epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Грамовіч

Салаўіная песня

 

Колькі радасці ад птушак, калі яны вясной вяртаюцца з выраю! Каля хаты, у полі, у лесе чуцен іх ласкавы спеў і гоман. Ён не змаўкае ўсю вясну.

Я заўсёды любіў і люблю слухаць шпакоў, ластавак, жаўрукоў, берасцянак...

Для шпакоў я падрыхтаваў з дошчачак домікі. Яны вісяць на бярозе і на грушы. Адтуль шпакі, як прыляцяць, абвяшчаюць цяпло.

Жаваранкі — раннія гаспадары сіняга неба.

А берасцянкі — яны звоняць і ў садку, і ў лесе. Зойдзеш у лес і пад ціхі шум сосен і бярозак чуеш, як берасцянка галасіста заліваецца, спявае. Паўтараецца яна, але слухаў бы яе і слухаў бясконца...

Я змалку прывык услухацца, сачыць, наглядаць за птушкамі. І вось што аднойчы заўважыў.

...У падстрэшшы да шалёўкі ў нашай хаце цёмна-сінія, вілахвостыя ластаўкі прыляпілі круглае шэрае гняздо. Летась яны вывеліся, паляцелі ў вырай, а на наступны год майскай раніцай вярнуліся. Вярнуліся сваёй сям’ёй і здзівіліся. Устрывожыліся... Гняздо было на месцы, але там пасяліўся верабей, надзьмуты, з чорным банцікам на шыі. Сядзіць, нібыта ва ўласнай хаце.

Ластаўкі, вядома, занепакоіліся, пачалі хвалявацца. Па-мірнаму разысціся ці бойку распачынаць? Тоненькія, худзенькія, галодныя пасля доўгага пералёту цераз мора, яны хацелі правучыць нахабнага захопніка. Кружацца над нашай хатай, чылікаюць, а з іх роднага гняздзечка, зверху, са шчыліны выглядае мурлатая фанабэрыстая галава вераб’я. Ваяўніча дзюбу разяўляе: «Я тут жыў! Чыў-чыў!..» Ластаўкі, вядома, склікаюць сваіх таварышак, з крыўдай перамаўляюцца: «Чылік-чылік! У нашым гняздзечку засеў разбойнік!» Зляцелася грамада судзіць прышэльца. Несправядліва! Пыхлівы захопнік павінен быць выгнаны з чужога селішча. Пратэст!.. Звычайна ластаўкі ветліва перамаўляюцца: «Віць-віць! Віць-віць!» А то грозна сварацца трывожным клічам: «Чылік-чылік! Ціф-ліс!..» Сінякрылыя гаспадыні з разлёту пікіруюць туды, дзе атабарыўся прышэлец, а ён яшчэ апраўдваецца: «Чыў-чыў! Я тут жыў!..»

Хацеў ужо я ўмяшацца ў іх спрэчку, толькі вілы кароткія — дзе доўгую тычыну знайсці? А дзед стрымаў:

— Не чапай,— кажа,— яны самі разбяруцца. Вінаваты панясе кару. У такіх выпадках яны, бывае, свайго крыўдзіцеля замуроўваюць. Залепяць у гняздзе, каб ён там з голаду зайшоўся.

Нашы ластаўкі не ведалі, дзе начаваць. Толькі назаўтра, як бы нічога і не здарылася, пачалі ладзіць сабе новае гняздо. З другога боку закота. А неўзабаве я прыкмеціў, што яны аж два гнязды лепяць.

Дзед казаў, што ластаўкі памяркоўныя. Леташняе жытло ўступаюць дзецям. А самі будуюць новую хату. Я не мог адрозніць старую сям’ю ад маладой. Ва ўсіх былі белыя грудкі, сінія крылы і ножніцамі хвосцікі, хто іх разбярэ: у каго вастрэй, карацей — ва ўсіх ледзь ружаваты валлячок. Усе дружныя, спрытныя, працавітыя. Мігам снавалі гняздо, носячы ў дзюбках шэрую гліну.

Праз нейкі час у падстрэшшы з’явіліся, як спарышы, два гнязды. Сем’і зажылі па-суседску. Сваркі з вераб’ём як і не было. Прылятаюць, адлятаюць. Сядзе якая-небудзь на вільчык хаты і шчабеча. Ветлівыя такія: «Віць-віць! Віць-віць!»

А верабей зашыўся і маўчыць. А можа, уцёк?

Кожная ластаўка, налятаўшыся, хвілінку адпачывала каля хаты, паблізу ад сваіх гнёздаў, на страсе або на жэрдцы — дзе-небудзь высока, каб усё навокал было відаць. І пачынала спяваць сама сабе. Ды так шчыра. Мне здавалася, што ў гэтым шчэбеце ўслаўлялася сонечная раніца. Хвала зялёнаму саду і агароду! Хвала ціхаплыннай рэчцы, над якой, лятаючы, аж змарылася! Яе песня працавітым земляробам, якія ехалі з поля на калёсах! Хвала статку кароў, што ідуць дадому!.. «Віць-віць!..» Пырхне з месца і паляцела. Летні дзень! Высокае сонца! Кароткі, нядоўгі спачынак у птушкі. Лета! У гняздзе, мабыць, скора ўжо будуць маленькія птушаняты...

Наглядаць за крылатымі не проста і не надта лёгка. Наглядаць за імі ды яшчэ нецярпліваму, няўрымсліваму падлетку-непаседу вельмі цяжка. Трэба цярпенне, як рыбаку з вудай, над паплаўком.

І вось аднойчы сяджу я на лаўцы пад хатай і чую нейкі спеў. Спявае птушка, якую я ні разу не чуў. Нясмела, але, здаецца, хоча мацней і весялей зацягнуць. Нібыта ластаўка,— не — у гэтым шчабятанні чуецца свіст. Хто ж такі? Шпак? Не, у шпака галасістыя гартанныя гукі, а тут галасок слабенькі, нерашучы. Шукаю, азіраюся. Дзе, адкуль птушынае сэрца спрабуе сябе развесяліць?

Раніца вясёлая. Усё красуе, радуецца.

Такая прыгажосць, што жывой істоце сваю радасць і захапленне не выказаць немагчыма.

«Чвіць-чыў, ф-і-іў!» — зноў чую нясмелую спробу голасу.

Хто гэта? Гляджу: наш верабей! Вылез з чужога кутка і сядзіць на карнізе. Шэры франт з чорным банцікам на шыі, фарсіста, ад прыемнасці ляпеча не сваім шчабятаннем. Здаецца, засаромеўся, што я яго заўважыў, злавіў на крадзенай песні і па-свойму дадаў: «Чыў-чыў!»

Верабей! Яго голас я ведаю. Але што гэта за чужое чырыканне? Я помню, як ён у халодную зіму з чарадой такіх, як сам, свавольнікаў лез у сенцы, каб пакарміцца ў карыце, дзе мама секла вараную бульбу свінням. Пішчом яны кідаліся ўкрасці зерне, пасыпанае курам.

І вось, калі ласка! Адкуль такі мілагучны голас і пявучы настрой? Наш верабей-забіяка высвіствае ледзь не салаўіныя рулады:

«В-і-і-ю, зірк!.. В’юць!..»

Упершыню чую. Не верылася, што наш задзіра-верабей можа хоць не зусім удала, але пераймаць ластаўку або шпака.

Я расказаў дзеду, што чуў. Пытаюся: адуль у нашага шэрага разбойніка і захопніка з’явілася гэткая напеўная, не свая песня?

— Яму ў ластаўчыным гняздзе някепска жывецца. Відаць, і вераб’іха там начуе. Чаго ж не радавацца? — адказаў дзед.

Потым задумаўся і дадаў:

— Любая птушка, як і чалавек, імкнецца спяваць лепш і прыгажэй, чым умее. Усё імкнецца да прыгажосці, асабліва пад ласкавым сонцам, калі яно свеціць, грэе. Асабліва вясной, у такую пару...

І ён мне паказаў рукой, як цёплае сонца летняй раніцы ажыўляе і песціць сваімі праменнямі ўсё. Усё хоча расці, цвісці. А птушка — спяваць. Такая пара жыцця — вясна, лета! І ў кветкі, і ў птушкі, і ў жывёлы, і ў чалавека. Толькі ў чалавека сваё лета — доўгае — і свая доўгая чарга гадоў.

Сапраўды, усяму навокал хацелася аддаваць пад сонцам сваю прыгажосць, песні. І нават вераб’інае сэрца не магло вытрываць, не абысціся без будняга чырыкання...

Дзед мне яшчэ расказаў, што чуў, як сарока — вядомая траскатуха-лапатуха — у Галянішчаве зязюлькай кукавала. Ва ўсякім выпадку, кажа, спрабавала пераняць кукаванне зязюлькі. Міжволі ці не міжволі, але пераймала. Дзед тлумачыў гэта птушынай радасцю, адчуваннем лета. Ад сполаху, ад маркоты ні пеўнем, ні зязюляй не заспяваеш. Бываюць папугаі. Але не кожная птушка можа стаць папугаем... Хоць дзед чуў, як берасцянка падраблялася пад салаўя. А шпак, дык той па натуры, наогул, мастак і перасмешнік. Кошку перадражніць. Толькі і яму, казаў дзед, здаецца, што гэта прыгажэй, чым ён умее. Да таго ўсё імкнецца ў прыродзе. Усё імкнецца да прыгажосці.

— Праўда, кожная песня ў птушкі — не толькі яе настрой да прыгажосці. Песня яшчэ работа. Цяжкая, як і любая праца... Ты салаўя чуў?

— Чуў.

— Зблізку?

— Не, здалёк. Ён спявае ў кусце за ракой. Ля лазні.

Дзед і кажа:

— Ты прыслухайся і паназірай за салаўём. Ён спявае ўсю ноч. Да самае раніцы. Асмелішся падслухаць, тады зразумееш, што гэта такое...

Я парашыў зблізку паслухаць салаўя.

У нас за ракою, дзе стаіць на гэтым баку Мікалаева лазня, разросся густы высозны вербалознік. Рака ў паводку, падмываючы наш бераг, адступала на тым баку, і з часам лазовыя кусты, ракітнік, алешнік так разбушаваліся, што стварылі непралазную гушчэчу. Ніхто яе не церабіў, і алешнік і асабліва вербы навіслі над вадой. З вады да берага не падступіцца, а з таго боку, ад сенажацяў, вымахала ў мой рост раз’юшаная крапіва. Шырокі непрыступны кут. Вось у ім і пасяліўся салавей. Але да яго ніадкуль ні падысці, ні падступіцца, ні прабрацца цераз ваду. І ні пралезці скрозь пякучую жыгучку.

Але я наважыўся. Апрануў пастушкову вопратку і, як заскрыпелі драчы на сенажацях, рушыў. Нікому не сказаў, куды іду. Рашыў перабрацца цераз раку і з таго боку пранікнуць у лазовы куст. Знарок выбраў трапны майскі вечар, калі поўны месяц. Яшчэ зарава на захадзе гарэла.

Я ведаў, што салавей — птушка надта пільная, да сябе не падпускае. Але як свішча, тады не чуе навокал сябе тупацення і шораху. Таму падкрадаўся, ціха ступаючы, асцярожна. Пачне ён спяваць, я кароткімі перабежкамі...

Раса высыпала на траву. Я намок да каленяў. А потым вышэй. Чым бліжэй падыходзіў да зарасніку, тым больш мокрым і халодным рабілася маё адзенне. Трава, асака былі па пахі.

Салаўінае спяванне то змаўкала, нібы рабіла перадышку, то зноў пачыналася пошчакам. Толькі ў ім кожны раз гучала штосьці новае. Непаўторнае. Хоць на адно каленца. Былі паўторы, як прыпеў, але я не паспяваў іх адрозніць.

Вось голас, здаецца, нібыта клікаў мяне: «Хадзі-хадзі-хадзі! Пуль-пуль-пуль-пуль!»

Я ўжо наблізіўся па лузе да самай сцяны крапівы, лапушыстай і, як дрот, жорсткай на ўскраіне зарасніку. Сам не помню, калі ногі апякло. Ну, не варушыцца ж і не шкрэбці апечанае жыгучкай месца!.. Камары пішчом лезлі ў твар, за каўнер, на рукі, хоць я ад іх ціхенька адмахваўся. Праклятыя, нібы нюхам пачулі мяне. Некаторыя асабліва злосныя метка цалялі і кідаліся проста ў вока. Усё роўна каб я не разгледзеў таго, да каго прыйшоў. Як мог матляў галавой, адганяў назойлівую камарэчу, а сам павольна і непрыкметна далей, далей праціскаўся скрозь лазовую агарожу. Толькі б падысці бліжэй. Вось дубцы, лазовыя галінкі. А ён, гаспадар зарасніку, вось тут, як працягнуць рукой, спяваў...

«Клі-клі-клі, ці-і, ці-і! Хціў-хціў!»

Салавей, здаецца, штосьці хацеў вымавіць разборліва і выразна: «Ківаць, ківаць, ківаць!»

«А хто такі «ківаць»? Ці што гэта такое?» — у думках разважаў я.

«Чувік-чувік-чувік! Клю-клю-клю-клюі!..»

Да каго ён звяртаўся? Каго клікаў? А што клікаў, дык гэта было чутно, і выразна. Я падкраўся яшчэ бліжэй. Песня ўжо мяне глушыла. Гледзячы ў адну і тую ж кропку, дзе чуўся спеў, ад напружання аж навярцеліся слёзы. Камары не давалі збавення. Я крышку зварухнуўся, ледзь-ледзь перавёў позірк і... на крывой галінцы ўбачыў яго. Вось ён!

...Невялічкі. Шэры. Святло вячэрняга зарава і месяца на небе яшчэ добра яго асвятляла... З вераб’я. Бадай, меншы за вераб’я. Зграбнейшы. Дзюбка даўжэй і вастрэй. І хвост — не куртаты, як у нашага задзіракі на плоце. Страйнейшы. Цар птушыных спевакоў, якога я ведаў па прачытаных байках. Ён спяваў... Спяваў не помнячы сябе, самазабыўна... Валлячок ад песні дрыжаў. Светлаватыя перцы на грудках крыху натапырваліся. Ён увесь, выцінаючы трэлі, аж уздрыгваў. Вось адкуль нясецца пошчак.

«Пыр-пыр-пыр, т-р-р-р-р!» — як затрашчыць раптам. Ён мяне аглушыў.

«Т-р-р-р-р, чкі-чкі, чкі! Пці-пці-пці!»

І раптам дробненька, пявуча заліўся зноў:

«Цю-літ, пуль-пуль-пуль-пуль...»

Я анямеў. Замёр. Затаіў дыханне. Салавей сядзеў на галінцы вербалозіны бокам да мяне. Скончыў адну песню, пачаў другую. Спявае, спявае. І ўсе непаўторныя.

Я хацеў змяніць здранцвелую нагу, ды баяўся, каб што-небудзь не хруснула пад ступнёй. Камары па-звярынаму лезлі, абляпілі шчокі, лоб. Каб іх прагнаць, толькі нервова працаваў жаўлакамі. Нават міргнуць не асмельваўся. Мне хацелася заўважыць, што ён будзе рабіць, адпачываючы між песнямі? Думае, прыпамінае?..

«Лю-лю-лю-лю! Пёк-пёк-пёк!»

«Гэта штосьці зразумелае,— думаў я.— Нешта пёк... Што ён спёк у гэтым гушчары?..

І ён змоўк. О, злавіў камара! Праглынуў... «Чыві-чыкі! Чыві-чыкі! Кчэ-кчэ-кчэ-кчэ...»

«Дык ён камара ловіць? — здзівіўся я.— Спявае і падсілкоўваецца...» Салавей заціх. Змоўк. Я баяўся, каб ён мяне не прыкмеціў. Я быў ад яго ў кроках пяці. Няўжо ён пачуў мяне ці заўважыў?

Салавей пырхнуў і пераляцеў на суседнюю галінку. Побач. І там злавіў камара. Праглынуў сваёй тоненькай дзюбкай. І зноў заліўся:

«Ю-ў-лі, ю-ў-лі! Цёх-цёх-цёх!»

«Цікава,— падумаў я.— Спяваючы так узнёсла, да самазабыцця, цар птушыных спевакоў адначасова займаецца харчамі». Вельмі на высокай ноце гучала песня, каб яе можна было сумясціць з нейкай сухой закускай насякомага. Я да здзіўлення быў уражаны. Салавей зноў спыніўся, крутнуў галавой, злавіў і праглынуў мошку, нават не пажаваў, і далей: «Вуль-вуль-вуль! Купіў-купіў!»

Ну, гэта мне здалося ўжо недарэчным, хоць і зразумелым на нашай мове. Так спяваць, што аж разлягаецца пошчак па рэчцы, і адначасова падсілкоўвацца камарамі! Такога я не чакаў убачыць.

А славуты спявак, нібыта зразумеў мае думкі аб ім, як закрычыць на ўсю ваколіцу: «Уйдзі-уйдзі-уйдзі-уйдзі!»

Раней, калі я здалёк чуў гэта, мне думалася, што птушка наадварот — запрашае: «Ідзі, ідзі сюды!»

А цяпер выразна, здаецца, нават з гневам чулася: «Пок-пок-пок! Уйдзі-уйдзі-уйдзі!»

Я спалохана анямеў. Хацелася разгадаць салаўіны покліч. Птушачка маленькая, а голас такі сярдзіты і дужы. Яна, здаецца, праганяла мяне са свайго ўладання. Магчыма. І адначасова, нібыта пакепліваючы з госця, звярталася:

«Купіў! Купіў! Купіў! Клю-клю-клю...»

«Ён купіў мяне,— думаў я.— Ён здольны ўгадваць». Салавей выразна вымаўляў свае трэлі, павольна.

А потым нібы секануў:

«Чэк-чэк-чэк-чэк-чэк!..»

Аглушальна, дробным шротам панеслася навокал. А далей зноў:

«Ць-юр, ць-юр, ці-ці-ці...»

Пасля невялічкай паўзы, як на пастуховай дудцы:

«Тру-лю-лю-лю... Плюм-плюм-плюм!»

І зноў кагосьці клікаў:

«Кцё-кцё-кцё! Поль-поль-поль-поль!»

Раптам ён пырхнуў з крывой галінкі і знік. Не, ён мяне не заўважыў і не спалохаўся. Пры яго ўладарным, усё аглушальным спеве дзе яму звяртаць увагу на каго-небудзь. Ён пераляцеў на іншае дрэўца, выбраў лепшую галінку, і там, за шырмай вербалозін з ракітай, я зноў пачуў:

«Цёх-цёх-цёх-цёх!»

Толькі па вадзе, якая падступала да ног, я не змог і не здолеў бы туды дабрацца, каб яшчэ за ім панаглядаць. Ды ўжо было не да песень. Я стаяў мокры. Ад крапівы і камароў усё цела азызла, балюча шчымела. Проста я не чуў жывога месца. Я павярнуўся і пачаў, расхінаючы гушчар, выкарабквацца з куста, а ўвушшу не змаўкала:

«Вох-ці, вох-ці... Піль-піль-піль-піль!»

Адно мяне радавала: чаго хацеў — я дасягнуў!

О, салавей! Гэта не шпак, не жаўранак, нічога такога падобнага я яшчэ не чуў... Галава была напоўнена цюрлюканнем. Там трашчала, ціўкала, чокала. І ўсё гэта зблыталася ў нейкую невядомую музыку.

Вяртаючыся і пераходзячы кладку насупраць Юркі, я плюхнуўся ў рэчку. Знарок. Увечары вада цёплая. А каб халодная была, можа, і лягчэй стала б. Пасечаныя крапівай ногі і рукі аціхлі ад свярбучага болю. Прыгаршня вады на твар, яшчэ адна прытушылі камарыныя пухіры. Няблага, што спаласнуўся! Шыя, вушы, шчокі нясцерпна гарэлі агнём. Усё цела свярбела.

Ніхто не бачыў, як у цемнаце прыйшоў дадому. Адзенне ціхенька павесіў на крук у сенях. Зайшоў у хату — астылая вячэра чакала мяне ў мыцельніку. Але я сказаў маме, што есці не хачу, хадзіў у рыбу, хачу спаць.

Гэта была бяссонная ноч.

Не заснеш, аглушаны салаўіным пошчакам...

Заплюшчыш вочы — і велічэзны шэры салавей з бусла, з такой, як у бусла, доўгай дзюбай — валляк трасецца — спявае:

«Купіў, купіў, купіў... Піль-піль-піль-піль!»

На працягу ўсяе ночы.

Назаўтра раніцай дзед здзівіўся:

— Ты нейкі апухлы.

Ад дзеда хавацца нечага. Я прызнаўся — ды ён жа мяне і падвучыў,— што хадзіў слухаць салаўя. На змярканні. Там, ля лазні, у куце. І паказаў свае рукі да локцяў, ногі да каленяў, памаленьку памацаў свае шчокі і вушы. Да ўсяго гэтага нельга было дакрануцца.

Калі мне балючыя месцы памазалі гусіным шмальцам, дзед па-змоўніцку запытаўся:

— Ну, як? Бачыў зблізку салаўя?

— Бачыў, вось як цябе.

— Чаго ж ты за хвост не ўхапіў? Злавіў бы!..

Мне было не да дзедавых жартаў.

— Ты, дзед, хлусіш... Казаў, птушкі і наш верабей спяваюць ад таго, што ім хораша, прыемна пад цёплым сонцам...А там, у густым кусце, змрок. Ламачча, крапіва, во!.. Не пралезці, вада па пояс. Ні сонца, ні святла! Дзе ж там хараство? Адкуль тая песня ў салаўя?

Дзед падумаў і, развёўшы рукамі, мусіў са мной згадзіцца:

— Ну, я ж казаў: гэта ў яго работа!

 


1981-1984?

Тэкст падаецца паводле выдання: Грамовіч І. Як вясну рабілі: Апавяданні і навелы. – Мінск, “Юнацтва”, 1985.
Крыніца: скан