Гэта было там, дзе я нарадзіўся. У вёсцы. Вёска наша стаяла між двух гасцінцаў. Гэтыя гасцінцы праходзілі па ўзгорках, а ў міжгор’і, дзе прасціраліся лугі, балоты, алешнікі, працякала Пціч. Рэчка, як і гасцінцы, кіравалася на поўдзень. Каб цераз яе быў мост, то вуліца нашага сяла, забудаванага на невысокім гарбатым узгорку, была б пераездам, злучала б гэтыя дзве бойкія дарогі. Але мост цераз Пціч быў уверх, кіламетры за чатыры, у Крупінах. У Крупінах знаходзіўся сельсавет, стаялі млын, крухмальня. Ля млына па мосце і пераязджалі з гасцінца на гасцінец.
Усе гэтыя каардынаты патрэбны для гісторыі, якую я намерыўся расказаць.
Мы жылі, як бачыце, у глухім кутку: на захадзе цячэ рэчка, з поўдня падступае лес, на поўнач — балота і тарфянікі. І толькі з усходу прасёлкавай, каляіністай дарогай можна было выбрацца на гасцінцавы шлях. Цераз наша сяло не магло быць вялікага руху транспарту.
У ціхі летні дзень стаіш, бывала, на бугры і чуеш, як за ракою па слуцкім гасцінцы ляскочуць падмазаныя калёсы. Іх не відно, але чуваць, як едуць абозы са Слуцка ў Мінск. Або з Мінска ў Слуцк, у Шацк.
А з кніжак я ўжо ведаў пра такія навінкі транспарту, як аўтамабілі, аўтобусы, самалёты. Аб іх чуткі хадзілі, як цяпер аб караблях на падводных крылах, аб спадарожніках у космасе.
Але вось здарыўся цуд і на нашай вясковай глухой вуліцы.
Здарылася гэта ў верасні. Я хадзіў тады ў пачатковую школу. Настаўніцай у нас працавала Яўгенія Пятроўна.
Яўгенія Пятроўна была строгая. Калі мы не ведалі ўрокаў, яна карала, ставіла ў кут, пакідала без абеду. Наша настаўніца хацела, каб малыя добра навучыліся чытаць і пісаць, авалодалі асновамі навук. Я ў Яўгеніі Пятроўны лічыўся неблагім вучнем. І яна верыла ў маю добрасумленнасць. Толькі аднойчы гэты неблагі сарваў некалькі ўрокаў.
Паслухайце, як гэта было.
Сядзім мы ў школе. Слухаем Яўгенію Пятроўну, а праз адчыненае акно даносіцца нейкае гудзенне. Такога гудзення ў сяле яшчэ не чутно было. Малатарня не малатарня, млын не млын. Слухаем урок і не слухаем.
Раптам на вуліцу пад вокны школы выскаквае нешта зялёнае, са скрынкай, на чатырох колах. Я здагадаўся, хоць ніколі яшчэ не бачыў такога. Аўтамабіль!
Машына прамчалася каля школы, пакінуўшы за сабой пыл і сіні дымок.
— Спакойна, дзеці! Не глядзіце ў акно! — сказала настаўніца.
Але дзе там спакойна ўседзіш?! З-за вугла хаты Сцёпачкі Казла выскачыла другая машына. Такая ж зялёная, са скрынкай ззаду, і прыпынілася ля школы.
— Дзеці, усім сядзець на месцы! — строга загадала Яўгенія Пятроўна.— У нас урок!
Што мяне збіла з панталыку, самі разумееце: жаданне паглядзець на нябачаны цуд. Яно было мацнейшым за ўсё.
Пагроза Яўгеніі Пятроўны не стрымала. Я падхапіўся з месца, ускочыў на парту, потым на падаконнік расчыненага акна і — на вуліцу. З крыкам і лямантам усе рынуліся за мною. Хто, як я, праз акно, хто — праз дзверы.
— Куды вы? — крычала настаўніца.— Сядзець на месцы!
Але палова вучняў ужо выбегла са школы. Мы выскачылі паглядзець. Што гэта такое?.. Я ўбачыў за рулём чырвонаармейца, а побач з ім — камандзіра. На шапках зоркі... (У тую восень нашы войскі праводзілі вучэнні—«манёўры», як казалі старэйшыя.)
Чырвоная Армія! Гэта яшчэ больш захапіла мяне. Калі камандзір зачыніў дзверцы і машына памчалася далей, я ўжо не вярнуўся ў школу. Я кінуўся за ёю, з прыемнасцю ўдыхаючы і пыл і дым. Вельмі хацелася дагнаць. Абавязкова дагнаць! Меншыя адсталі. Але таксама беглі. Разам з намі, брэшучы, імчаліся ашалелыя сабакі... З хат выбягалі старэйшыя. Дзяды і бабулі павыходзілі да варот.
Каля рэчкі, у якую адразу з бугра спускалася вуліца, аўтамабіль спыніўся. Тут ужо сабраўся натоўп ля першай машыны. Камандзір яе размаўляў з Міколам Станіжэўскім. Падбегшы да іх, пачуў, як дзядзька Мікола казаў:
— У ампярылісцічаскую вайну тут быў мост... От, як кусты ідуць да поля, была грэбля... Але вясной у паводку яго знесла...
— Як жа дабрацца да Возера? — пазіраючы на карту, пытаўся камандзір.
— Толькі аб’ездам,— паказаў рукой на Крупіны дзядзька Мікола.— Абратна, назад... От так!.. А там мост. Цераз мост... Так і так!..
Камандзір падзякаваў. Паглядзеў на нас. Усміхнуўся. Акрамя пажылых вяскоўцаў, што пакідалі працу і прыбеглі да рэчкі, дзяцей было сама больш.
— Хочаце пакатацца? — запытаўся камандзір.— Сядайце ў кузаў!
Вось гэта было звыш усяго! Праехаць на аўтамабілі! Ніколі не ездзіўшы?.. Не, у мяне не хапала волі адмовіцца! Няхай сабе Яўгенія Пятроўна пакідае без абеду цэлы тыдзень! Няхай сабе немаведама што!..
Я ўскарабкаўся на машыну, як кот. Сябры не адставалі...
— Не стойце ў кузаве, сядайце! — загадаў камандзір.— Дрэвы на вуліцы вам галовы пазносяць!
Мы — на калені! Загад камандзіра — усё! Я ашчарэпіў рукамі скрынку, а хто трымаўся адзін за аднаго.
Мы ўсе, відаць, аднолькава перажывалі той момант. Калі машыны нырнулі пад ліпы і клёны, я адчуў, што заняло дыханне. Ад ветру. Ад таго, што невядомы цуд, які жыў толькі ў марах, магутна грыміць пад табою, імчыць па вясковай вуліцы. Казка — не казка, сон — не сон! Усё наяву. Родныя клёны шумлівымі галінамі з пажоўклым, залатым лісцем замахваліся над маёй галавой. Ліпы на вуліцы набліжаліся і кідаліся на мяне. А я і вокам не міргаў. І не прыгінаўся, калі яны імкліва праляталі міма мяне... Мне хацелася яшчэ шпарчэй імчацца наперад. І здавалася, што я не на зямлі, а ў паветры, што імчуся не па вуліцы, не па прасёлкавай дарозе, а ў будучыню. Захацелася даведацца, як кіраваць такой машынай, як яна зроблена, каб сесці і вось так імчацца... Па ўзгорках. Па нізінах. Праз палеткі. Праз лясы...
Толькі за Крупінамі спыніліся машыны. Камандзір сказаў:
— Цяпер злазьце! — І засмяяўся:—Прыгожа?.. Запомніце гэта падарожжа?
Ну, вядома! Успаміны аб падарожжы застануцца на ўсё жыццё. І не толькі прыемнасцю, якую мы мелі ўсю дарогу. Мы ж акалелі наверсе, у кузаве. Злезлі і не маглі вымавіць слова. Неапранутыя, без шапак, мы як выбеглі са школы, так і пусціліся ў гэта зачараванае падарожжа... Калені ва ўсіх былі пазбіваны да крыві. Мы толькі цяпер агледзеліся. Па калдобінах, па ямах прасёлкавай дарогі машыну падкідала, і нас у кузаве шпурляла з боку на бок. Мы качаліся, як гарбузы. І толькі цяпер гэта адчулі.
Але перш за ўсё мы падумалі пра адказнасць перад настаўніцай. Што скажа пра наш учынак Яўгенія Пятроўна? Яна ж сварылася: «У нас урок. Сядзець на месцы!» А я першы выскачыў праз акно...
Дзве дзяўчынкі, якія трапілі ў нашу кампанію, ледзь паспявалі ісці. Яны плакалі. Гэта яшчэ больш падкрэслівала наш хлапечы гонар, і мы толькі шморгалі насамі.
На машынах камандзіры правезлі кіламетраў пяць. Пяць кіламетраў да сяла пакуль дайшлі, заняткі у школе скончыліся.
Настаўніцу спаткалі на ганку. Усіх, хто заходзіў у памяшканне, яна ставіла гуськом у кут. Адзін за адным станавіліся мы, цяжка сапучы пасля бегатні.
Калі апошні з нас, самавольшчыкаў, увайшоў у клас і зачыніў за сабою дзверы, разгневаная Яўгенія Пятроўна пачала:
— Дык як жа цяпер будзе? Чаму вы сарвалі заняткі?
Іншага, апроч строгага пакарання, чакаць не маглі. Я гэта ведаў. Што адкажаш? Вінаваты, але маўчы. Не выкажаш тое перажытае, якое яшчэ гэтак нядаўна было з табою...
— Хто першы ўскочыў на парту?.. Хто парушыў мой загад сядзець на месцы?..
Не, адмоўчвацца нельга.
— Я.
— А-а, дык гэта ты першы выбег на вуліцу? — з гневам накінулася на мяне Яўгенія Пятроўна.— Ты падаў прыклад меншым? Ты самы прыкладны?! Не паслухаў мяне і пакінуў заняткі... Каму ж я тут дзень пры дні гавару?! Каго я навучаю?! Дзеля чаго?! Адказвай, чаму ты гэта зрабіў?..
Я маўчаў.
— Чаму ты сарваў урокі? — паўтарыла настаўніца.
— Я не хацеў зрываць урокі,— адказаў я.
— А ты? — звярнулася Яўгенія Пятроўна да Сцяпана.
— Мы не хацелі зрываць урокі,— адказаў Сцяпан.
— Бач ты, якія яны?! А што ж вы хацелі? Паглядзець на машыну?..
— Паглядзець на машыну... і... і...— я заікаўся,— паглядзець, як яна ходзіць...
— І... і што з таго? І для чаго табе гэта?..
Я выказаў сваё жаданне проста:
— Каб ведаць, як яе вадзіць...
— Бач ты яго?! — неяк з усмешкай вымавіла Яўгенія Пятроўна.— Ён захацеў вадзіцелем стаць?! І ты захацеў? — звярнулася яна да Сцяпана.
— І я!
— І ты? — звярнулася яна да Паўла.
— Хачу!
Суровы голас Яўгеніі Пятроўны памякчэў. Мы, вядома, не чакалі ад яе літасці. Вінаватыя — пакарай!.. Але раптоўную перамену ў настроі настаўніцы мы не маглі не заўважыць. Можа, яна збянтэжылася, што мы нібыта згаварыліся? А мы ж не згаварваліся. Самыя большыя, Сцяпан, Павел і я... Настаўніца схадзіла ў свой пакойчык, дзе жыла, тут, пры школе, вярнулася і загадала:
— Усе марш дадому! Заўтра не пазніцеся на заняткі!.. А ты!.. Ты і ты,— паказала на мяне, Сцяпана і Паўла,— застаньцеся!
«Вінаваты — няхай карае!» — думаў я. Але Яўгенія Пятроўна, не гневаючыся, спакойна пачала распытваць нас, як мы ехалі на машынах. І мы па аднаму расказалі ёй усё. Што нас усхвалявала, як захацелася сесці за руль машыны і пакіраваць, як тыя камандзір і чырвонаармеец. Яўгенія Пятроўна выслухала і сказала:
— Пра гэта напішыце кантрольную работу. Напішыце, каб назаўсёды запомнілі тое, што абяцаеце... Так і назва будзе... Кім я хачу быць,— сказала настаўніца.— А цяпер і вы дадому марш, свавольнікі!.. Каб гэта было апошні раз!
Настаўніца нам паверыла. І даравала. Мы пісалі, кім хочам быць. І мы яе не падманулі. Павел у Вялікую Айчынную вайну быў камандзірам танка, а Сцяпан — лётчыкам...