго яно пачалося. Можа, таму, што босы гайсаў па балоце за чарадой, а ішоў бесперастанку золкі дождж і я моцна прамок. Можа... Хто яго ведае, ад чаго магло такое здарыцца.
Схільнасць шукаць усяму прычыну паяўляецца ў сталейшым узросце.
Я ляжу. У хаце нікога няма, я — адзін. Дзесьці старэйшыя заканчваюць работу. Канчаецца мой хворы дзень. Вечарэе...
У грудзях усё пячэ. Унутры ўсё гарыць. Я спяшаюся дыхаць, як пры бегу. Але я — не бягу. Ляжу. На бацькавым ложку. На мне коўдра, кажух.
Галава цяжкая. Пад галавой мокрая ад поту падушка.
І глядзець не хочацца і заплюшчваць вочы — таксама. Балюча...
Праз акно відаць страха на старой хаце суседа дзядзькі Антона. І не ўся страха, а палова, як дазваляе шыба ў акне. Куп’ё ярка-зялёнага, як мурава, моху. З гэтага моху вытыркаецца рог цаглянага коміна. Счарнелага ад дыму і вышчарбленага дажджом і ветрам у навальніцу. Над комінам краёк бела-белай хмаркі, ярка асветленай заходзячым сонцам. Як яна далёка ад мяне!..
Заплюшчваю вочы. Агністыя кружочкі растуць і лопаюцца. Рассыпаюцца на мноства зорачак. Усё мігціць і з балючым звонам у вушах праносіцца перада мною знізу ўверх, нібыта я правальваюся кудысьці ў бяздонне. Ой!..
Расплюшчваю вочы. Комін на Антонавай страсе стаў змрочны. Нядаўна відаць была чырванаватая цагліна ў ім, цяпер яе не відно. І краёчка хмаркі няма. Сіня-сіняе неба... Надоечы прасвечваў сонечны прамень. На шкле прыкметны былі высахлыя сляды кропель, нібы слёз, і сляды ад мух. Цяпер не разбярэш. Шыба таксама зрабілася празрыста-сіняя...
У хату заходзіць маці. Я чую, што гэта яна. Па скрыпу дзвярэй, па асцярожных кроках пазнаю. Маці ставіць вядро з вадою на лаву так, каб не парушыць цішыню.
Потым падыходзіць да мяне.
— Можа, лепш? Можа, лягчэй? — пытае.
А калі нават не пытаецца, я разумею матчын спагадлівы позірк, яе ласкавы выраз твару.
— Лепш,— адказваю я.
Дзе яно лепш! Але я цярплю. Цярплю, як дарослы. Мне вельмі хочацца хутчэй стаць дарослым. Хочацца перамагчы гэту немач, якая так учэпіста мяне скруціла.
Раней я не хварэў. Я не ведаў хвароб. Яны мяне абміналі. Ну, там калена саб’еш, палец парэжаш. Асіпнеш, крычучы на цялушак у полі. Самае вялікае, што кашаль падхопіш. Хіба гэта хваробы?
Але так, каб ля мяне асцярожна хадзілі і з нейкай трывогай паглядалі, са мной яшчэ не здаралася.
Маці ціхенька паварочваецца, адыходзіць, а я застаюся адзін, зноў гляджу на столь. Хачу заплюшчыць вочы — вейкі апускаюцца. Колікі ў скроні. Ой!..
Страшна: заплюшчыць — расплюшчыць...
...Ужо ў хаце гарыць лямпа. Толькі ў мой бок святло ад яе прыкрылі хусткай. Украдкі, нячутна ступае сястра. Брат мыецца. Звоніць квартай у вядры. Ён не такі, як маці і сястра. Смела ходзіць, смела рухаецца.
«Калі я ўжо стану такім!» — думаю сабе я.
— Можа, паясі, сынок?
— Не,— ціха шапчу ў адказ.
Мяне просяць, а я толькі ледзь варушу галавой, каб мяне не чапалі. Не краталі. Мне нічога не міла.
Цярплівы, спакойны і любы твар маці аддаляецца.
Я ведаю ўсё. Я не маленькі. Што маглі зрабіць — маці, сястра, брат,— зрабілі. Але бацькі няма. І гэта галоўнае. Да доктара мяне не павязуць. Няма на чым. Бальніца далёка. А ў бальніцы дактары і лякарствы...
Вось цёплы настой ліпавага цвету. Кампрэс. Кажух... Усё!
Калі брат і сястра павячэралі — я не чуў, каб маці што-небудзь хоць у рот узяла,— мне зрабілася горш. Я пачаў думаць: «Як гэта паміраюць?»
Успомніў, як памёр дзядзька Мікалай... Ляжыць у доўгай труне. Рукі склаў на сабе. От так заплюшчыўся... А цётка Мікалаіха над ім усхліпвае. І ўсе, што стаяць у хаце, хліпаюць... А далей як загалосяць. Хорам... Галашэнне!..
Я адразу ж уцёк з дзядзькавай хаты. Каб не чуць...
Няўжо такое са мной будзе?.. Ой!
Я расплюшчваю вочы... Мама! Родная, дарагая мама! Прашу яе:
— Піць.
Яна дае мне глынуць салодкага ліпавага навару і ўгаворвае:
— Засні, сынок...
А я не магу прызнацца, што калі заплюшчваю вочы, то, здаецца, правальваюся кудысьці ў склеп. Падаю, падаю і ніяк не затрымаюся. Агнявы дождж струменіць, мільгае... Каровы не каровы, рагатыя страшыдлы накідваюцца на мяне... У грудзях душна. Спяшаюся глынуць паветра. Спяшаюся... і адкрываю павекі.
Нада мною зноў мама. На столь, на бэльку, на рог пабеленай печы кідае святло лямпа... Сястра спіць. Брат спіць. Мама не спіць, схілілася нізка...
«Няўжо так і нада мной будуць галасіць сястра і мама, як над дзядзькам, калі памру?» — мільгнула думка. Я спрабую заплюшчыцца. Зноў правальваюся ў канаву.
Ой! Калі ж гэта кончыцца?! Калі пройдзе ноч?!
— Вышэй падушку! — прашу я.
А калі маці папраўляла падушку, на сваёй шчацэ я адчуў вільготную, не халодную і не гарачую, кроплю. Непрыкметна і нячутна ўпала яна і адразу высахла на маім твары.
Адкуль яна ўпала? Я здагадаўся. Я зразумеў усё. Я стаў сачыць за родным, мілым абліччам мамы. Яно такое было спакойнае і ласкавае. Але я сачу... Ага, так і ёсць!..
— Мама! — сказаў я.— Чаго вы... плачаце? Не трэба плакаць.
— Я не плачу, сынок,— па-ранейшаму спакойна адказала мама.
— Раскажыце казку... Вы іх столькі ведаеце.
Яна маўчыць. І раптам паднесла да вачэй сваіх фартух, закрылася.
Сутаргава ўздрыгнулі плечы... Сыпнулася, мабыць, шмат-шмат такіх кропель, адну з якіх яна ўраніла мне на шчаку.
— Мама, мама... Не плачце.
Мне так горка, мацней за боль у грудзях, шкада зрабілася яе, родную, дарагую. Я помніў, як яна мяне, малога, пераносіла цераз ручай. На плячах. І правалілася ў багну. Дзіўна, як мы затрымаліся на паверхні балота і выкарабкаліся адтуль...
Яна мяне любіла як самага меншага. Яна заўсёды, як нікога, клапатліва выпраўляла з хаты ў поле. Я ўжо тады адчуваў, што перад ёю павінен... Усім абавязаны.
— Мама, не плачце,— набіраючы поўныя грудзі паветра, загаварыў я.— Паслухайце, я раскажу... Як вырасту... буду дужы. Буду насіць ваду... нанашу вады...
Не, мне хацелася чым-небудзь больш значным, вялікім суцешыць яе.
— Мама, як вырасту... Насаджу садок... І яблыні, і вішні, і грушы... Як у дзядзькі Мікалая... Бэры. Насаджу садок... Густа. Вялікі... Толькі для вас...
Маці выцерла слёзы. Прыслухалася. Мая родная, дарагая!
— От пабачыце,— упэўнена сказаў я.— Праўду вам кажу. Насаджу садок... Толькі для вас. Адны будзеце хадзіць у ім... Ні ў каго такога не будзе. Вялікі. Зялёны... Як зацвіце...
Я паспрабаваў уявіць, заплюшчыў вочы. Цвітучы сад! Як гэта ён зацвіце?..
Матчына рука дакранулася да маіх валасоў на галаве, пачуўся яе радасны і даверлівы голас:
— Добра, сынок, добра...
— Насаджу садок,— паўтараў я.
І сапраўды, вялікі сад разгарнуўся перада мною. Увесь у квецені. Цвілі яблыні, грушы. Белым, ружовым цветам.
Цвілі ўсе дрэвы. І хоць ляталі агністыя сняжынкі, было прыемна ісці скрозь гэты сад... Сад, сад, кругом сад!..
От я капаю ямку, каб пасадзіць яшчэ адну яблыньку... Саджу, а яна ўжо расце. Вось ужо і зацвіла...
Сонца свеціць. Сонечныя кветкі.
...Расплюшчыў вочы. Змрочна ў хаце. Пад галавой мокрая падушка. А ў шыбы акон заглядае раніца... Ноч цяжкая прамінула.
Мама ад мяне ўвесь час не адыходзіла. Змораная бяссонніцай і маімі пакутамі, яна сядзела, але вочы яе свяціліся нейкай уцехай... Значыць, яна помніла, што я ёй дакляраваў...
— Засні яшчэ, сынок,— упрошвала яна.
А можа, гэта быў сон? Можа, нічога я маці не абяцаў? Я спаў? Пад раніцу, значыць, я заснуў? Гэта было праз сон ці наяву?..
Раніцай мне было лягчэй, але ў полудзень зноў пагоршала.
Мама падсела да мяне і ласкава папрасіла:
— Сынок, ну яшчэ раскажы... Які будзе наш садок?
Я абрадаваўся, што гэта быў не сон, і ўсхвалявана загаварыў:
— От, пабачыце, мама! Праўду кажу... Я ўжо ўсё надумаў... Насаджу!..
І калі я думаў, як дапамагчы маме, уяўляў садок, мне рабілася лягчэй. Я не адчуваў ніякага болю...
На трэці дзень да нас прыйшоў доктар. Мне ўжо было зусім добра. Ён не столькі слухаў і выстукваў мяне, колькі слухаў дарослых аб маёй хваробе. І ўсё ківаў галавой, украдкі пазіраючы на мяне праз акуляры.
Праз тыдзень я ўжо сядзеў на ложку.
Сам не ведаю, з чаго яно пачалося і як прайшло.
Схільнасць шукаць усяму прычыну з’яўляецца ў сталейшым узросце.
Мне ж было яшчэ зусім нямнога.
І калі я часамі пасля зноў хварэў, маці, дарагая, родная мама, у самыя цяжкія прыступы хваробы садзілася побач, каля мяне, і абавязкова прасіла ўспомніць маё дакляраванне.
Не, я не мог забыцца. І цяпер яго помню.
...Даўно ўжо няма маёй роднай на свеце...
А я ўсё выконваю тое абяцанне, дадзенае ёй.
Колькі пасаджана дрэўцаў! Яны растуць... Цвітуць... І яшчэ будзе больш!