БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Іван Мележ

Аўтабіяграфічныя запіскі

У ПАЧАТКУ ВАЙНЫ. З успамінаў пра 1941 год
ПРАЗ ГОД (З салдацкага сшытка)

 

У ПАЧАТКУ ВАЙНЫ. З успамінаў пра 1941 год

 

22 чэрвеня

У 7 гадзін лагер паднялі па «трывозе». Той-сёй бурчаў: «Зноў раней часу паднялі! Нават у нядзелю не дадуць спакою!.. Зноў, мабыць, коней чысціць!..» Але, было відаць, здарылася штосьці незразумелае, трывожнае. У канюшні раздавалі процівагазы, патроны. З артпарка гарматы паспешліва перацягвалі да ракі.

Па лагеры ішлі дзіўныя, страшныя чуткі. Перадавалі: «Нямецкія самалёты бамбілі Явору... Многа самалётаў на світанні прайшло на ўсход. Бамбардзіроўшчыкі...» Там і тут чуваць было: «Вайна!.. Немцы пачалі вайну!»

Я не хачу верыць. Не веру. Супакойваю сябе: не можа быць, каб Германія ўвязалася ў вайну з намі ў такую цяжкую для яе пару. Не скончана ж вайна з Англіяй, бойка ў разгары... Самалёты гэтыя, у горшым выпадку — чарговая правакацыя. Хіба ж мала іх лятала апошнімі днямі... Дня не было апошні месяц, каб не праходзілі высока над намі...

Але трывожнае напружанне не прападае. Каля 9 гадзін з-за гор раптам вырваўся яшчэ самалёт. Ён ішоў нізка, і мы, стоўпіўшыся, з трывогай і недавер’ем сачылі за ім. Ён ішоў у кірунку нашых канюшань і артпарка. Ён быў непадобны на нашы, чорны, са шкляным носам. Сталі відны раптам чорныя крыжы на крылах.

Мы глядзелі і не верылі. Над паркам ён развярнуўся і раптам сыпнуў нешта, што зіхнула полымем. Загрымела. Рэзка, жахліва ўдарыла па казармах кулямётная чарга.

Прайшоў між казармамі і паркам, павярнуў на горад. Над Туркай таксама скінуў бомбы.

Усе ўстрывожаны, мітусяцца. Ніхто толкам не ведае, што рабіць... Нарэшце прыходзіць загад: сабрацца, выступіць у дарогу... Нядоўгае, неспакойнае чаканне, і мы — на конях, з горнымі гарматкамі — імчым у горад, па яго вуліцах. За горад, да граніцы. Займаць пазіцыі...

Калі дайшлі да месца, даганяе чутка: у 1-м дывізіёне забіта і ранена 9 чалавек. Яны былі на баявых стрэльбах. Іх па трывозе выклікалі ў полк, на граніцу. На дарозе іх заспелі нямецкія бамбардзіроўшчыкі...

 

26 чэрвеня

Усё папярэдняе я напісаў сёння. У кніжачцы, якую мне прывезлі з Туркі. У той дзень я і не мог бы напісаць нічога...

Мы на пазіцыях. На схіле гары, у сасонніку, акапалі гарматы. Падрыхтавалі даныя для стральбы. Выкапалі акопчыкі. Падрыхтавалі ўсё, але не страляем. Мы маўчым, і немцы таксама не аказваюцца. Нават самалёты не чапаюць нас.

Немцы па-ранейшаму за ракой, за Санам. Проста перад намі — высокая, зарослая лесам, панурая гара. У бінокль добра відаць белы дамок на крутым схіле гары. Там — немцы. Перад гарой — рака Сан, граніца. Ракі не відаць, і гэта неяк асабліва хвалюе, стварае большую загадкавасць. Там, перад ракой — пяхота, пяхотны полк з нашай дывізіі і пагранічнікі.

Дні цягнуцца ў нядобрым чаканні. Некалькі дзён прайшло, а мы ўсё не можам звыкнуцца з тым, што жыццё так страшна перамянілася. Душу гняце адчуванне: чым усё гэта скончыцца? Мы кожны дзень, кожную гадзіну чакаем бою, а вось ужо чацвёрты дзень — незразумелая, цягучая невядомасць. Гэта невядомасць трывожыць асабліва таму, што наводдаль справа ўвесь час глуха грыміць. Страляюць гарматы. Страляніна іх усё паглыбляецца ў наш тыл. Што гэта значыць?

Я ўсе ночы не сплю, увесь час з вартай. Жаваранкаў сказаў: трэба пільна сачыць за ворагам, асабліва ноччу. Ён кожную ноч паяўляецца на нашых пазіцыях, на конавязях, правярае. Не спіць і Картушын, усе ночы на нагах. І начамі, і ўдзень. Я не ведаю, калі ён спіць. І ці спіць наогул. Калі я заікнуўся пра гэта, ён сказаў строга: «На вайне камандзіры спяць менш за ўсіх». Ён, як і раней,— малайчына. Трымаецца спакойна і ўпэўнена, і прытым — сціпла, без паказной смеласці. Цвёрда і сур'ёзна. І патрабуе таго ж ад іншых, у тым ліку і ад мяне. Ад мяне ён неяк асабліва строга патрабуе. Мне прыемна, што ён такі, бо многія іншыя разгубіліся.

Нашы, што прыязджаюць з Туркі, кажуць: там — спакойна. Я напісаў пісьмо сваім, у Глінішча. Уклаў у пісьмо картку, якую ўзяў у фотамайстра ў апошнюю суботу. Перад самай вайной. Няхай паглядзяць дома на яе. Бо хто ведае, што потым будзе...

У Турцы працуюць установы і магазіны. Учора, кажуць, эвакуіравалі жанок і дзяцей камсаставу.

 

28 чэрвеня

Увечары 26 чэрвеня нас папярэдзілі: «Сёння ўночы можа быць бой». Жаваранкаў сказаў, каб я глядзеў за ездавымі, каб яны былі гатовыя заўсёды. З таго дня, як вучэбную батарэю расфарміравалі, я зноў са сваёй батарэяй. Так выйшла, што я павінен памагаць і Жаваранкаву і Картушыну.

Я адказаў, што ўсё зраблю. Я не падаў выгляду, але на сэрцы стала страшэнна маркотна, сумна. Успаміналіся ўсё родныя, сябры, так, нібы мяне маглі адарваць ад іх. Жыло ўсё, не адступалася з душы: можа ў гэтую ноч... Можа гэта... Не хацелася думаць да канца: можа — гэта апошні дзень. Я гнаў невясёлыя думкі, а адчуванне страшнай трывогі не адыходзіла...

Але ў гэту ноч бою не было. Ледзь толькі сцямнела, мы зняліся з пазіцый і сталі спускацца з гары. Дарогай пайшлі ў кірунку на Турку. Чым бліжэй пад’язджалі, тым больш нас затрымлівалі. Перад горадам дарогі былі забіты людзьмі, машынамі, павозкамі. Рабілася штосьці незразумелае. Нашу калону ўвесь час разрывалі. Гудкі машын, цокат капытоў, лаянка...

У горадзе яшчэ больш цесна ад войск. Ідзём зусім павольна. Адзначаю мімаволі: адыходзіць назад мост угары, будынак райкома, кніжны магазін, мы выходзім на дарогу, што ў бок Яворы.

Што робіцца, ніхто з нас не ведае. Хтосьці кажа: новую пазіцыю каля Яворы зоймем. Але падышлі да Яворы, і вось ужо і яна засталася ззаду. А мы ўсё ішлі і ішлі. Ішлі раніцу, ішлі дзень, заціснутыя на вузенькай звілістай дарозе. Між гор, над рачнымі патокамі. Паглядвалі на неба — было ціха. Пад вечар паказаліся нафтавыя вышкі. Вышкі яшчэ працавалі. Упоцемку спусціліся ў горад Барыслаў. Калі ўціснуліся ў вуліцу, раптам у цемры вогненна бліснула і загрымела. Ад неспадзеўкі коні спалохана рвануліся ўбок. Ледзь стрымалі. Мы трывожна аглядваліся: што гэта — бамбёжка, абстрэльваюць? Тады грымнула зноў, у другім баку — яшчэ раз. Блізкія выбухі аж аглушалі. З кожным выбухам сляпіла ад агністых крывавых усплёскаў. На момант усё страшна чырванела... Коні мімаволі перайшлі на рысь. Іх не стрымлівалі...

Праскочылі вуліцы,— вось і Барыслаў застаўся ззаду. А мы ўсё ішлі і ішлі. У цемры было відаць: горы паменшалі, разыходзіліся. Канчаліся, пэўна, Карпаты. Мы выбраліся на раўніну. Раніцай спыніліся на невялікім узвышшы над горадам. Гэта ўжо Драгобыч. Карпаты засталіся ззаду.

Драгобыч як на далоні. Зіхаціць сонца, і дамы ад яго аж ззяюць. Горад здаецца неяк асабліва прыгожым. Раніца такая чыстая, ціхая, што не верыцца, што зараз можа быць бой.

Але мы чакаем бою. Гарматы паставілі напагатове. Падрыхтавалі даныя да стральбы. Разлікі ўвесь час каля гармат. Ездавыя ў глыбіні лесу. Большасць людзей спіць. Дзве ночы амаль не сплюшчвалі вачэй. Трэба адпачыць, пакуль ціха. Драгобыч будзем абараняць, што б там ні стала.

 

30 чэрвеня

Пасля поўдня далі загад: зняцца з пазіцый. Немцы не паявіліся. І Драгобыч пакінулі без бою. Гарматкі нашы, разлікі на конях выцягнуліся на доўгае шасэ. Калі ад’ехалі крыху, ззаду штосьці выбухнула і над горадам стала распаўзацца чорная пляма. Яна ўсё расла і хутка закрыла паўнеба, схавала сонца. Сонца ледзь значылася, стала чорным. Усё навокал рэзка пацямнела. Сярод дня зрабілася цёмна, як ноччу.

Недарэчна выглядаюць тут нашы дробныя, кароткія гарняшкі. І сёдлы для ўюкаў. Паўтара гады вучыліся для вайны ў гарах. А так ні разу і не стрэлілі. Усё далей ідзём без бою.

 

1 ліпеня

Усю ноч ішлі. На світанні падышлі да ўскраіны Стрыя.

Мы ехалі знаёмай дарогай. Тут мы не раз ездзілі ў летнія лагеры. Дарога нам нагадвала пра той час, і сэрца шчымела ад успаміну. Цяпер усё было іншае, нядобрае, страшнае. Чым больш набліжаліся, тым станавілася трывожней. Мы думалі, у горадзе ідзе бой. Мы адчулі з усёй яснасцю, што такое вайна. Горад увесь палаў. Увесь час, усё бліжэй ад нас, штосьці выбухала. Мы ішлі ў гэтыя выбухі. Коні ўздрыгвалі, кідалі спалоханыя позіркі. То ішлі, то рваліся бегчы. Доўгі драўляны мост над ракою гарэў, быў у дыме. Мы рушылі праз гэты дым. Каля дарогі стаяла некалькі танкаў, нацэленых туды, адкуль мы ішлі. Яны павінны былі, мабыць, прыкрыць нас. Гэта былі першыя танкі, якія я ўбачыў за ўсе дні. Яны абнадзейвалі і супакойвалі.

Блізка ад нас гарэў, мусіць, склад боепрыпасаў. Раз-пораз полымя імкліва ўскідвалася. Непадалёк штосьці падала з шыпеннем, відаць, асколкі снарадаў... Грымела і грымела... Мы мімаволі стараліся хутчэй ад’ехаць адтуль... За горадам стала цішэй, але трывога не сыходзіла. Пры дарозе гарэла кінутая спехам, падпаленая танкетка. Уся дарога была забіта абозамі. Абозы, абозы, усе спяшаюцца на ўсход...

Агульны трывожны бег гняце. Не магу глядзець,— што гэта робіцца? Не магу зразумець. Што будзе далей? Лепш не думаць: усё роўна нічога не зразумець.

Цяпер заехалі ў лес. Сталі на прывал. Трэба пакарміць коней. Чырыкаюць птушкі. Выбухі далёка за намі...

 

4 ліпеня

Хто б мог падумаць, што ўсё так павернецца. Я ўяўляў, што бой пачнецца з першай хвіліны вайны. За кожнае сяло, за кожную хату. Я думаў, што ў першы ж дзень давядзецца моцна біцца. А ўсё ідзе інакш, навыварат. Прайшло каля паўмесяца, а мы яшчэ не былі ў баі. Усё яшчэ наперадзе.

Дзесяткі гарадоў мы прайшлі. Сотні сёл. Увесь час былі напагатове. Нас прыкрывалі іншыя, мы таксама прыкрывалі. Стаялі, нацэліўшы гарматы туды, дзе маглі быць немцы. Але немцы не паяўляліся. Ніякага знаку. Толькі збоку, з поўначы грыміць і грыміць.

І самалётаў нямецкіх не відаць. Неба на дзіва чыстае, спакойнае. Праўда, і нашых войск мала. Ад самага Стрыя — ніводнага танка свайго, ніводнага самалёта. Толькі мы ды групкі стомленай пяхоты. Ды нейкія інтэнданты. Ды абозы, аблепленыя людзьмі. Ды няшчасныя бежанцы. Багата хто ідзе босы. Абабіліся, абадраліся. Некаторыя валяцца без сілы, адстаюць. Многія з прыпісаных да палка мясцовых зніклі недзе. Мабыць, разбегліся па хатах. Вайна так непадобна на тую, якую мы ўяўлялі сабе.

Як яна сурова, бязлітасна вучыць нас. Сёння мы прайшлі Чарткоў. Хутка ўся заходняя Украіна застанецца ззаду.

У нас у батарэі прапаў сяржант Леўскі. Учора, калі мы засталіся прыкрываць адступленне, Леўскаму загадалі з’ездзіць у разведку. Ён асядлаў каня і паехаў. Паехаў і не вярнуўся. Ніхто не ведае, што з ім. Ці наткнуўся на немцаў, трапіў у палон. Ці застрэліў які-небудзь гад...

Сёння каля Цярнопаля паказаўся збоку наш аэрадром. Мы глядзелі: на роўным полі поўна пабітых самалётаў. Разбамбілі немцы, відаць. Некалькі чалавек кінулася туды, паглядзець бліжэй. Раптам выбух — узарвалася міна. Раніла Маеўскага. Яго прынеслі, паклалі на павозку. Ён адразу страшна пашарэў, звяў... Першыя ахвяры ў нашай батарэі.

 

5 ліпеня

Учора ўночы хтосьці застрэліў Сафронава. Ён ноччу стаяў на пасту. Я быў начальнікам варты і ставіў яго і правяраў, як ён вартуе.

Прыгнечвае, калі думаеш, што тыя кулі, якія трапілі ў яго, маглі дастацца табе. Той, хто страляў у яго, мабыць, бачыў і мяне. І, можа, цэліўся. І толькі выпадак выратаваў. Мяне выратаваў, а яго загубіў.

Стралялі, відаць, зблізку. Дзве кулі прабілі галаву. Хто страляў, высветліць не ўдалося.

Ды і часу не было, каб высвятляць. На золку далі каманду збірацца. Мы спехам выкапалі магілу блізка ад хаты, пахавалі. Я ўзяў з яго кішэні дакументы, партбілет і апошняе, не пасланае пісьмо да жонкі...

Мы ішлі нядоўга. У полі сталі. Доўга стаялі чамусьці. Узышло і пачало добра грэць сонца. Хацелася спаць. Потым мы яшчэ праехалі і зноў сталі. Нам сказалі, што тут будзем займаць пазіцыю. Паявіўся, чамусьці на павозцы, капітан Растаргуеў (сказалі — нібы хворы), даў нейкія распараджэнні Чыжыкаву і Бегуну. Чыжыкаў, Бягун, Картушын пайшлі па жыце, выбіраць пазіцыю.

Іншыя гарматы, абоз пакінулі нас, а мы звярнулі ў жыта, пачалі разгортвацца. Коней адаслалі ў лясок ззаду. Сувязісты павялі сувязь наперад. Картушын стаў рыхтаваць даныя для стральбы. Даў указанні наводчыкам.

Тут стаялі дзве гарматы, былы мой разлік, і я застаўся з імі. Мне не абавязкова было заставацца, бо тут быў цяпер Бягун. Але я не мог пайсці кудысьці, калі тут павінен быў пачацца бой. Мне нельга было ісці, кідаць адных таварышаў перад смерцю.

Канешне, было страшнавата,— страшна,— але я задаволены цяпер, што не пайшоў. Магу глядзець усім у вочы.

Мы прыкрывалі адыход дывізіёна. Немцы паявіліся гадзіны праз паўтары. Картушын расказаў потым: некалькі матацыклістаў, аўтамашыны, бранявік. Яны ішлі з сяла, што было перад намі... Картушын сам хваляваўся, хмурыўся, калі, пачуўшы каманду з КП, загадаў: — Узвод, к бою!

Калі сталі біць па немцах, усе былі як у ліхаманцы. Ва ўсіх было такое адчуванне: вось — пачынаецца! І неспакой: як яно будзе? Разлікі хапаліся: хутчэй падаць снарад, хутчэй навесці. Павел Матора і тут завіхаўся маўкліва, спрытна. Наша гармата біла вельмі дакладна.

Неўзабаве немцы сталі адзывацца самі. Спачатку яны рабілі то недалёты, то пералёты. Выбухала то перад намі, то за намі. Потым пачалі біць больш трапна. Выбухі сталі рваць жыта каля самых гармат. Мімаволі прыходзілася кідацца на зямлю. Але ледзь сціхалі выбухі, мы былі ўжо каля гармат. І білі самі.

Я тады не ведаў, пазней ужо даведаўся, што немцы білі па нас не снарадамі, як мы, а мінамі. Далі нам клопату гэтыя міны, якія яны сыпалі і сыпалі. Але разлікі не паддаваліся. А Картушын трымаўся так упэўнена, нібы для яго гэта якія-небудзь вучэнні. Спакойна вёў сябе і Бягун, што быў з Картушыным.

Ад таго, што мы білі і білі, а запас снарадаў быў малы, хутка мы адчулі, што не хапае снарадаў. Картушын паслаў мяне арганізаваць паднос снарадаў. Мы з хлопцамі кідаліся то да зарадных скрынак, то да гармат, то зноў да скрынак. Бяжым, падаем, паўзём. Забяспечваем батарэю... Дзень увесь быў як у ліхаманцы. І здаўся бясконцым. Паліла сонца. Мы былі потныя, брудныя. Нервы ў нас былі нацяты. Так нацяты, што думкі ўсе быццам застылі. Мы падавалі снарады, білі, берагліся ад выбухаў...

Немцы, адчуўшы, што збіць нас не ўдасца, пачалі заходзіць у тыл нам. Збоку ў лесе ўсё больш заходзіла за нас аўтаматная страляніна. Картушын нават паслаў мяне і яшчэ двух байцоў прыкрываць узвод справа, ад лесу. Нарэшце нам далі загад адыходзіць назад, да лесу. Першай пайшла адна гармата, а Паўлава засталася яе прыкрываць. Байцы з радасцю пакацілі гармату назад: вельмі ж ужо сталі сыпаць немцы...

Наша гармата яшчэ нейкі час адбівалася. Потым дазволілі адыходзіць і нам. Гэта было асабліва непрыемна, прыгінаючыся каціць пад свіст мін. Але і тут абышлося неяк. І вось калі мы ўжо скацілі сваю гармату ў лагчыну, то ўбачылі, што гармата, якая пайшла раней, ляжыць скалечаная на баку. Побач ушчэнт разбіты перадок. А на гармаце і навокал яе — жах глянуць — парваныя, акрываўленыя, у страшных позах забітыя. Шкляныя, нерухомыя вочы, незнаёмыя, акасцянелыя твары. Стогнуць, спалохана глядзяць раненыя. Ляжаць знявечаныя коні...

Мы забралі раненых, пасадзілі на гармату, на коней і павезлі да лесу.

Спыніліся каля лесу, навялі гармату. Сталі біць зноў. Сонца ўжо было нізка, і мы чакалі — хутчэй бы вечар. Трывога наша ўсё расла — немцы справа, лесам, усё заходзілі за нас. Страляніна чулася так блізка, што, здавалася, яшчэ трохі і яны прарвуцца да гарматы. Мяне зноў з групай паслалі на фланг, ахоўваць...

Толькі калі сцямнела, далі нам загад адысці. У вячэрняй цемры варушылася за полем вялікае полымя — гарэла запаленая вёска. Немцы раптам сціхлі, і мы маглі пакуль супакоіцца, азірнуцца. Вакол усюды валяліся кінутыя спехам ранцы. Мы наткнуліся на скрынку з яйкамі і ўспомнілі, што цэлы дзень нічога не елі. Трохі сцішылі голад.

Але тут дайшла новая бяда: вярнулася разведка і паведаміла, што дарогі ззаду няма. Вузкая сцежка ў лесе ўпіраецца ў крутую гару. Другога шляху няма: мы ў акружэнні. Усе дарогі тут у немцаў. Чыжыкаў з Бегуном і Картушыным ціха раяцца. І нарэшце загад: узарваць гармату...

Пайшлі ў лес, спадзеючыся прабіцца да Збруча. Цемра — хоць вочы выкалі...

 

6 ліпеня

Усю ноч ішлі. Лесам, у цемры. Лезлі на нейкія горы, спускаліся ў яры, слізгалі па схілах. Натыкаліся на дрэвы адзін на аднаго. Раз-пораз спыняліся, шукалі сцежкі. Падалі, аддыхваліся зморана. Ногі ледзь трымалі, спаць хацелася — да смерці...

Блукалі ўсю ноч. Толькі перад раніцай дабраліся да Збруча. Рэчка — вузенькая, але хуткая і глыбокая. Доўга шукалі пераходу. Нарэшце перайшлі ўброд.

Толькі цяпер можна было разглядзець, што сярод нашых нямала і незнаёмых. З пяхотнага палка. У цемры сышліся. А нашых многіх няма. Адарваліся недзе. Мы — Абаротаў, Карманаў і іншыя, рашаем, што рабіць.

Пашукалі, параспытвалі — дзе іншыя — невядома. Усе адыходзілі ад рэчкі, і мы таксама пайшлі. Заставацца далей тут было бяссэнсным.

Больш за ўсё нас трывожыць няяснасць становішча. А немцы прачнуліся. Блізка загаварыў кулямёт.

 

7 ліпеня

Усё ніяк не можам знайсці сваіх. Стаміліся без меры, галадаем. А галоўнае — гэта тое, што адарваны ад сваіх.

На дарозе падабраў газету «Красная звезда» з прамовай Сталіна. Пасля перажытага чытаў і плакаў. Адзіная светлая надзея.

 

8 ліпеня

Трохі падвёз нас грузавік: падбіліся зусім. Потым сышоўся з артылерыстамі — ехаў з імі.

Праехалі трохі — у нейкім сяле ледзь не наскочылі на нямецкія танкі, якія аказаліся ўперадзе нас. Ішлі наперарэз. Толькі паказаліся мы на ўзгорку, як яны — снарад за снарадам. Мы — зразу з гарматы. Адчапілі. Сталі разварочваць. Цяжкая, непаваротлівая — пушка-гаўбіца. Пакуль прыладзіліся... Добра, што немцы білі няўдала.

Я не зразу ўбачыў, дзе іх танкі. Потым, як ужо зарадзілі, заўважыў: на другім схіле лагчыны — метраў можа семсот. Білі, відаць, танкавымі снарадамі — балванкамі. Толькі чуваць, як пралятае. Як бы гарачым паветрам абдае.

Наша як раване на іх раз, другі. Ды другія далучыліся. Яны папрыціхлі, сталі адступацца.

 

9 ліпеня

Каля Ліціна мы зноў натрапілі на след сваіх. Адсталі ад артылерыстаў.

Але, калі дабраліся ў Ліцін, там ужо нікога не было. Нашы адышлі, горад быў пусты. І да ўсяго — з ускраіны ўжо ўваходзяць нямецкія танкі. Лупяць па горадзе з кулямётаў. Матацыклісты з’язджаюць з горкі.

Каб трохі, трапілі б у лапы немцаў...

Ледзь управіліся ўратавацца. У мітусні разышліся рознымі сцежкамі. Але ўсе дабраліся да сваіх.

Нас ужо амаль перасталі чакаць. Рашылі, што прапалі. Таму сустрэлі асабліва добра. За гэты час батарэя страціла некалькі чалавек. Асабліва ўсхвалявала мяне навіна — забіты Бягун. Няма Картушына — захварэў раптам, трапіў у шпіталь. Няма двух вельмі важных для батарэі і для мяне камандзіраў...

Пакуль што пасяліліся каля дома парткабінета. Шкода — у багатай бібліятэцы кнігі параскіданы на падлозе, па іх ходзяць. Валяюцца вырваныя карты...

Над намі гурчаць цяжкія нашы снарады, увесь час поблізу свішчуць і гахаюць нямецкія міны. Але ў нас на душы — палёгка. Што значыць — са сваімі, разам.

 

10 ліпеня

Быў на НП. Галавы не высунуць з укрыцця. Немцы ціснуць, цяжка стрымаць. Але пяхота трымаецца, з нашай падтрымкай.

Калі я быў там, прывялі ад пяхоты лейтэнанта.

З прастрэленым горлам. Я проста не мог глядзець — так страшна.

Я дасюль не магу глядзець на чужыя пакуты.

 

12 ліпеня

Немцы ўсё ціснуць. Але мы трымаемся. Мы ўчапіліся ў доты.

Цяжка і ў дотах. У нас вялікія страты. Немцы падарвалі дот, у якім быў НП дывізіёна. Загінуў камбат Рашчупкін, забіты Ляшкоў і іншыя разведчыкі 5-й батарэі. Толькі некалькі дзён пабыў Рашчупкін камбатам...

Лейтэнанту Харунжаму мінай адарвала рукі і ногі. Ён прасіў, каб яго застрэлілі. Ранены Тарноўскі, Камароў. Кожны дзень вайна косіць нас...

 

15 ліпеня

Мы адышлі. Стаім на новым рубяжы.

Ад нашага дывізіёна ўцалела адна гармата...

Нядаўна загінуў Бягун, а цяпер няма і лейтэнанта Чыжыкава. Відаць, забіты таксама. У батарэі не засталося ніводнага камандзіра...

Калону нашу бамбілі. Забіты: сержант Лабуцін, Крачкоў, Лінкоў, Кісялёў, Лейкін. Ранены Смірноў і яшчэ некалькі чалавек. Лінкова пасекла асколкамі ў 5 месцах. Кісялёва разарвала на шматкі.

Нас адводзяць у рэзерв.

 

16 ліпеня

Мы ў рэзерве. Ад усёй нашай 4-й батарэі засталося чалавек дваццаць. За два тыдні баёў...

Упершыню за столькі дзён сустрэў Івана Карабутэнку. Вельмі рад быў. Рад, што ён жывы. Сядзелі ў нейкай вялізнай павеці, гаварылі пра перажытае. Меркавалі, што будзе. Ён яшчэ пахудзеў, пачарнеў, але трымаецца спакойна.

Недалёка ад нас было некалькі незнаёмых, з нашай дывізіі. Разведчыкі. У аднаго — нямецкі аўтамат. Мы разглядвалі,— гэта — рэч! Нам такія б!..

 

17 ліпеня

Увесь час моцныя баі. Мы, кажуць, зноў акружаны. Немцы прайшлі далёка наперад. У бок Кіева дарогі няма.

Сёння мы зняліся з месца. Ехалі толькі што адбітым ад немцаў полем. Поле, з роўнымі радамі буракоў, усё перарыта выбухамі мін. Каля дарогі, між буракоў, ляжалі забітыя, абсыпаныя зямлёю. У вачах не знікае, як каля дарогі ляжыць зямлісты, зацярушаны зямлёй пехацінец. Падобна — узбек...

Потым ехалі паўз лесапасадку. Дарога была ўся закідана ранцамі з накрыўкамі з цялячай скуры. Нямецкімі ранцамі. Валяліся круглыя, як тэрмасы, процівагазы. Стаяла некалькі кінутых фур. Немцы, відаць, здорава драпалі...

Упершыню бачу, як немцы драпалі. Гэта вельмі цешыць.

 

19 ліпеня

Учора быў недарэчны, жахлівы дзень. Дасюль не магу супакоіцца.

Зноў нам загадалі перабірацца на новае месца.

Са дня на дзень у нас ходзяць гаворкі, што мы павінны ісці на перафарміроўку. І ўчора былі такія чуткі.

У нас коней усіх забралі, пакінулі толькі тры павозкі, на якіх мы вязём маёмасць батарэі, што ўцалела. Едзем і самі. На гэтых павозках мы перабіраліся і ўчора. У дарозе здагналі нейкі абоз, які неўзабаве спыніўся. Было горача, ціха, хацелася спаць. Мы ці перагаворваліся, ці драмалі...

Раптам наперадзе, справа, пачулася дзіўная страляніна. Кулямёты. Некалькі гарматных стрэлаў. На дарозе ўсе заварушыліся. Павозкі раптам ірванулі наперад. Уміг дарога апусцела.

Мы не маглі зразумець: што такое? Мы — у тыле, хто страляе? Але агульная трывога перадаецца і нам. Хочам нагнаць сваіх. Нашы павярнулі на дарогу, што пад прамым кутом перасякае гэту. Мы зварочваем на поле, каб зрэзаць кут. І тут, як назло, ірвуцца пастромкі. Я, Павел, Землякоў кідаемся звязваць.

А стрэлы — бліжэй. Усё бліжэй. Але не відаць — хто: у тым баку — узгорак. І раптам бачу: на дарогу там, з-за ўзгорка выпаўзае — танк. «Танкі!» — крычу ім.

Ад неспадзеўкі раблю глупства: кідаюся туды, куды паехалі папярэднія — на дарогу. Нейкі момант бягу па дарозе. Стрэлаў не чую, бачу толькі — нада мной, з бакоў ляцяць, абганяюць трасіруючыя кулі. Сэрца ад бегу аж захлынаецца. Я нарэшце здагадваюся: збочваю з дарогі, бягу па полі.

Дыхання не хапае. Не магу больш. Што будзе, тое — будзе. Без сілы падаю. І тут з адчаем бачу: авёс, у які ўпаў, маленькі. Ды тут яшчэ і ўздым. Увесь на віду.

Не варушуся. Чакаю, што будзе. Танк падышоў, прыпыніўся насупраць на дарозе, даў чаргу, другую. Чуваць было, як паветра б’е па пальцах... Пайшоў далей. Адчуўшы гэта, асцярожна вяду позірк на дарогу. Ён не адзін. Колькі іх там!

Прайшло больш за дзесятак. Павольна, з роўнымі прамежкамі. Доўгім здаўся час, пакуль праходзілі.

Калі яны мінулі і сталі спускацца ў лагчыну, злева, адтуль, адкуль мы ехалі, ударыла наша артылерыя. Яны пайшлі хутчэй і хутка схаваліся ў лагчыне.

Я ўстаў, поўны перажытага. Я нічога не цяміў ад неспадзеўкі: усё было, як бязглузды сон. Адкуль яны ўзяліся, з нашага тылу?

На дарозе зноў сталі паяўляцца нашы байцы. Я сустрэў Землякова, запытаў: дзе Павел? Ён не бачыў яго. Ён паклікаў мяне з сабой. Я намерыўся быў ісці, але прыйшла думка: а ці не ранен Павел, і я застаўся. Пайшоў шукаць яго. Агледзеўшы поле з гэтага боку, падаўся на другі бок дарогі. Там рос сланечнік. Ходзячы па сланечніку, я наблізіўся да лагчыны, як раптам зноў убачыў танкі. Гэтыя ішлі насустрач, і я падумаў перш, што гэта — нашыя. Стаў чакаць. Але ледзь яны сталі ўздымацца з лагчыны, ударылі нашы гарматы. Узняўся такі грукат, што я на той час аглух. Як не лопнулі перапонкі. Я апынуўся ў самым пекле, між двух агнёў. Нада мной ірваліся нашы снарады, страчылі танкі. А я нічога не мог зрабіць. Дурное і страшнае становішча. І да ўсяго — адзін танк раптам збочыў у сланечнік, я ўбачыў яго ў некалькіх кроках ад сябе. Ён рушыў у мой бок, проста на мяне. Каб крыху, раздушыў бы. У некалькіх кроках збочыў, прайшоў міма. Не ў першы раз смерць прайшла так блізка. Але ніколі, здаецца, я не трапляў на яе так недарэчна. Так бязглузда мог загінуць.

Ад таго, што ўсё выйшла так нечакана: мы ж — у тыле, едзем між сваіх — я аказаўся зусім бяззбройным. Ні гранаты, ні вінтоўкі, адзін пісталет. Ды і што можна было б зрабіць вінтоўкай?..

Калі танкі прайшлі, на дарозе яшчэ грымела. Ірваліся снарады. Я агледзеўся — гарэла некалькі нашых аўтамашын у лагчыне, а на ўзгорку стаялі два танкі. Калі прыціхла, я не ўтрываў, падышоў. З аднаго выбухам сарвала вежу, у выпаленай чорнай сярэдзіне быў недагарэлы кавалак мяса. Агідна-сальны...

Не дарэмна білі нашы... Але ж які страшны дзень для мяне! Самы жахлівы з усіх, што мінулі!..

Паўла я так і не знайшоў. Калі сцямнела, я падаўся да сваіх. Дабраўся ўжо ўночы. Там сустрэў Землякова.

Пачуў навіны: цяжка параніла сержанта Вятошкіна. Ранены Няфёдаў.

 

28 ліпеня

Мы па-ранейшаму недалёка ад Хрысцінаўкі.

Усе гэтыя дні наш дывізіён у баі. Нам далі некалькі гаўбіц з братняга палка, і мы ваюем. Дывізіён, зранены, скрываўлены, жыве,— галоўным чынам — 5-я батарэя. Добрым, разумным і смелым камандзірам паказаў сябе старшы лейтэнант Сітнікаў, які камандуе дывізіёнам пасля смерці Рашчупкіна. Вось табе і сціплы, ціхі былы начштаба! Акрамя Сітнікава са старых нашых камандзіраў — толькі лейтэнант Шылін...

Немцы па нядзелях — маўчаць. Ноччу таксама маўчаць, трымаюцца «рэжыму». «Акуратныя» ваякі!

 

29 ліпеня

У 5-й батарэі выбыў са строю амаль цэлы разлік. Забіты Драбкін.

Цяжка параніла Сітнікава. З туркаўскіх камандзіраў застаўся адзін Шылін. Ва ўсім дывізіёне.

 

5 жніўня

Мы перадалі гарматы і разлікі другой часці. А нам загадана ісці ў тыл.

Становішча тых, што застаюцца, вельмі цяжкае. Немцы акружаюць нас. Нам трэба паспець выйсці з акружэння.

Прайшлі праз Умань.

 

6 жніўня

Роўны стэп. Шырокая раўніна. Толькі роўныя, як пад лінейку, рады лесапасадак. Па ўсім стэпе — пшаніца.

Гарачыня. Ідзём па дарозе. У нас адна павозка. Калі сядзем усе, коні не цягнуць. Мы пад’язджаем па чарзе.

Па дарозе дзе-нідзе зламаныя фуры, сеялкі. Адзін, два разы бачылі трактары. Кожны раз да іх падбягаў наш Маляроў, дзелавіта корпаўся. Ён — былы механік, да вайны рабіў у МТС. У яго неадступная ідэя — адрамантаваць які-небудзь трактар і перасадзіць нас на «мехцягу». Але кожны раз ён вяртаўся, даганяў нас пеша.

Нарэшце адзін ХТЗ паддаўся. Маляроў з гонарам выкаціў на ім на дарогу. Неўзабаве мы падабралі цэлую, прасторную фуру і пераселі на яе. Едзем, песцімся на сонцы.

Раз-пораз нас, праўда, недалікатна трывожаць «юнкерсы». Адзін нават знізіўся, прайшоўся па дарозе чэргамі.

Нашых самалётаў — ні аднаго. Ні самалётаў, ні танкаў. Ад Стрыя так і не давялося пабачыць нашага танка. Дзе яна, наша браня?..

Мы ідзём на перафарміроўку. Ідзём строга на поўдзень. Кіеў застаўся далёка ззаду і ўсё аддаляецца. З трывогай думаю пра тых, што засталіся за Уманню. Што з імі будзе?

 

7 жніўня

Прайшлі Первамайск. Доўга кацілі, славячы тэхніку і Малярова. Адляжаліся на зручнай фуры. Але недалёка ад Вазнясенска тэхніка раптам закапрызнічала. Мы затрывожыліся, мяркуючы, што трэба зноў пыліць пехам. Але Маляроў супакоіў: усё зараз будзе «чын чынам».

Ён усё корпаўся. Нас здагналі нашы фурманкі, сталі аб’язджаць. Многія з нас завагаліся: гатовыя кінуць тэхніку ды ісці за сваімі. Але Маляроў і некаторыя іншыя не хацелі кранацца. Давялося застацца і нам. Не кідаць жа таварышаў адных, Малярова, пасля таго што ён для ўсіх зрабіў.

Я папрасіў нашых, што пайшлі, каб пакінулі «маяка». Калі будуць дзе-небудзь зварочваць.

Было блізка да вечара, трактар да змроку не ўдалося ажывіць, і мы засталіся начаваць. Раніцай трактар зноў ажыў, і мы пакацілі па дарозе.

ХТЗ наш бег на ўсю хуткасць, і мы весела выглядвалі, спадзеючыся ўбачыць знаёмыя павозкі. Але іх усё не было. Не было і абяцанага «маяка».

Не заставалася нічога, як ехаць далей. Простым кірункам. Так мы і дакацілі да Новай Адэсы.

Сталі распытваць пра нашых. Ніхто не ведаў пра іх. Як праз зямлю праваліліся. Мы затрывожыліся; паявілася апаска, што яны дзе-небудзь звярнулі ўбок. Але — дзе? Куды? Былі, праўда, і такія, што даказвалі — яны прайшлі далей. Таму і не было «маяка».

Арцём’еў параіў кінуць трактар і на папутнай машыне праскочыць у кірунку Нікалаева. Паспрабаваць здагнаць.

 

8 жніўня

Мы праехалі на папутнай амаль да Нікалаева. Начавалі недалёка ад горада ў стэпе. Ноччу бачылі, як немцы бамбілі горад. Як пасля бамбёжкі штосьці гарэла.

Раніцай я прапанаваў ехаць назад. Цяпер усім было ясна, што мы недзе праскочылі сваіх. Мы вярнуліся ў Новую Адэсу.

Вельмі пагана на душы. Мы адарваліся. І ніякіх слядоў іх. Каго ні пытаем, ніхто не ведае, дзе яны. Што рабіць?

 

8 жніўня

Тут фарміруецца атрад. Яго называюць атрад маёра Іванова. Нас усіх залічылі ў яго. Я, Павел, Арцём’еў, Маляроў, Новікаў — у атрадзе. Прыглядваемся да атрада. Каго тут няма: пехацінцы, сапёры, танкісты, лётчыкі. Усіх запісваюць па спецыяльнасці, і ходзяць чуткі, што ўсіх будуць рассылаць па адпаведных часцях.

Арцём’еў настроен вельмі песімістычна і называе атрад «шарашкінай канторай». Мне і самому нявесела ў гэтым атрадзе. Увесь час гняце бязглуздасць таго, што здарылася: трэба ж было так адстаць, і ў такі момант. Калі нашы недзе будуць рыхтавацца па-сапраўднаму, атрымаюць гарматы, усё, што належыць?

Увесь час думаю, шкадую: як мы маглі размінуцца? Чаму не сустрэлі «маяка»? Куды яны пайшлі? Няўжо на Кіраваград?..

Атрад пачынае жыць. Нас падзялілі на аддзяленні, узводы. Пастроілі. Зрабілі пераклічку. Пазнаёмілі з камандзірамі.

 

9 жніўня

Учора нам аб’явілі баявую задачу. Увесь наш атрад павінен заняць пазіцыі ў полі перад Новай Адэсай і абараняць сяло. Да Новай Адэсы набліжаюцца немцы...

Пад вечар мы былі ў полі. Пачалі акопвацца. Капаю адзіночную ячэйку. Цяжка на душы: адчуванне адзінокасці. Усё не адыходзіць: як глупа мы адарваліся. Да ўсяго шкадаванне; усе мае рэчы: запісныя кніжкі, гімнасцёрка і іншае паехалі туды...

На полі нас выстраілі. Аказалася, прывялі дэзерціра. Малы, непрыкметны, маўклівы, як дрэва, хлопец. Капітан зачытаў прыгавор трыбунала: прысудзіць да расстрэлу. Тут жа загадаў павярнуцца, і два байцы ўзнялі вінтоўкі. Хлопец не прамовіў слова, не варухнуўся. І ўпаў моўчкі.

Пасля таго, як дазволілі разысціся, некаторыя падышлі, сталі разглядваць. Адзін дзелавіта сцягнуў боты...

 

10 жніўня

Учора немцы падышлі да нас, пачалі абстрэльваць. Але бою вялікага не было. Можа таму, што пачынала вечарэць.

Ноччу я атрымаў загад — разведаць дарогу і размяшчэнне немцаў у другім кірунку. Я ўзяў некалькі чалавек: Паўла і трох незнаёмых. Ноччу мы прайшлі кіламетраў пяць, абшарылі вялікую частку стэпу. Вярнуліся пад раніцу...

Калі вярнуліся, увесь атрад быў на нагах. Нас неспадзявана рашылі змяніць пяхотнай часцю.

Мы сядзім у рэзерве. У той жа Новай Адэсе. На могілках, сярод дрэваў і крыжоў. З-за могілкаў вельмі блізка, некалькі разоў ударылі гарматы. Не магу слухаць спакойна.

 

11 жніўня

Тады як іншыя грэліся на сонцы, дасыналі, мы ўтраіх — Арцёмаў, Павел Матора і я пайшлі туды, адкуль грукалі гарматы. Яны былі вельмі блізка, адразу за могілкамі. Гэта былі вялікія, з раскінутымі станінамі пушкі-гаўбіцы, 152 мм. Артылерысты сядзелі каля гармат, займаліся хто чым. Мы падышлі, паздароваліся, запыталіся, ці не бачылі нашых. Не бачылі. Арцёмаў расказаў пра наша здарэнне. Завязалася гаворка. Падышоў аднекуль сержант, стаў слухаць. Запытаўся, хто мы па спецыяльнасці. Аказалася, што ў іх батарэі і ў суседняй, 9-й, не хапае людзей. У разліках. Наогул сержант аказаўся вельмі дружалюбным чалавекам. Калі мы размаўлялі, падышоў палітрук батарэі. Яму расказалі пра нас, і ён зацікавіўся намі. Асабліва маёю асобаю: мне потым сказалі, у батарэі некалькі дзён назад прапаў зампалітрук...

Гаварыць нам давялося мала, бо хутка далі каманду: па месцах. Скамандавалі: гарматы — к бою. Мы спачатку стаялі, глядзелі збоку. Але пасля таго, як гарматы ўдарылі, каля батарэі сталі рвацца снарады немцаў. Завязалася артылерыйская дуэль, не на жыццё, а на смерць. Артылерысты то кідаліся ў глыбокія раўкі, то да гармат; спяшаючыся наводзілі, зараджалі. Стаяць у такі момант, хавацца ў раўках было б здрадай. Мы сталі памагаць.

Гарачая была хвіліна. Снарады немцаў шматавалі зямлю так блізка, што лёгка можна было адправіцца на той свет. Мы зразу, можна сказаць, трапілі ў самае пекла. І калі немцы прыціхлі, здаліся і стала зноў спакойна, то мы ўжо сталі нібы сваімі. Сержант сам сказаў, каб мы засталіся з імі.

Я завагаўся: адказаў, што мы лічымся ў атрадзе Іванова. Арцём’еў недавольна стаў тузаць мяне за рукаў. Ён адразу згадзіўся, стаў актыўна расхвальваць маўклівага Паўла: лепшы ў палку наводчык быў! — хваліць мяне. Мне сказаў, што ў атрадзе нам рабіць няма чаго.

Я не пярэчыў яму. Гэта была праўда. Шчыра кажучы, мне самому спадабалася тут. І разлік, і сержант, іх уменне і парадак. Зразу адчувалася, што часць тут — што трэба. Надзейная. Стрымлівала толькі адно: як там аднясуцца ў атрадзе.

Зноў паявіўся палітрук (цяпер я ведаю яго прозвішча — Смоквін); ён, аказваецца, не забыў нас. Сяржант стаў хадайнічаць за нас, хваліць за тое, як мы дзейнічалі. Хлопцы таксама падтрымлівалі яго. Сваё слова сказаў і Арцём'еў: ён як бы адчуваў важнасць моманту. Запэўніў, што шкадаваць не прыйдзецца.

Палітрук папрасіў нас пабыць у батарэі. Сказаў, што пастараецца дагаварыцца з камандзірам дывізіёна і з Івановым. Зноў стаў гаварыць са мною, распытваць, расказваць. Мяне вельмі ўзрадавала мяккасць, таварыскасць яго. Мне ён неяк адразу прыйшоўся да душы...

Ён хутка пайшоў, уладжваць наш лёс. Яшчэ да таго як ён вярнуўся, Арцём’еў шапнуў задаволена: усё будзе добра! Бедны Віктар Кузьміч Арцём’еў, хто мог ведаць, якой кароткай будзе яго радасць!..

Перадышка была нядоўгай. Зноў каманда: гарматы — к бою! Хутка зараджаем, б’ём. Раз, другі. І зноў на батарэю — грукат, агонь. Дым паўзе. Пераседжваем у раўках. Ледзь канчаюцца выбухі, выскокваем да гармат. Б’ём мы. Потым — яны. Схватка лютая. Смяротная.

Некалькі хвілін перадышкі. І зноў: гарматы — к бою! Схватка не на жыццё! Толькі спрыт ды цуд ратуюць нас. Выбухі так блізка, што дзіва, як усе цэлыя!

Немцы таксама б’юць цяжкімі. Свіст снарадаў уціскае ў зямлю. Грукат выбухаў аж ломіць перапонкі. Глухнем. Глухія кідаемся да гармат. Наўздагад ловім каманды...

У перадышку прыходзіць распараджэнне: Матору і Арцём’еву — у 9-ю батарэю, мне застацца ў 8-й. Арцём’еў ідзе з радасцю: прынялі! Ідзе і не ведае, што — к сваёй гібелі...

Прыносяць абед. Са мной дзеляцца, як са сваім. Не ўправіліся даесці, зноў каманда: к бою! Зноў грукат, выбухі...

А праз гадзіну прыходзіць чутка: у 9-й нямецкі снарад уцэліў у акоп. Адзін з новых — забіты, другі — засыпаны зямлёй. Даведваюся — усё праўда. Забіты Арцём’еў. Павел — жывы. Толькі кантужаны. Снарад уцэліў у край акопа...

Цяпер нас толькі двое. Туркаўскіх...

 

12 жніўня

Мы біліся да вечара. Пачынала ўжо цямнець, калі трактары пацягнулі гарматы ад могілак.

Мы адышлі недалёка. Зразу за сялом трактары спынілі, і мы сталі размяшчацца. Было яшчэ не вельмі і цёмна. Шараваты змрок.

Вечарам ужо на батарэю прывялі папаўненне. Некалькі пажылых дзядзькоў з-пад Курска. Іх размеркавалі па ўзводах, і рэшта ночы прайшла спакойна. Паваліліся спаць тут жа каля гармат.

Ледзь развіднялася, мы былі ўжо на нагах. Наладжвалі гарматы, рыхтавалі даныя для стральбы. Гарматы нашы стаялі, я яшчэ звечара заўважыў, на нейкім голым і высокім выгане, у неглыбокай даўгаватай лагчыне. На павольным схіле яе. Трактары адвялі кудысьці на ўзгорак, назад.

Мне здалося, што пазіцыя тут не вельмі зручная: вельмі ж на віду павінен быць гэты ўзгорак. Немцам няцяжка будзе засекчы нас. Але я, вядома, толькі падумаў пра гэта. Тыя, хто выбіралі пазіцыю, самі не менш за мяне ведалі гэта.

З раніцы мы пачалі біць за Буг, па немцах. Яны спачатку маўчалі, потым сталі адзывацца. Прычым, мяняючы пазіцыю, усё больш падаючыся ўлева. З-за гэтага нам даводзіцца гарматы ўсё паварочваць улева, так што яны вымушаны біць амаль усцяж лагчыны. Нашы снарады амаль пралятаюць над пярэднімі гарматамі.

Напэўна, лагчына праглядваецца немцамі, бо снарады іх б’юць усё больш дакладна. Мы не выкапалі раўкоў і, пачуўшы свіст снарада, падаем на зямлю. Тым і ратуемся. Мы падаем, дзе зручней. Бліжэй да таго месца, дзе стаім. Я падаю каля станін, між іх.

Месцы гэтыя ўжо як бы вызначаны кожнаму...

Снарады рвуцца так дакладна, што цярпець немагчыма. Мы глухнем, задыхаемся ад дыму. Кожны выбух можа быць апошнім для нас. Становіцца вельмі ўжо небяспечна стаяць тут, і ўжо даецца каманда: падрыхтавацца да змены пазіцыі. Толькі на развітанне загад: даць залп па немцах.

Ледзь мы паслалі снарады, пачуўся свіст. Я, як звычайна, кінуўся да станіны. На сваё месца. Там ужо хтосьці лёг. Я на міг затрымаўся. Упаў, дзе давялося...

Свет раскалоўся. Ударыла так, што сцяло дыханне. Усё завалакло дымам.

Хтосьці страшна закрычаў. Я дасюль не магу супакоіцца, успамінаючы гэты момант і крык. Крычаў той, хто ўпаў на маё месца. Гэта быў дзядзька з папаўнення, што прыйшло ўчора. Яму прабіла грудзі, і праз некалькі хвілін ён памёр.

Падставіў свае грудзі пад асколак, які павінен быў трапіць у мяне...

Самае страшнае: жыццё на вайне залежыць ад выпадковасці, ад капрызу лёсу. Ад нейкай драбніцы. Якую ні прадбачыць, ні ўгадаць.

Ёсць нешта ў ёй проста фатальнае.

Ужо некалькі разоў мяне ратуе нікчэмны выпадак. Але так не можа быць доўга. Недзе я падстаўлю сябе...

Той дзядзька не пабыў на вайне і дня. І ў яго, кажуць, дома чацвёра дзяцей.

Усё гэта было ўчора.

 

15 жніўня

Адыходзім. 3 12 жніўня — днём стаім, улезшы ў лесапасадкі, ноччу — ідзём. Усе дні гарачыя, неба чыстае. Стэп роўны, плоскі, далёка відзен. Мы капаем раўкі — на ўсякі выпадак.

Увесь час на душы трывожна: гняце няпэўнасць становішча. Не відаць ніякіх нашых войск. Здаецца, мы адны ва ўсім стэпе. І павінны гатовы быць да ўсяго...

Раз-пораз у высокім небе пралятаюць нямецкія самалёты. І ні аднаго нашага. Дзе яны падзеліся?

Гарачая зямля такая мілая. І так хочацца жыць. І так смутна на душы ад няпэўнасці, якая невядома што тоіць.

Ходзяць чуткі, што мы зноў у акружэнні.

 

16 жніўня

Па-ранейшаму ідзём начамі. Усю гэтую ноч таксама некуды ішлі.

Было вельмі неспакойна. Зусім побач, з абодвух бакоў, увесь час ірваліся снарады. Выбухі ўвесь час падбіраліся да дарогі, да нас. Ускідваліся так блізка, што мы чакалі — зараз снарады пачнуць падаць на калону.

Немцы, відаць, лавілі нас па шуме трактараў.

Некаторыя саскоквалі з гармат, ішлі для бяспекі па зямлі... Наогул ноччу выбухі, з-за чырвоных, прагных успышак, здаюцца страшнейшымі. Можа, яшчэ і таму, што і цемра, невядомасць гняце.

Асабліва блізка і настойліва выбухі білі, калі мы падыходзілі да нейкай рэчкі, ішлі па мосце... Дарога і мост былі ў водсветах пажараў. Было такое адчуванне, нібы мы праціскваемся праз вузкую, сцятую з двух бакоў гарлавіну.

 

17 жніўня

Яшчэ адзін, самы страшны, дзень. І ўспамінаць цяжка...

Пасля цёмнай, трывожнай, з грознымі сполахамі блізкіх выбухаў ночы — ціхая, мірная раніца.

Сонца ўстае. Чыстая, празрыстая смуга. Стэп роўны, шырокі, як ахапіць вокам. Толькі далёка — купкі дрэваў, нейкае паселішча.

Стэп гэты хутка запаўняецца павозкамі, коньмі. Калі яшчэ ўчора мы былі ў стэпе, здавалася, адны, то цяпер побач, справа і злева, поўна абозаў. Адкуль яны ўзяліся?

Абозы ідуць у некалькі радоў, распаўзліся па стэпе. Абозы, абозы, толькі дзе-нідзе купкі пехацінцаў, дробныя, стомленыя. Здаецца, сярод усяго мора абозаў толькі мы — артылерысты, полк Дзядова — баявая часць. Відна наводдаль, праўда, яшчэ некалькі зенітак, з апушчанымі хобатамі ідуць між павозак...

Мы, як і ўсе, ідзём на ўсход. Сонца слепіць у вочы. Ціха, мы сядзім на ствалах гармат, дрэмлем. Ноч не спалі. На душы ад перажытага ўночы, ад няпэўнасці ўсё ж трывожна. Гэта трывога яшчэ і ад таго, што над намі раз-пораз у бясхмарным небе — праўда, высока — праходзяць «юнкерсы». У голым стэпе хоць бы кусточак, не прыхаваешся нідзе, мы — як на далоні. Пачнуць пікіраваць ды бамбіць — намесяць «кашы».

Але самалёты праходзяць міма...

Бяда прыходзіць з зямлі. Справа, вельмі недалёка, раптам грымяць выбухі. За гэтымі — новыя. Абозы, што справа, на міг разгублена супыняюцца, потым паварочваюць улева. Далей ад небяспекі. Убіваюцца ў рады, што ідуць прама, блытаюць іх. Збіваюць іх убок. Уся плынь падбаўляе ходу. Абознікі падганяюць коней. А міны справа выбухаюць усё злей...

Тады пачынаецца горшае. Міны раптам выбухаюць злева. У тым баку, куды падаліся абозы. Зноў замяшанне. Потым абозы кідаюцца наперад. Стараючыся вырвацца, праскочыць у вузкую гарлавіну. Коні ляцяць рыссю. Павозкі налятаюць адна на адну. Рады сціскаюцца.

Тады здараецца самае паганае. Выбухі ўстаюць наперадзе. Абозы спыняюцца. Паварочваюць назад. Ляцяць назад. Наскокваюць на тых, што ішлі ўслед. Пачынаюць кружыць на вузкім вольным астраўку, які ўсё вузее.

Гэта быў страшны малюнак. Голы, роўны стэп і абозы, людзі, што кружаць у паніцы. Сярод выбухаў, якія ўсё злей шматуюць стэп. Якія ўсё ўразаюцца ў людскую мітусню.

Мы ішлі цвёрдым кірункам. Але калі выбухі выраслі ўперадзе, сталі і мы. Усе пасаскоквалі з гармат, чакалі, што будзе. Тое, што адбывалася, выклікала і ў нас страх. Напэўна, кожны адчуў, што настала смяротная небяспека...

Тады нам далі каманду падрыхтаваць гарматы к бою. Мы кінуліся, адчапілі, умацавалі станіны. Камандзір батарэі Раманаў паслаў мяне з байцом разведаць вёску, што была перад намі. Высветліць, адкуль б’юць нямецкія мінамёты. Мы падышлі да нейкага калодзежа, калі з сяла ўдарыла кулямётная чарга. Мы залеглі, сталі назіраць за сялом, вызначаць месцы нямецкіх мінамётаў. Яшчэ калі мы высочвалі немцаў, наш дывізіён пачаў біць па сялу.

Калі мы вярнуліся, бой вялі ўжо ўсе тры дывізіёны. Першы, як потым я даведаўся, біў па станцыі, другі — па сялу з вежай, да якога я хадзіў. Трэці — таксама па сялу. Ён стаяў правей за другі і трохі ўперадзе. З кожнай хвілінай полк пачынае дзейнічаць усё больш зладжана, усё больш паказвае сваю сілу.

Немцы прыкметна прыціхаюць. Мы намацваем цэль за цэллю. Іх выбухі ўсё радзеюць. Потым зусім заціхаюць. Мы чапляем гарматы да трактараў і едзем наперад.

Раптам уперадзе паяўляюцца самалёты. Яны ідуць невысока і хутка набліжаюцца. Мы сочым з трывогай і надзеяй. Ідуць з нашага боку. Можа — нашы? Хочацца верыць, але мы насцярожаны: яшчэ ні разу не бачылі мы свае. Відаць, немцы. Бачым, як наводдаль яны разыходзяцца на дзве групы: адна ідзе ў бок станцыі, другая кіруе проста на нас. Прыкметна зніжаюцца, як бы нацэльваюцца. І тут з пярэдняга выблісквае агеньчык. Адзін, другі, трэці. Б’е з гарматы. Мы кідаемся на зямлю, на пожню. Самалёт, рэжучы з кулямётаў, нізка праносіцца над намі. Я выглядваю ўслед і вачам сваім не веру: на крыле — чырвоная зорка! Але здзіўляцца няма калі: цэліцца, б’е з гарматы наступны. Рэжа з кулямёта — ратунку няма. Ідзе нізка, злосна. І зноў — чырвоная зорка. Што ж гэта такое?..

Палавіна б’е немцаў на станцыі, палавіна — нас. Стэп там і тут гарыць ад снарадаў... У полі ўсюды горкі саломы, што пакінулі камбайны...

Адзін снарад, казалі, уцэліў у прыцэп са снарадамі... Але палку нашаму страт вялікіх не нарабілі. Неяк пашанцавала. І ўсё ж дасталося нам нямала: прыціснулі яны нас так, што не дыхнуць. Ціснуць і ціснуць, а тут — голае поле адно. Пакуль дайшло да іх, што мы ніякія не немцы!

Тады яны развярнуліся і, як бы нічога не здарылася, падаліся да станцыі, да астатніх... Так мы ўпершыню пазнаёміліся са сваёй авіяцыяй.

Уражанне ад яе на гэты раз — вельмі моцнае. Сур’ёзная сіла гэта — штурмавікі, «ІЛы»! Можам гэта засведчыць сваім вопытам. Сваёй спіной адчулі, можна сказаць!..

Неўзабаве пасля гэтага мы ўехалі ў пасёлак, з якога толькі што выбілі немцаў. Немцы шыбанулі так хутка, што кінулі нямала зброі і рознай маёмасці. Не чакалі, што ім так адкажуць.

Нам, аднак, не было калі радавацца. Тут жа мы даведаліся, што немцы прайшлі ўжо далей. Мы зноў выехалі ў стэп і ехалі па дарозе, трывожна прыглядваючыся ўперад і ўслухоўваючыся. Без якіх-небудзь здарэнняў увайшлі ў яшчэ адно сяло, даведаліся, што і ў ім былі немцы. Гадзіны дзве як прайшлі матацыклісты і пяхота ў машынах...

У наступным сяле немцаў не было. Мы размінуліся ў стэпе, так і не сустрэўшыся з імі. Цяпер мы зусім выйшлі з акружэння. Едзем, паступова супакойваючыся. Спакойней стаім на прывале. А былі хвіліны, калі, можа, ніхто не быў упэўнены, што вырвемся...

Прывал вельмі кароткі. Ледзь заправілі трактары, перакусілі, зноў каманда ў дарогу.

 

18 жніўня

Спакойна ідзём па стэпе. Нас адводзяць у тыл. Цяпер толькі ўспамінаем тое, што было. Перадалі нам, што і па станцыі нашы стралялі вельмі ўдала і моцна пабілі нямецкую калону. Усе з пашанай і любоўю гавораць пра камандзіра палка Дзядова. Ім усе ганарацца тут...

Я яго некалькі разоў бачыў. Усё мелькам. Але чую пра яго часта. І ўсё — з любоўю. Гэта любоў яшчэ, здаецца, вырасла пасля бою пад станцыяй.

Наогул пра бой гэты ўспамінаюць з асаблівым задавальненнем. Тое, што ён пачынаўся так страшна, яшчэ як бы пабольшвае гонар: не паддаліся паніцы, у такой абстаноўцы дзейнічалі годна, можна сказаць, адны выратавалі такое мора народу. І немцам яшчэ раз паказалі, хто такія — дзядоўцы!

Гавораць, немцы даўно ўжо точаць зубы на полк і асабліва на камандзіра — Дзядова. Не адзін раз спрабавалі прыціснуць, ды — рукі кароткія! Не на такіх наскочылі!

Некалькі чалавек зусім сур’ёзна гаварылі, што ў немцаў ёсць загад самога Гітлера: разграміць дзядоўскі полк, а камандзіра яго — палкоўніка Дзядова — жывым даставіць у Берлін на расправу. Пра гэта таксама гаворыцца з гонарам; вось які наш Дзядоў і якія мы самі, дзядоўцы!..

Мне падабаюцца яны, дзядоўцы. І асабліва іх дух, іх вера ў свой полк, у сваю асобую долю, якія жывуць, не зважаючы ні на што. І якія пра многае гавораць.

Дзядоў ужо немалады. Гадоў за сорак. Каржакаваты, цвёрды ў хадзе. Ні мітуслівасці, ні рысоўкі, ва ўсіх паводзінах — спакойная, дзелавітая гаспадарлівасць. Гэтая гаспадарлівасць, здаецца мне, самая прыкметная адзнака яго. Думаю, так жа спакойна, гаспадарліва камандаваў ён і ў тую страшную раніцу. І ў баі пад Новай Адэсай, і заўсёды.

З іншых камандзіраў мне найбольш падабаюцца лейтэнант Раманаў і сержант Дубінкін.

 

19 жніўня

Вечарам падышлі да сяла. Сказалі, што тут будзем перапраўляцца. Нават у цемры было відаць, што тут сабралася многа розных войск. Асабліва павозак і грузавікоў.

Мы тут начавалі. Цяпер стаім між хат, у пройме дарогі, што спускаецца да ракі. Чакаем чаргі на пераправу. Пераправа ідзе вельмі марудна: мала паромаў. Стаянне тут трывожыць: войск многа і мімаволі раз-пораз паглядваеш у неба. Яно, як усе дні, чыстае, без адзінай хмаркі.

Пакуль нашы гарматы стаяць, мы лезем у ваду. Купаемся. Дняпро тут шырокі. Шыр аж заваблівае.

Сяло завуць Качкароўка. Мы, кажуць, блізка ад Кахоўкі.

 

20 жніўня

Мы на другім баку Дняпра. У ціхай і зялёнай вёсцы Зялёнае. Раманаў сказаў, што нам дадуць кароткі адпачынак.

Раніцай нам загадалі разгарнуць гарматы каля садоў, і нейкія дзядзькі з кіно здымалі нас. Для кінахронікі.

Пад вечар я нечакана сустрэў на вуліцы знаёмага хлопца. Ён утаропіўся ў мяне, я ў яго: недзе мы бачыліся! Ён першы запытаў: «Ты быў у Людзвіне?» У Людзвіне,— мне назва гэта пачулася, як нешта ўжо амаль забытае, нерэальнае. Такое ж нерэальнае, як Хойнікі, як той час, калі я са школы хадзіў з Хойнік у Людзвін. Мы разам хадзілі ў Людзвін, нярэдка сядзелі разам вечарамі ў Гарбатых...

Ён з радасці прынёс аднекуль гарэлкі, мы выпілі. Успомнілі даўняе, у якое нібы ўжо не верылася. Ён сказаў, што ў іх палку ёсць і іншыя з нашых мясцін: Кавалёў — відаць, Шура — з Алексіч, і Шчэрбін — з Тунеўшчыны. Шура, праўда, адстаў недзе, і лёс яго невядомы...

Успомнілі родныя мясціны, душа забалела: што там цяпер?

 

23 жніўня

Дайшлі да станцыі Прышыб. Пагрузілі гарматы на платформы. Самі расселіся, ляжым у цяплушках. Кудысьці едзем. Куды?

Міма ідзе стэп. Роўны, неаглядны, з блізкімі і далёкімі радамі сёл. Сёлы — у зелені садоў, па-стэпаваму вялікія, разлеглыя. Мы стаім каля дзвярэй, глядзім у акенцы, гадаем, куды нас вязуць. У душы — недарэчнае, спакуслівае: а ці не пападзём, часам, у родныя мясціны?

 

25 жніўня

Эшалон ідзе марудна, часта спыняецца. Падоўгу стаіць на станцыях.

Усю гэту раніцу таксама пратырчалі на нейкай станцыі. Сярод іншых эшалонаў, што стаялі справа і злева. З дзвярэй нашых толькі і відаць, што вагоны, платформы. Усе пуці запоўнены імі. Відаць, дарога забіта.

Доўгае, нуднае чаканне. Мы — хто гамоніць, хто дрэмле на нарах. Большасць — дрэмле: нарэшце можна ўдосталь наляжацца, адаспацца...

Крануліся пасля поўдня. Я трохі пастаяў каля дзвярэй і таксама палез на нары. Гарачы дзень, духмень, вельмі цягнула на дрымоту. Я задрамаў. Мяне разбудзіў рэзкі штуршок. Поезд стаў. Ён так багата супыняўся, так хацелася спаць, што я гатоў быў зноў задрамаць. Але ў вагоне ўсе заварушыліся, загаварылі трывожна. Я пачуў праз дрымоту: «Мабыць, бамбяць...» Тады ў галаву прарваўся гук выбуху, не вельмі блізкі. Але я ўжо прачнуўся. Следам за іншымі выскачыў з вагона, стаў аглядвацца. Мы былі ў полі. Было ціха.

Пачакаўшы крыху, мы зноў залезлі ў вагон. Я ўжо намерыўся забрацца на паліцу, даспаць, калі недзе наперадзе зноў грыміць, раз, другі, трэці. Мы выскокваем з вагона, і да нас даходзіць, што гэта — немцы абстрэльваюць дарогу. Не можам зразумець: адкуль тут немцы, як яны могуць абстрэльваць? Аказваецца, немцы б’юць з Дняпра, дарога тут ідзе блізка ад ракі. Пазней мы даведаліся, што білі яны з вострава Хорціцы сярод Дняпра...

Мы прабіраемся ўперад і ад сустрэчных даведваемся, што немцы разбілі пуць пад пярэднімі вагонамі эшалона. Паравоз з двума вагонамі прарваўся наперад, у Запарожжа, якое тут ужо вельмі блізка...

Пакуль мы абмяркоўваем навіну, гадаем, што трэба рабіць, хвіліна цішыні канчаецца, і мы чуем свіст снарадаў. Выбухі ўздымаюцца перад дарогай і за ёй. Тады да нас прыходзіць каманда: вагоны і платформы, што засталіся, адчапляць па адным і сваімі рукамі адганяць назад. Задача гэта не вельмі лёгкая: немцы, намацаўшы эшалон, раз-пораз лупяць па нас. І даволі дакладна. Некалькі чалавек ужо загінула.

Прыслухоўваючыся да свісту снарадаў, мы адчэпліваем адзін вагон, другі. Натужваемся з усіх сіл, скранаем, коцім. Нам гэта ўдаецца. А немцы — б’юць і б’юць. І любы з выбухаў можа ўцэліць.

Маруднай, доўгай здалася нам гэта адкатка. Мы з палёгкай уздыхнулі, калі са станцыі, што ззаду, прыйшоў паравоз і пацягнуў вагоны і платформы назад. З ім — хто ў вагонах, хто пешшу — вярнуліся на станцыю і мы.

Гэта была станцыя Канкрынаўка. Станцыя, якую нам суджана запомніць. Яшчэ як след не супакоіліся мы пасля перажытага пад абстрэлам па дарозе на Запарожжа, як над Канкрынаўкай даволі нізка чорным груганом прароў нямецкі самалёт. Бамбардзіроўшчык ці штурмавік. Неўзабаве ён павярнуў назад, і ледзь падляцеў да станцыі — у паветра ўрэзаўся пранізлівы свіст. Бомба. Бомба ішла проста на нас. Яна заспела мяне на беразе нейкай затокі. На голым пясчаным беражку. Без ямкі. Знянацку.

Я чуў, як гэты свіст упіваецца проста ў галаву. Ніколі бомба не цэліла так блізка. І на такім голым месцы. Я чакаў, што будзе. На мяне раптам абрынулася гара вады. Па спіне, па беразе сталі біць мокрыя камякі зямлі. Бомба ўпала ў ваду. Праз некалькі крокаў ад берага. Пашанцавала яшчэ раз.

За гэтым, не зважаючы на нашу страляніну, самалёт прайшоў яшчэ двойчы. Стаў рэзаць з кулямётаў. Кулямётная чарга ўпілася ў майго таварыша — Растаропава. Яго цяжка параніла.

Калі самалёт паляцеў, ужо вечарэла. Змрок хутка гусцеў, цямніў высокія, вялікія дрэвы вакол будынкаў станцыі, самі будынкі, але мы доўга не маглі супакоіцца. Акрамя таго, што хвалявала перажытае тут, трывожыла і апаска, што немцы могуць уночы зноў наляцець. Мы сядзелі і драмалі: хто ў вагонах, хто побач з эшалонам.

Але ноч прайшла ціха. Ціхая была і раніца, чыстая, сонечная. Нас доўга трымалі на станцыі, і гэта таміла ўсіх: усе прыслухоўваліся, паглядвалі ў чыстае неба. Можна было зноў дачакацца немцаў.

Нарэшце нам загадалі заняць вагоны, і паравоз пацягнуў нас са станцыі. Пацягнуў зноў у той бок, дзе была ўчарашняя прыгода. Цяпер ужо, здаецца, ніхто не спаў, усе каля дзвярэй глядзелі, як набліжаецца небяспечнае месца. Там-сям бурчалі нездаволена: «Зноў туды ж, мала ўчарашняга».

Чым больш падыходзілі, тым было неспакойней. Вось ужо наблізіліся да месца, дзе сталі ўчора. Мімаволі, нацята чакалі: зараз загрыміць. Брала нецярплівасць, што поезд ідзе так павольна. Але кацілі і кацілі, а выбухаў не было. Так і дакацілі да наступнай станцыі. Да Запарожжа.

Станцыя і будынкі поблізу амаль усе разбіты. На ўсіх будынках, на зямлі — сляды не адной бамбёжкі і, відаць, абстрэлаў з Хорціцы...

Тут, на станцыі, мы пачулі, што нашы гэтай ноччу выбілі немцаў з Хорціцы.

Стаім зноў і зноў хочацца хутчэй паехаць далей. Хочацца, наогул, хутчэй дабрацца да месца.

 

26 жніўня

Дакацілі да станцыі Сінельнікава. Станцыя — вялікая, вузлавая. Вакол будынка — высокія, раскідзістыя дрэвы. Над пуцямі — пераходны мост.

Станцыя і горад на дзіва цэлыя. Ніякіх слядоў бамбёжак.

Мы нямала пахадзілі па станцыі. Былі чуткі, што будзем тут згружацца. Аб гэтым папярэдзілі нас і камандзіры. Але потым прыйшла каманда вярнуцца ў вагоны, і мы пастукалі па рэйках далей.

Спыніліся ў невялікім, ціхім пасёлку сярод стэпу. Станцыя Іларыёнаўка — між Сінельнікавам і Днепрапятроўскам. Недзе там, за станцыяй, не вельмі далёка, павінен быць Дняпро. За ім — Днепрапятроўск...

Тут мы згружаемся.

 

27 жніўня

Ад сяла прайшлі з кіламетр наперад. Тут звярнулі з езджанай дарогі, спусціліся ў шырокую, доўгую лагчыну. Сталі адчэпліваць, расстаўляць гарматы.

Цішыня, цяплынь, спакой. А мы абсталёўваем АП — агнявую пазіцыю. Капаем раўкі, глыбокія, у поўны рост. Капаем бліндажы для людзей, для снарадаў. За намі — робяць укрыцце — трактарысты. Сувязісты пацягнулі провад за ўзгорак наперадзе ў бок Дняпра. На НП. Кажуць, з НП добра відзен Днепрапятроўск. Мост цераз Дняпро падарваны намі.

Наша задача — не даць немцам перабрацца на гэты бок.

Але пакуль вельмі спакойна. Хоць баляць спіна і рукі, душа спакойная. Цішыня, здаецца, над усім светам. Век бы так...

Нашы аднекуль з поля наперадзе прынеслі кавуноў і памідораў. Памідоры чырвоныя, сакавітыя — ніколі, здаецца, не елі такіх.

 

29 жніўня

Стаім там жа. Часам б’ём па нябачных цэлях за Дняпром.

Смоквін сказаў, мост нашы ўзарвалі няўдала. Асноўная частка яго стаіць цэлая. Толькі крайнія пралёты абваліліся, але яны неглыбока ў вадзе. Немцы ўсё спрабуюць пераправіцца па ім.

Мы ўвесь час сочым за гэтым. Б’ём па іх. Сёння далі некалькі залпаў сярод ночы.

А наогул мы больш маўчым. Больш чакаем каманд з НП, з дняпроўскага берага. Наша жыццё тут залежыць ад Раманава і разведчыкаў, якія недзе там і якіх я не бачыў усе гэтыя дні.

На душы спакойна, лёгка. Гэты спакой найбольш ад таго, што ведаеш цвёрда, навакол усюды — нашы. Што за намі — няма немцаў, можна не асцерагацца. Можна жыць, не азіраючыся штохвілінна.

Небяспеку найбольш тоіць неба, чыстае, высокае. Але самалёты немцаў амаль не лятаюць над намі. Па цэлых днях — ніводнага самалёта.

 

1 верасня

Ад самага пачатку вайны не было такіх ціхіх дзён.

Усе дні — цудоўнае надвор’е. Хоць бы хмурынка ў небе. Сонца яшчэ гарачае, але пячэ ўжо не так. Ува ўсёй прыродзе адчуваецца нейкая ўжо асенняя ласкавасць. На сэрцы хораша і журліва.

Я ніколі не адчуваў так прыроды, яе жыцця. Не цаніў так хараства яе, як цяпер, пасля ўсяго нядаўна перажытага. Журба бярэ ад таго, што ведаеш, як гэта коратка, ненадзейна...

А можа — самае паганае ўжо ззаду, можа яно — не паўторыцца? У нашых франтавых газетах адзіны кліч: «Не бывать врагу на левом берегу!» Можа — не пусцім далей... Мы тут — трымаем іх. І трымаем надзейна.

Некалькі разоў яны спрабавалі пераправіцца па мосце, але нічога не ўдалося. Мы пільна сочым і ўжо нямала намалацілі іх там.

Мы ўжо даўно добра прыстраляліся і б’ём найбольш агнявымі налётамі, залпамі. Накрываем цэлі.

Немцы спрабуюць намацаць нас, але ім гэта пакуль не ўдаецца. Снарады іх ірвуцца час ад часу далёка за намі, каля пасёлка. Адно — дрэнна: каля самай дарогі, па якой мы ходзім. Усё ж трэба асцерагацца, што які-небудзь дурны снарад упадзе якраз табе на галаву.

Адным словам, у нас — ціха. Вайна — не вайна, праца. Вайна, як у добрыя, старыя часы.

 

2 верасня

Па-ранейшаму ціха. Начамі мы спім. Той-сёй у бліндажах, а больш — на зямлі, пад небам. Прачынаючыся, бачым над сабой высокія зоры.

Раніцай нас падымаюць камандай «пад’ём». Мы мыемся вадой з вядра, снедаем не спяшаючыся. Пачынаем дзень з адчуваннем, што ён будзе доўгі і добры.

І праўда, даючы час да часу залпы, даглядаючы дбайна гарматы, мы можам цэлымі гадзінамі спакойна ляжаць. Грэцца пад сонцам, займацца каму чым хочацца. Адны, лежачы побач з іншымі, расказваюць розныя гісторыі, разважаюць аб сэнсе жыцця, другія чытаюць ці корпаюцца з рознымі дробнымі клопатамі: прышываюць гузікі, залатваюць гімнасцёркі. Перабіраюць скарб у рэчавым мяшку. Трэція — гуляюць у карты, гадзінамі, да нудоты. Іншыя — проста дрэмлюць. Адсыпаюцца за недаспанае і — на будучае, у запас...

У гэтыя дні мы больш займаемся палітработай. Я, колькі магу, памагаю Смоквіну. Кожны дзень мы праводзім гутаркі пра становішча на вайне, у краіне, у свеце. Я кожны дзень сачу за газетамі, якімі мяне забяспечвае Смоквін.

Тут жа, на батарэі, правялі партыйны сход. Падвялі вынікі мінулых баёў, у тым ліку — баёў за Новую Адэсу і пад станцыяй Грэйгава. Абгаварылі цяперашнія задачы. Галоўнае — трымаць добра дысцыпліну і быць заўсёды напагатове. Не дэмабілізавацца.

 

3 верасня

Час ад часу сустракаюся з Паўлам. Мы ўжо звыкліся з новымі таварышамі, зусім задаволены цяперашнім нашым становішчам, і ўсё ж нас цягне адно да аднаго. Як-ніяк, мы столькі солі з’елі разам, столькі перажылі ад самай Туркі. Не-не, ды часам гадаем: што з іншымі нашымі, дзе яны цяпер?

Не толькі з абавязку я часта бываю сярод трактарыстаў. Я вельмі паважаю іх: роля іх у жыцці батарэі і асабліва адказная, і асабліва цяжкая. Трактары, што прайшлі ад Хоціна да Дняпра, патрабуюць вялікага догляду. Трактарысты амаль усе гэтыя дні рамантуюць, падганяюць, змазваюць. Усе дні ці пад трактарамі, ці каля іх, у замасленых камбінезонах. Век самі ў мазуце. Ім больш за іншых даставался ў самыя крутыя моманты: пад выбухамі ісці на батарэю, на сваім высокім месцы весці машыну цераз пагорак, што трапна прастрэльваецца. Пагорак, які іншым, разліку, можна беражліва і абысці там, дзе менш ірвецца...

Трактарыстам і на маршы больш трэба: і ноч, і дзень рукі на рычагах, глядзі ўважліва...

Амаль усе яны вылучаюцца асаблівай сталасцю. Мне найбольш падабаюцца Кручкоў і Заічанка. Кручкоў, русявы, ціхі, вабіць сціплай працавітасцю, добрай зычлівасцю. Ён нібы знарок стараецца не кідацца нічым у вочы, рабіць усё непрыкметна, ціха. І дружалюбнасць яго нейкая ціхая, прытоеная, але мне яна тым больш мілая,— у ёй адчуваецца глыбокая, надзейная шчырасць.

Я ведаю, што гэта чалавек, на якога можна спадзявацца ва ўсім, заўсёды. Мы з ім не так багата гаварылі і былі разам, але ён здаецца мне вельмі блізкім. Мне з ім заўсёды вельмі добра, з самага першага знаёмства...

Заічанка таксама працавіты, старанны, але ён многім розніцца ад Кручкова. Нават знешне Заічанка зусім іншы: чарнявы, смуглы, вельмі рухавы і ўпэўнены ў рухах, у паводзінах. У рухах, у паводзінах яго ёсць нават нейкая кідкая хвацкасць, франтаватасць. Заічанка любіць пафарсіць, нават у сваім зашмальцаваным камбінезоне. Ён і курыць неяк асабліва, франтавата, і гаворыць — не гаворыць, а выказваецца — па-асабліваму, хвацка. Ён не скажа «дурань», «нягоднік», вышэйшую пагарду выказвае ён найменаваннем — «шалашоўка». Дарэчы, «шалашоўка» гэтая часам гучыць і як незласлівая лаянка, і нават можа адзначаць пахвалу, паблажлівую мужчынскую ласку. У «шалашоўцы» яго багата самых розных адценняў.

Заічанка добра іграе і спявае. Ён возіць з сабой гітару. Лежачы франтавата бокам, на падсцілцы з саломы, абапіраючыся на плячо і локаць, спачатку задуменна перабірае струны. Потым, прыжмурыўшы журліва вочы, з паблажлівасцю, ціха наспеўвае, найбольш — любімую:

 

 

У спеве яго ёсць шчырасць, прытоены сум, і гэтыя загадкавыя «одна, больная и бледная» на дзіва хвалююць.

Яшчэ ён любіць спяваць: «Акулина, Акулина... Глазки черные блестят, как угольки...»

Большасць песень Заічанкі — задуменныя, загадкава-сумныя. Ён любіць найбольш такія; але і іншыя па тону ў яго спеве набываюць таксама загадкавую журлівасць...

Абарваўшы спеў, ён, як бы ўраз вяртаючы сабе мужчынскую цвёрдасць, раптам гаворыць грубавата і паблажліва: «Дай закурыць, шалашоўка!»

Родам ён аднекуль з-пад Алма-Аты, з украінцаў-перасяленцаў.

 

4 верасня

Хадзіў па лініі, да сувязістаў, што дзяжураць у полі між агнявой пазіцыяй і НП.

Сядзяць у акопчыках у голым полі, у сланечніках. Двое, каля дарогі, што вядзе да Дняпра, вельмі зручна ўладзіліся ў каменным калодзежы,— мабыць, ад нейкага водаправода. Сядзяць, як у доце. Сена пад бокам, акуратныя каменныя сценкі і круглае неба ў люку над галавой. Ніякія абстрэлы не страшныя. А сховішча тут патрэбна: немцы нярэдка б’юць па гэтым узгорку, па дарозе.

 

5 верасня

Хадзіў на НП.

Адпраўляючыся, забраў пісьмы, што прыйшлі раніцаю, скрутак свежых газет. Пісьмы ўсе былі разведчыкам. Камбату — ні аднаго.

Ісці трэба было аднаму. Смоквін параіў кіравацца провадам, які звязваў АП і КП.

Ад лагчыны, дзе была батарэя, разам з провадам па голым, зжатым полі ішоў доўга ўгару. Поле тут — ужо знаёмае мне — усё падымалася. Перайшоўшы дарогу, на хвіліну схіліўся над знаёмым калодзежам, у якім сядзелі, дзяжурылі тэлефаністы. Поле падымалася і за калодзежам. Толькі пазней я пайшоў па самой вышыні, сочачы ўсё за правадніком-провадам.

Прайшоў сланечнікі, у якіх хаваўся знаёмы акопчык тэлефаністаў, і выбраўся зноў у голае поле, цяпер ужо — незнаёмае. Ідучы, здалёк выглядваў кукурузнае поле, у якім, як гаварылі, і тоіцца наш НП.

У кукурузе каля провада была пратаптана сцежка. Калі я прайшоў трохі па ёй, убачыў разведчыка, які, было відаць, дзяжурыў, ахоўваў НП. Ён сказаў, каб я ішоў асцярожней, не вытыркаўся асабліва. Перад самым НП я натрапіў на бліндажык, у якім і каля якога драмалі некалькі разведчыкаў.

Тады я, згінаючыся, амаль паўзком дабраўся да самага НП. Камбат, які сядзеў у акопчыку, адразу павярнуўся, жэстам гасціннага, без цырымоній, гаспадара запрасіў: «Давай сюды, зампаліт». Калі я ўлез у акопчык, запытаў тым жа тонам, без цырымоній: «Якія навіны прывёз?» Я стаў расказваць, што ведаў.

Ён сядзеў расшпілены: было гарачавата,— але гэта вельмі пасавала з усім, як ён трымаўся. Ён вёў сябе не толькі проста, нібы грубавата, але і з нейкай зухаватасцю. Глядзі, маўляў, якія мы! Зухаватасць гэтая павінна была, мабыць, паказваць мужчынскасць, адчайную смеласць; у іншых яны, мусіць, былі б непрыемнымі, але ў Раманава з усім гэтым былі і таварыскасць і шчырая гасціннасць. І было відаць, што ўся гэта зухаватасць і нецырымоннасць ад жадання паказацца бывалым чалавекам, артылерыйскім ваўком! Які прайшоў агонь і воды і які таму на усё глядзіць проста. Жадання, якое няцяжка зразумець у чалавеку, якому толькі дваццаць з малым лішкам і які ўжо камбат, і камбат як належыць!..

Мне з ім было добра. Амаль адразу ў нас устанавіліся простыя, сяброўскія адносіны. Толькі раз я адчуў у яго нездавальненне, калі ён даведаўся, што яму няма пісьмаў. Ён быў родам з Калінінскай вобласці і непакоіўся пра сваіх блізкіх. Але нездавальненне гэтае хутка прайшло.

Блізка, прыхаваная маскіроўкай, стаяла стэрэатруба — вочы батарэі. Каля стэрэатрубы дзяжурыў разведчык, таксама размораны гарачынёй. Раманаў, што з гаспадарскай гасціннасцю частаваў мяне кавуном і бавіўся гаворкаю, раз-пораз паглядваў у той бок, кідаў: «Ну што там, Пятых? Ты — не задрамаў?» Раз Пятых паклікаў яго, Раманаў узняўся, стаў углядвацца ў стэрэатрубу. Адарваўся, кінуў пагардліва: «Дробязь. Не варта снарада!..» Ленавата вярнуўся да мяне, узяў недаедзеную скібку кавуна...

Пазней я падышоў да стэрэатрубы, прытуліўся да акуляра. Цікава было бачыць той бераг на дзіва блізка, высветлены да маленькай складачкі. Бераг быў пусты, такі пусты, што здавалася: усё там вымерла. Праўда, не зважаючы на гэта, выгляд яго, такі блізкі, выклікаў у душы трывогу. За гэтыя дні я трохі адвык адчуваць небяспеку блізка, і гэтая сустрэча як бы вярнула мяне да рэальнасці...

Мы зноў гаварылі, калі над намі раптам імкліва завылі міны. Яны запляскалі так блізка, што можна было падумаць: НП засеклі. Ледзь яны выбухнулі, Раманаў кінуўся да стэрэатрубы, прынік пільна. Міны вылі і вылі, секлі кукурузу недзе вельмі блізка, але было ўжо відаць, што немцы б’юць ці наўгад, ці не па НП. Яшчэ не перасталі яны выць, як Раманаў, хуткі, нецярплівы, выхапіў трубку ў тэлефаніста, стаў камандаваць на батарэю. За выццём мін я не чуў ні каманд, ні далёкіх удараў батарэі, улавіў толькі, як са знаёмым фуркатам пайшлі недзе ўгары нашы снарады. І добра чуў, як на прыціхлым беразе моцна, дружна грымела.

Ірваліся нашы снарады. Раманаў то кідаўся да стэрэатрубы, то крычаў у трубку. Батарэя біла беглым агнём.

Калі батарэя сціхла, Раманаў паглядзеў у стэрэатрубу і ленавата — звычайная рэч! — падаўся зноў да мяне. Я запытаў — што там было? Ён адказаў: мінамётная батарэя. Закончыў знарок абыякава: «Накрылася!» Я бачыў, як ён потай рады, але трымае ролю.

Такім жа грубаватым і гасцінным ён быў, калі прынеслі абед. З шырокай душою пачаставаў гарэлкаю: «Пі!» Калі мы выпілі, трохі ап’янелы, стаў яшчэ больш зухаваты, нецырымонны, дружбацкі. Стаў як бы маладзейшы.

Пад вечар з таго боку сляпіла сонца і назіраць было амаль немагчыма. Ён крыкнуў, каб лепш прыкрылі стэрэатрубу і не бадзяліся. Сядзеў у акопе, уткнуўшы нос у газету. Я глядзеў на яго, і мне раптам стала смешна: прозвішча і імя ў камбата — царскія: Мікалай Раманаў! Лейтэнант Мікалай Раманаў. Мікалай Паўлавіч.

Я быў тут дацямна. У змроку разведчыкі мне параілі схадзіць з імі па кавуны, тут — недалёка. Раманаў падтрымаў. Мы трохі ціснуліся ў кукурузе, потым вылезлі на голае поле. Папаўзлі па ім. Гэта было на схіле да Дняпра. Дняпро быў вельмі блізка ўнізе.

І на тым, і на гэтым беразе было на дзіва ціха. Нават ракеты — звечара — не ўспыхвалі. Мы ў цемры абмацвалі кавуны, адрывалі, клалі ў мяшкі. Без прыгод вярнуліся назад.

Раманаў загадаў лепшыя кавуны аддаць мне. Для тых, хто на агнявой. На развітанне моцна, па-дружбацку паціснуў руку. Даў у праважатыя разведчыка. Разведчык быў вопытны хлопец, але ў цемры мы неяк заблудзіліся. Нейкі час лазілі па кукурузе, пакуль выбраліся на поле, знайшлі провад.

Ісці ў цемры было цяжка, я адправіў разведчыка назад, а сам заначаваў з тэлефаністамі. Ледзь развіднелася, падаўся да агнявой.

 

7 верасня

Ах, якія дні. Цеплыня, лагоднасць у прыродзе. Неба высокае, ціхае, з лёгкай асенняй смугою. Сонца грэе так ласкава, што мімаволі хочацца заплюшчыцца. Заплюшчыцца і ні пра што не думаць горкае...

Ные на душы: вайна ідзе. І нам невядома, што яшчэ давядзецца паспытаць. Але ные неяк ціха: лагодная спакойнасць навокал суцішае думкі. Думаецца, што ўсё будзе добра. Што ў вайне, па вестках, якія даходзяць, пачынаецца пералом. Немцаў б’юць пад Кіевам, стрымліваюць на захадзе...

Ужо больш за дзесяць дзён мы малоцім немцаў тут. Можа быць, тут і давядзецца засесці.

 

10 верасня

Мы перабраліся на новую пазіцыю. Выкапалі новыя ровікі, новыя бліндажы. Прыстраляліся.

Пазіцыя тут не такая выгадная. Стаім у роўным стэпе. Немцы ўпарта спрабуюць нас намацаць, але гэта ім не ўдаецца. Снарады рвуцца даволі далёка. Час ад часу немцы наўгад б’юць шрапнеллю. Белаватыя воблачкі ўспыхваюць то перад намі, то ззаду нас.

Мне здаецца, немцы тады добра б’юць, калі вокам бачаць. А ўсе гукавыя і іншыя разведкі — падмога кепская.

 

12 верасня

Днём яшчэ цёпла, а ноччу цісне холад. Вымушаны грэцца ў бліндажах. Раніцай трава срабрыцца інеем.

Чамусьці начамі вельмі ные правая нага: пасля нейкага ўдару, ці што. Я з-за гэтага часам прачынаюся.

Днём, калі не страляем, бавім час так, як захочацца кожнаму. Хто мурлыча песню, хто вырэзвае штосьці на кацялку, хто капае ножыкам зямлю. Хто проста глядзіць у неба. Хто нешта піша. Хто паплёўвае, назірае, як сліна сыходзіць у зямлю.

Кружок хлопцаў цэлымі гадзінамі рэжацца ў карты. Адзін з іх — харошы хлопец, наводчык Меншчыкаў. За гульнёй назірае яго таварыш Каратаеў, які ніколі сам не гуляе, але раўніва сочыць. Каратаеў — чырванатвары, як цагляны, аднекуль з-пад Волагды. У яго дзіўнае, папоўскае імя — Экзакустадзіян. Ніхто яго не заве гэтым імем, усе — проста і міла — Кусцік.

Калі смяюцца над яго імем, не любіць. Смешак з сябе наогул не зносіць. Самалюбівы вельмі...

Мы ляжым з сержантам Дубінкіным. У камандзіра гарматы пільны клопат: хоча дакапацца, як зроблена ручная граната. Зняў рубашку, нажом развярнуў бляху, дастае выбуховае рэчыва. Падыходзіць павольна Іваноў, таксама сержант і камандзір гарматы. Валіцца побач, сочыць за тым, што робіць Дубінкін.

Іваноў бярэ разламаную гранату, разглядвае. Потым неспадзявана прапануе паглядзець, як дзейнічае процітанкавая граната. У нас іх нямала, але нам не давялося карыстацца імі. Дубінкін сумняваецца: выбух пачуе Лугавой, старшы на батарэі. Будзе недавольны, даложыць камбату. Спрэчку завяршае сержант Пакатаеў, які падышоў, мабыць, таму, што ўгледзеў, як два камандзіры пра нешта шэпчуцца.

Сержант Пакатаеў чалавек, які ўпэўнен, што свет населены хітрымі людзьмі, і таму лічыць, што трэба жыць так, каб самому не быць дурным. Ён заўсёды ўсім цікавіцца. Асабліва тым, што робяць камандзіры іншых гармат, таварышы.

Сумненні сержанта, здаецца, ніколі не гнятуць. У гэтым ён поўная процілегласць Дубінкіну.

Знаходлівы, ён адразу прапануе гранату ўзарваць у пустым акопе з боку ад батарэі. Тоўсты, мардасты, ён хутка ўстае і вяртаецца ад сваёй гарматы з цяжкай процітанкавай гранатай.

Мы ідзём да акопа. Упэўніўшыся, што там нікога няма, Пакатаеў нарыхтоўвае гранату, размахваецца і кідае. Мы на ўсякі выпадак прыпадаем да зямлі. Грыміць моцны, басавіты выбух. Мы падбягаем, глядзім: выбух абваліў сцены, выкінуў даволі зямлі ўверх. Выбух моцны.

З бліндажа каля батарэі выскоквае лейтэнант Лугавой. Аглядваецца. Пытае, што здарылася. Лугавой незадаволены. Яго не ў час перапынілі, ён рэзаўся ў бліндажы з камандзірамі ўзводаў у карты. Да яго спакойна ідзе Пакатаеў, кажа, што даследавалі дзейнасць гранаты. На выпадак прарыву на батарэю танкаў. Гаворыць дзіўна паблажліва, як бы звысоку.

Лугавой момант не ведае, што сказаць. Стрымлівае сябе. Ён не адважваецца нападаць на Пакатаева.

Лейтэнант моўчкі вяртаецца ў бліндаж.

Лугавой — чалавек новы ў нас. Для мяне ён — самая большая загадка тут. Адчуваю: ён — чалавек злосны, хоць і хавае гэта звычайна. Ад чаго яго злосць: ці ад характару, ці ад якіх-небудзь няўдач — гэта мяне асабліва цікавіць...

Але — хопіць пра Лугавога. Галоўнае, што я адчуваю: людзі адпачылі за гэтыя дні, набраліся сілы. У іх нібы паявіліся лішкі сілы, якія невядома куды дзець...

 

15 верасня

Трэба яшчэ напісаць пра людзей. Пакуль ёсць час.

Я ўсё больш хілюся да Дубінкіна. Вельмі да душы мне далікатнасць, чуласць яго. Да душы надзвычайная сціпласць, тое, што ў ім не заўважыш ніколі імкнення выставіцца прыгожа, выгадна ўладзіцца.

Ва ўсіх паводзінах ён на дзіва просты, шчыры і таму неяк асабліва прывабны.

Ён падабаецца мне і абліччам: яно вельмі гарманічна з яго характарам. І твар яго — правільны, з шэрымі вачыма і светлымі брывамі, з чыстым ілбом — як бы ўжо сам паказвае, які чысты, светлы чалавек з такім абліччам. Ёсць нешта нават нібы жаночае ў далікатным гэтым твары, які тонка ружавее, калі сержант бянтэжыцца, і які так харашэе яшчэ ад светлай, амаль дзіцячай усмешкі.

Дубінкін — родам з Баку, з рабочай сям’і, пра якую мне амаль нічога невядома. Дубінкін наогул не вельмі любіць расказваць пра сябе. Ён як бы лічыць, што і сам ён і ўсё, што з ім звязана,— усё гэта самае звычайнае. Ёсць тут пра што растарэкваць.

І гэты ціхі, далікатны чалавек — адзін з лепшых камандзіраў гармат. Думаю нават, што — самы лепшы ў батарэі.

Яшчэ адзін камандзір гарматы — сержант Іваноў. Я не раз сядзеў з ім каля гарматы, ехаў з яго разлікам на маршы. Іваноў больш гаваркі, чым Дубінкін: асабліва, калі гаворка якім-небудзь чынам закране ўспаміны. Іваноў любіць успамінаць: і жыццё да арміі, і станцыю Паворына, з якой ён прыйшоў сюды, і жыццё блізкіх і далёкіх сваякоў. Але разам з тым ён умее і маўчаць, гадзінамі пра нешта сабрана думаць. Ён наогул здаецца чалавекам сталым, роўным, што як бы паказвае і тая нехапатлівасць, з якой ён ходзіць, з якой ён робіць усё. У тым ліку ў крутыя хвіліны бою.

У яго гаворцы выхапілі неяк слова: «пахан» — папаша, бацька. Гэта слова хтосьці прыклеіў да самога Іванова, і яно на дзіва натуральна прыліпла да сержанта. У камандзіра гарматы сапраўды ёсць нешта бацькоўскае: у сталасці яго і ў клапатлівасці.

Трэці з камандзіраў гармат — сержант Пакатаеў — можа быць, самая каларытная асоба. Пакатаеў і знешне вылучаецца: нізкарослы, тоўсты, шчакасты, шчокі дрыжаць, як студзіна. Рот малы, губы тоўстыя, па форме — як у груднога дзіцяці. Вочы не зусім пэўнага колеру, не то шэрыя, не то яшчэ якія, заплылыя тлушчам, ледзь выглядваюць з вузкіх шчылінак. Але яны на дзіва жвавыя, увесь час у руху. То сочаць сцеражліва, то ўнізваюцца ў цікавае, то выдаюць святую наіўнасць, то не тояць шчырай хітрасці.

Важкі, з тоўстымі нагамі, з жыватом, Пакатаеў на дзіва рухавы і на рэдкасць дзейсны. У яго, як, можа быць, ні ў каго ў батарэі, развіта ўчэплівая, практычная знаходлівасць. Гармата Пакатаева, яго трактар заўсёды нагружаны якімі-небудзь запасамі, часта невядома калі і як здабытымі. У разліку яго гарматы то нешта пражыцца асобае, то нейкая гарэлка, то нейкі хлеб. Ледзь мы пераправіліся праз Дняпро, Пакатаеў цішком абадраў і абсмажыў цэлага барана, наладзіў пір гарой. На які, акрамя разліку сваёй гарматы, запрасіў надзейных сяброў і патрэбных людзей.

Ён востры на язык, любіць жарт. У запасе ў яго нямала і прымавачак на любы выпадак. Ёсць у яго і артыстычныя здольнасці, якія разам з пачуццём гумару даюць яму — калі ён захоча — быць вельмі пацешным.

Людзі ў нас любяць смяяцца, і калі Пакатаеў што-небудзь вырабляе ці хоць бы расказвае, каля яго ахвотна збіраецца гурток. Ён ведае сваю сілу над людзьмі. І нярэдка карыстаецца ёю.

 

18 верасня

Апошнія дзве ночы нас падымалі па трывозе. Мы многа білі па пераправе на Дняпры. Білі так густа, што ўспышкі ад стрэлаў амаль зліваліся. Успышкі гэтыя сляпілі нас, і мы ў гэтым мільганні кідкага святла і цемры круціліся, як заведзеныя.

Білі мы добра. Немцам зноў не ўдалося пераскочыць на гэты бераг. Ужо больш за дваццаць дзён мы цвёрда трымаем немцаў на тым баку. Сёння нам перадалі падзяку за добрую стральбу ад камандзіра дывізіёна капітана Леканава. Наш камандзір дывізіёна — чалавек не вельмі шчодры на хвалу, і гэта нешта значыць.

Смоквін сказаў, што дывізіёнам задаволены сам Дзядоў...

Людзі весела адгукнуліся на слова падзякі: апошнія дні нам давялося добра папрацаваць. Немцы нешта сталі вельмі насядаць. Імкнуцца нас намацаць, падавіць. Многа б’юць, але нятрапна.

 

19 верасня

Ноч прайшла ціха. А днём раз за разам б’ём.

І немцы б’юць.

Калі мой начальнік — палітрук Смоквін — на НП ці ў штабе дывізіёна ці палка, уся палітработа ў батарэі кладзецца на мае плечы.

Ён мне верыць, і я стараюся рабіць усё, як трэба. Мне з ім прыемна працаваць. Ён — чалавек на дзіва роўнага, можна сказаць — сонечнага характару. Мяккі, лагодны з людзьмі, ён ніколі не крыкнуў ні на каго з байцоў. Ніколі не павысіў голасу. Хударлявы, з блакітнымі вачыма твар яго заўсёды як бы вясёлы, ветлівы.

Ён усё, што даводзіцца, умее рабіць неяк весела. Я ўжо не кажу пра цяперашнія, больш-менш спакойныя дні, але і там, у Новай Адэсе і ў стэпе пад станцыяй Грэйгава, ён, я заўважыў, не падаў духам. Ён умее неяк лёгка пераносіць нягоды і ад душы цешыцца тады, калі становіцца лягчэй. Адным словам, наш Смоквін — вялікі жыццялюб.

Ён не так даўно быў цывільным. Не так даўно пакінуў сваю вясёлую Адэсу, але калі глядзіш, як ён дзейнічае, як упэўнена рашае ўсё, што яму належыць, здаецца — усё жыццё быў ваенным. Я ўжо не дзіўлюся яго выпраўцы: стройны, лёгкі, ён заўсёды падцягнуты, акуратна бездакорна апрануты. Праўда, пояс ён зацягвае не туга; так, каб ён не ціснуў. І ў выпраўцы, у паводзінах ні трохі франтаватасці. Як бы і не адэсіт...

Адэсай ён ні разу не хваліўся. Наогул — хваліцца не любіць. Чамусьці мне здаецца, што ён павінен любіць жанчын. І, мабыць, жанчыны яго.

 

21 верасня

Некалькі разоў хадзіў у Іларыёнаўку. Пасля поля, акопаў, стральбы з нейкай радасцю ідзеш па сялу. Вочы цешаць ціхія, белыя хаты, зялёныя рады вішняку, сады. Двары, у якіх бегаюць дзеці, корпаюцца куры.

Пад вішнямі, каля хат ціснуцца машыны. Яны замаскіраваны, і іх небагата,— каб не прыцягваць увагу немцаў. Сяло і зблізку здаецца на дзіва ціхім, мірным. Асабліва ў такія лагодныя сонцам асеннія дні, калі ва ўсёй прыродзе разліта нейкая ціхая задуменнасць.

Агароды ўжо зжоўклі і здаюцца пуставатымі, голымі. У іх неяк асабліва відаць, што ўжо восень і блізка халады. Іх выгляд мяне дзіўна хвалюе, наганяе журботнасць,— мабыць, таму, што нагадваюць мне родныя мясціны — агароды маёй вёскі, майго маленства. Дарагі, нібы нерэальны ўжо свет...

У штабе палка спакойная заклапочанасць. Ходзяць не спяшаючыся, гавораць роўна. Учора бачыў блізка капітана Рабчука, начальніка штаба. Трохі назіраў за ім. Ён выйшаў з незнаёмым старшым лейтэнантам, штосьці гаварыў яму. Цярпліва, з увагай слухаў адказы. Спакойна тлумачыў нешта.

Шчуплаваты, падцягнуты, ён вабіць вельмі спакойнай манерай гаварыць, інтэлігентным выглядам. Ён вельмі нагадаў мне былога начштаба дывізіёна з 298-га палка Сітнікава. У іх, мне здалося, вялікае падабенства і знешняе. Абодва — хударлявыя, смуглаватыя, з цёмнымі, спакойна-ўважлівымі вачыма, з інтэлігентнай годнасцю ў манеры трымацца з людзьмі, гаварыць...

Старшы лейтэнант Сітнікаў — ці выратавалі яго ў шпіталі?..

Дзе наогул былыя мае таварышы з 298-га, тыя нямногія, што ўцалелі? Што з імі?..

 

22 верасня

Ездзіў з трактарыстамі ў Сінельнікава, атрымаць запасныя часткі для трактараў.

Сінельнікава ні трохі не змянілася. Дамы і ў горадзе, і на станцыі цэлыя. Таксама знаёма высіцца парашутная вышка. Зелянеюць высокія дрэвы вакол вакзала...

Туды і назад ехалі на грузавіку. Асабліва ўзрадавала і напоўніла ўпэўненасцю, што і ў горадзе, і на дарогах — цвёрды парадак. На складах — усё акуратна складзена, усюды дакументы, дакладны падлік. На дарогах — на ўсіх скрыжаваннях — патрулі, рэгуліроўшчыкі. Ледзь заўважвалі машыну, выходзілі на сярэдзіну дарогі: уладным узмахам сцяжка — загад спыніцца на ўзбочыне. Абавязковы загад: «Вашы дакументы!» Як закон.

На ўсіх пунктах — чысціня, падмецена. На будках — плакаты.

Заічанка лаяўся, што спыняюць. А я быў рад: адчуваў, як чотка дзейнічае вялікі армейскі механізм.

Можа, мяне ўсё так радавала таму, што я першы раз бачыў гэта. Я фактычна першы раз быў у сапраўдным тыле. За ўсе месяцы.

Мне здаецца (хочацца, каб так і было!), што армія наша прывяла сябе ў парадак...

 

23 верасня

На батарэю наляцеў камандзір дывізіёна капітан Леканаў.

Ён быў не першы раз. Помню, як ён наляцеў быў перад пераправай цераз Дняпро. Я пішу «наляцеў» таму, што ён паяўляецца кожны раз знянацку, зразу, з ходу пачынае дзейнічаць. Тады на Дняпры ён учыніў строгі агляд гарматам, маёмасці, якая была нагружана на іх. Разнёс камандзіраў, што панагружалі на гарматы мяхі з розным дабром, найбольш цукрам. Тады асабліва дасталося Пакатаеву.

Некалькі разоў капітан налятаў на батарэю тут. І кожны раз, як і сёння, знянацку. Адчуваецца, што гэта ўжо такое правіла ў капітана. Правіла не толькі важнае, але і мілае душы,— мяркуючы па тым, з якім імпэтам кожны раз капітан яго ажыццяўляе.

Мы добра адчуваем значэнне гэтага правіла: любы дзень, любы момант мы павінны быць гатовы да сустрэчы з капітанам. Сустрэчы раптоўнай і строгай...

Сёння капітан перш за ўсё наскочыў на трактарыстаў. Ухапіў позіркам — чым займаюцца: трактарысты — хто гаманілі, хто драмаў; заўважыўшы яго, адразу паўскоквалі. Капітан пайшоў паўз трактары, хутка і прыдзірліва аглядваючы, кідаючы строгія заўвагі. Ён не стаў доўга затрымлівацца, хутка абышоўшы, адразу рашуча пакрочыў на агнявую пазіцыю. Як ён ні хутка пакіраваў да гармат, тут ужо ўведалі пра паяўленне капітана, усе разлікі, камандзіры гармат, узводаў былі ўжо гатовыя да сустрэчы — клапатліва варушыліся каля гармат. Сярод разлікаў былі насцярожаны Лугавой і спакойны Смоквін. Лугавой кідаўся то туды, то сюды, хапатліва і люта распараджаўся...

Ледзь капітан паявіўся, Лугавой даў каманду «смірна», пакіраваў да яго. Леканаў лагодна выслухаў яго, адразу хутка, нецярпліва рушыў да гармат. Прысадзісты, з чырвона-загарэлым, сухім тварам, з важкім позіркам, аглядваў гарматы, коратка зваў то камандзіраў, то наводчыкаў, то часам каго-небудзь іншага з разліку, загадваў зрабіць, паказаць, строга кідаў заўвагі. Лугавой і Смоквін ішлі побач; Смоквін — лёгкі, просты, Лугавой — прыгорблены, з гатоўнасцю адказаць за ўсё, выканаць усё.

Капітан праверыў стан матчасці, забяспечанасць боепрыпасамі, маскіроўку, выпраўку людзей, як і заўсёды раней, твар яго быў недавольны: капітан адзначаў недахоп за недахопам. Прайшоўшы па ўсёй агнявой, камандзір дывізіёна загадаў выстраіць батарэю. Калі строй выцягнуўся перад ім, негаваркі, хмурны, заявіў усім: нездаволены. Пералічыўшы галоўныя недахопы, сказаў: відаць, у батарэі лічаць, што мы не на вайне, а на курорце. Ніякага парадку. Намякнуў, што наперадзе — цяжкія баі. Загадаў — падцягнуцца заграз жа. Прыгразіўся — што днямі зноў прыедзе.

Ён дазволіў распусціць строй. Хвілін пяць даваў нейкія ўказанні Лугавому і Смоквіну. Потым хутка пайшоў да сваёй машыны...

І ўсё-такі мы жывём неяк не па-франтавому. І весткі з франтоў абмяркоўваем, як нешта далёкае...

 

24 верасня

У батарэі неспакой. Усе гаворкі і думкі — пра адно: у суседнім дывізіёне немцы накрылі батарэю. Многа забітых і раненых. Адзін разлік выбіт зусім. Прамое пападанне.

 

25 верасня

Ходзяць цьмяныя, трывожныя чуткі. Быццам немцы на поўначы недзе прарваліся — перайшлі Дняпро. І — быццам недалёка ад нас. І ідуць сюды...

Пытаўся ў Смоквіна. Смоквін пацвердзіў, але папрасіў пакуль не гаварыць. Становішча яшчэ няяснае, і трывожыцца рана. Наогул раіў падтрымліваць настрой...

Сёння канчаецца месяц, як мы стаім тут. Можам задаволенымі быць: не пусцілі немцаў, стрымалі. Але чуткі з поўначы не даюць нам радавацца.

Небяспека ўжо не за Дняпром. У другім баку.

 

26 верасня

Трывога тая ж, што і ўчора. Чакаем, што будзе; прыслухоўваемся да гукаў з поўначы. Там часам глуха грыміць...

Неспакой гняце душу, але мы стараемся цешыцца надзеяй, што ўсё наладзіцца. Так не хочацца думаць, што ўсё даўняе, паганае пачнецца зноў...

Мы мяняем пазіцыі. Адзін наш дывізіён павярнуў гарматы на поўнач.

Калі мянялі пазіцыі, трохі стаялі. Мабыць, ад таго, што было нявесела, Заічанка дастаў гармонік. І ўсе раптам узрадаваліся, акружылі, папрасілі «цыганачку». «Цыганачку» тут асабліва любяць, яе не раз скакалі, але ніколі скокі гэтыя не хвалявалі мяне так. Ніколі не бачыў, каб так аддана, «напрапалую» ішоў Дубінкін. Мякка, зграбна, з далікатнай ружовасцю на твары, з нейкай далікатнай какетлівасцю і разам — з якім незвычайным запалам!

І як хвалявала гэта ўсіх. Так, што Заічанка сам не вытрываў, аддаў гармонік Кручкову: «вазьмі, шалашоўка!», выйшаў сам. І даў так, як ніколі не даваў. Ад усёй душы, усё, што мог. Нават больш.

Тады выйшаў Пакатаеў. Ён не мог спрачацца ў «цыганачцы» — ні з Дубінкіным, ні з Заічанкам. Ён ведаў, што і брацца няма чаго: ні душы, ні ўмельства такога. І ён паказаў, што яго гэта і не цікавіць; таксама танец нам «цыганачка» нейкая! Загадаў Кручкову: «Дай маю, варонежскую...» І вось жа, як лоўка перавёў танец у іншы лад. Паволі расправіў плечы, смешна развёў рукі. Ляніва пакруціў тоўстым каленам, адным, другім. Круглым, мардатым тварам састроіў міну: ахвоты і сарамлівасці. Пакручваючы смешна, па-жаночы плячыма, тоўстым задам, ляніва прайшоў трохі. Зноў пакруціў каленам. Зашапялявіў падбадзёрліва:

— Шевели, бабка, ногой!..

— Шевелю, касатик мой!..

Уся батарэя заходзілася з рогату. Як і не было трывогі.

Так рады былі ўсе забыць яе.

Цяпер мы на новай пазіцыі. Вечарэе.

 

27 верасня

Вось і кончылася спакойнае жыццё.

Зноў зняліся з пазіцыі,— якую толкам не разгледзелі. Зняліся і пайшлі, пайшлі — усё далей ад Дняпра. Ад тых мясцін, якія трымалі цэлы месяц і з якімі зрадніліся.

Пайшлі ў невядомасць. Вяртаючыся зноў да таго становішча, якое было месяц назад. І да якога так не хочацца вяртацца.

Адышлі нямала. Сталі на голым выгане каля нейкага сяла. Кажуць, сяло завецца Грыгораўка і мы цяпер блізка ад Сінельнікава.

Занялі тут пазіцыі. Жывём даўкай невядомасцю, чаканнем, што будзе далей, слыхам і чуткамі. Чуткі цёмныя, паганыя: немцы захапілі Новамаскоўск. Уварваліся ў горад ноччу. Сюды ідуць нямецкія танкі...

Слых б’юць выбухі. Кажуць, што гэта сапёры рвуць дарогу.

Самае паганае, што ва ўсім гэтым — невядомасць. Толкам мы нічога не ведаем. Ні мы, ні — як я бачу — камандзіры нашы. Не ведаем абстаноўкі, не ведаем — што нам чакаць...

Па дарозе едуць машыны, павозкі, ідуць салдаты. Групкамі і па аднаму. Раненыя і здаровыя, усе ад Дняпра. Усе хмурныя, стомленыя.

Мы, калі толькі можна было, падыходзілі да іх, загаворвалі, распытвалі. Хацелася ведаць, што робіцца; тым больш што выгляд гэтых хмурных групак, гэтага адступлення трывожыў усіх. Мы ў гэтых роспытах як бы шукалі надзею: мімаволі жыло спадзяванне, што можа ўсё не так пагана, як здаецца. Але роспыты не толькі не супакоілі, а ўсё ўздымалі трывогу: тое, што неахвотна расказвалі людзі, было горш за ўсякія думкі. За імі — цяжкія баі, людзі гэтыя — нямногія шчасліўцы, што ўцалелі... Амаль усе казалі пра нямецкія танкі. Танкі прарваліся, танкі падавілі, пасеклі кулямётамі...

Яны гаварылі пра жахлівыя страты.

Гледзячы на людзей, што цягнуліся паўз нас, я мімаволі шукаў знаёмых. З таго дня, як мы разышліся недзе між Вазнясенскам і Новай Адэсай, мяне амаль увесь час вярэдзіла загадка: што ж з іншымі нашымі? Я і думаў не раз і пытаў, калі сустракаўся з кім-небудзь, хто мог бы ведаць, але не знаходзіў і следу. І раптам тут, у гэтай неразбярысе, я ўбачыў чалавека з 298-га горнага, з тых, з кім я разышоўся. Я спачатку не паверыў, але гэта быў ён: Озераў, разведчык.

Озераў таксама здзівіўся і ўзрадаваўся. Але гаварыў ён неахвотна і без радасці. Ён быў вельмі прыгнечан. Ён сказаў, што полк стаяў у куце між Дняпром і рэчкаю Самарай. Немцы наваліліся з поўначы, прыціснулі іх да Самары. Вялікая маса танкаў. Многіх падавілі, пасеклі. Калі, прыціснутыя да ракі, кінуліся ў ваду,— сталі касіць з кулямётаў. Што там было — лепш не ўспамінаць. Людзі гінулі, танулі тысячамі...

Ён не ведае, што з іншымі. «Там такая каша была». Пасля Самары ён нікога не бачыў. Ведае толькі дакладна, што забілі Мартынава і ранілі Макавецкага. З нашай былой батарэі.

Ён не хацеў ні гаварыць больш, ні сядзець. Я і не стаў затрымліваць яго.

 

28 верасня

Становішча па-ранейшаму няпэўнае.

Яшчэ не вялі бою, а ўжо — страты. Учора паслалі ў разведку ў бок Іларыёнаўкі лейтэнантаў Драбашка і Ткаленка. Далі ім машыну. Прыйшоў час вярнуцца, а іх — усё няма і няма. Так і не дачакаліся да ночы. А ноччу прыйшоў шафёр з памочнікам і расказаў, што здарылася.

На дарозе, па якой яны ехалі, было ціха. Перад Іларыёнаўкай яны спынілі машыну, сталі ўглядацца: ці не відаць у сяле чаго-небудзь падазронага. Іларыёнаўка здавалася ціхаю, немцаў непрыкметна было, і лейтэнанты, параіўшыся, рашылі ехаць у сяло. Калі пад’язджалі, таксама было ціха. Але як уехалі на вуліцу, заўважылі каля плота матацыклы. Немцы ляжалі ў цяньку і драмалі, толькі адзін сядзеў, глядзеў на іх. Усе анямелі. Шафёр спыніў машыну. Немец спакойна ўстаў, пайшоў да іх. Штосьці па-нямецку спытаў.

Відаць, палічыў за сваіх. Сержант, які ехаў у кузаве з лейтэнантам Ткаленка, схапіў у памочніка шафёра вінтоўку і стрэліў.

Немец закрычаў, упаў. Немцы, што спалі, у момант абудзіліся, паўскоквалі. Паднялі страляніну. Але ўсе, хто быў у машыне, управіліся ўжо выскачыць. Кінуліся ў розныя бакі...

Шафёр і памочнік яго вярнуліся, а лейтэнантаў і сержанта няма. Няма, хоць даўно маглі б вярнуцца, калі б выратаваліся.

 

1 кастрычніка

Мы ўсё ў тых жа мясцінах. І ўсё тая ж невядомасць.

Нічога нельга разабраць. Некалькі разоў то адыходзім назад, то вяртаемся на ранейшыя месцы. Кожны раз разгортваем батарэю, цягнем сувязь, капаем ровікі. Падрыхтуемся і стаім, стаім, невядома чаго чакаем. Пастаяўшы, здымаемся — без адзінага стрэлу — і едзем зноў кудысьці.

Змянілі не адну пазіцыю, а так і не зрабілі ніводнага стрэлу. Тое, што круцімся ўсё на месцы, робіць усе нашы клопаты бязглуздымі. Людзі злуюцца, наракаюць: разгортваемся ды капаем, а якая карысць? Мяне трывожыць гэтае вандраванне: у ім я адчуваю няпэўнасць нашага становішча.

У дадатак да ўсяго і надвор’е сапсавалася. Шэрае, хмурнае неба. Час ад часу нудна імжыць. Ад гэтага голае, рудое поле, у якім стаім, здаецца асабліва сумным. Сумна вытыркаецца наводдаль у полі нізкая, крывабокая сцірта, каля якой размясціўся наш НП. У полі такіх сцірт некалькі.

Цьмяна, паныла і на душы. Чаго мы тут дачакаемся?

 

2 кастрычніка

Учора адзін наш узвод перадалі ў другую часць. Яны адправіліся кудысьці пад Паўлаград. У гэтым узводзе і Дубінкін. Так што гармата Мішы Дубінкіна цяпер не з намі.

Мы зноў на новай пазіцыі, недалёка ад Грыгораўкі. Нас папярэдзілі, што блізка нямецкія танкі. Нашы гарматы пастаўлены так, каб можна было біць прамой наводкай.

Мы ўвесь час каля гармат, чакаем. Па-ранейшаму — хмарна і імжыць. Голае поле з крывымі сціртамі невядома што зычыць. Гняце навіна: немцы — танкі — раздавілі батарэю ў суседнім дывізіёне. Зайшлі збоку — нашы не ўправіліся разгарнуцца. Моцныя нашы пушкі-гаўбіцы, ды — непаваротлівыя...

Учора на адзін наш НП наскочылі нямецкія аўтаматчыкі. Нашы сядзелі ў акопчыку каля сцірты. Усё выйшла неспадзявана. Амаль усе, хто быў на НП, загінулі... Мы стаім без пяхотнага прыкрыцця...

 

3 кастрычніка

Усю раніцу непраглядны туман. За два крокі не відаць нічога.

Мы зняліся з апошняй пазіцыі, доўга стаялі на выгане каля Грыгораўкі. Стаялі, драмалі ў тумане, стомленыя недаспанай ноччу. Чакалі і не чакалі каманды ехаць: няпэўнасць, у якой мы жылі ўсе гэтыя дні, зрабіла нас цярплівымі і амаль абыякавымі. Да таго ж — так хацелася спаць.

Туман паволі стаў радзець, разыходзіцца, і нам далі каманду рушыць. Мы сталі выязджаць у вуліцу, пацягнуліся ўсцяж яе, паўз белыя хаты, агароды. Седзячы на казённіку гарматы, мы раптам заўважылі: на другой, паралельнай вуліцы — таксама калона. Нас раздзяляюць агароды, вузкая, падзеленая на гэтыя агароды лагчына, унізе якой, можа, цячэ ручай. У калоне, што ідзе па той вуліцы,— добра відаць — не гарматы, танкі. Між нашымі вуліцамі ўсяго якіх-небудзь сто, сто пяцьдзесят метраў, не больш. Адлегласць блізкая, але мы то бачым іх, то не: за агародамі падыходзяць да нас хаты, адна, яшчэ адна,— затульваюць калону на другой вуліцы. Раз-пораз знікаюць за хатамі, за садкамі на тым баку і танкі. Выглянуць, схаваюцца, зноў выглянуць.

Мы нейкі час ідзём так: нас, праўда, трывожыць, што на той вуліцы танкі, але паколькі яны маўчаць, мы едзем. Праўда, прыглядваючыся. Можа, гэта — нашы. Не можа быць, што не... Нас папярэдзілі б...

Мы адразу заўважаем, як танк насупраць спыняецца, павяртае вежу. Ураз саскокваем, гатовы кінуцца да гарматы. Але — позна: паветра ўжо рве нямецкі снарад. Б’е рэзка кулямётная чарга. Б’юць амаль ва ўпор. Галавы нельга ўзняць.

Танкі б’юць і б’юць. З некалькіх гармат і кулямётаў. Так дакладна, што нельга і думаць, каб адчапіць, развярнуць нашу гармату. Вялікую, непаваротлівую. Вось дык уліплі. Што рабіць? У галаве ад такой неспадзеўкі — туман. Думкі не ідуць. Заўважаю побач кулямётчыка Фядотава, з «Дзегцяровым». Кладуся з ім. Можа — пойдзе пяхота...

Жахлівыя хвіліны. І недарэчныя да бязглуздасці. Трэба было так бязглузда наткнуцца!.. Столькі прайсці, каб так бязглузда скончыць... Як у тумане, бачу — танк, што перад намі, перастаў біць, крануўся. За ім між хат на тым баку прайшоў другі, трэці. Страляніна сціхла, і можна глядзець, як яны ідуць. Колькі іх там! Ім, здаецца, няма канца.

Нарэшце праходзяць. Там — ціха. Нейкі час мы ляжым. Не верыцца, што гэта ўсё. Не, і пяхоты няма. На вуліцы, каля гармат, па адным, па два збіраюцца нашы. Усе ўсхваляваны, насцярожаны. Аднекуль паяўляюцца ўстрывожаныя Раманаў і Смоквін, аглядваюць гарматы, камандуюць. Гарматы моцна пашкоджаны: у адной снарад прабіў люльку. Прабіт снарадам і дыміць трактар. Гарыць прычэп са снарадамі.

Раманаў камандуе перш за ўсё тушыць пажар і сам кідаецца да яго. Кідаемся за ім і мы: сцягваем шынялі, накрываем дошкі, што гараць. Полымя, хоць і неахвотна, але паддаецца.

Паволі збіраюцца ўсе. Раманаў пытае трактарыстаў: што з трактарамі. Трактары, за выключэннем аднаго, могуць ісці. Ён загадвае гармату ад разбітага трактара перачапіць.

Кароткая нарада з камандзірамі, і Раманаў прымае рашэнне: ісці далей. Ісці туды, куды пайшлі танкі, рызыкоўна; трэба разведаць дарогу. Камбат загадвае некалькім чалавекам, у тым ліку Смоквіну і мне, паехаць наперад.

Мы сядаем у кузаў грузавіка і едзем. За вёскай — шырокі, роўны стэп. Трывожна ўглядваемся зверху, ці не відны абрысы танкаў? Сустрэча ў стэпе з танкамі адной грузавой машыны, на якой усяго некалькі чалавек, нічога добрага не абяцае. Гэта — смерць. Але ж у нас і важны абавязак: за намі батарэя, якую трэба вывесці...

Увесь шлях гэты, увесь дзень поўны трывогі. Доўгай здалася нам гэта дарога. Але ўсё абышлося добра...

 

4 кастрычніка

Толькі што запісаў усё, што было ўчора, і не магу супакоіцца. Увесь дзень думаю пра недарэчнае здарэнне і не магу адбіцца ад думак.

Мы стаялі ў тумане, відаць, зусім побач. Толькі з-за выпадковасці не сутыкнуліся. Маглі б пайсці па той жа вуліцы, дзе і яны. Што магло б быць? І што было б, каб не лагчына між нас. З нашымі непаваротлівымі гарматамі, якія так цяжка развярнуць. Якія — сіла толькі тады, калі загадзя падрыхтаваны.

Наш лёс залежаў ад нейкай выпадковасці. Лёс батарэі, лёс дзесяткаў людзей, мой лёс. Не ўпершыню лёс жыцця вырашае дробная выпадковаць. Я думаю, што на вайне жыццём кожнага распараджаецца выпадковасць...

Горкія думкі: зноў мы ў стэпе былі адны. Некалькі цяжкіх гармат, амаль безабаронных у такім становішчы. Колькі мы страт нясём, неапраўданых, бяссэнсных, з-за таго, што няма ўзаемадзеяння артылерыі з іншымі радамі войск. Як усё ішло добра на Дняпры, калі яно было. Яшчэ ні разу немцы не білі нас, артылерыю, калі мы былі адзін на адзін. Артылерыя супраць артылерыі. Мы білі іх. Як закон.

Нас б’юць танкі. Танкі б'юць пяхоту. Рушаць усе нашы планы. Галоўная слабасць наша — танкі. Дзе нашы танкі?! Ад самага Стрыя — ні аднаго танка!

...З трагічным успамінаецца недарэчнае. Мы толькі атрымалі з кухні сняданак, як далі каманду ехаць. Давялося адкласці снеданне, бітон з макаронамі хутка прывязалі да гарматы. Калі немцы сталі біць па нашай калоне, адзін снарад трапіў у бітон з макаронамі. Потым мы ўбачылі — уся гармата была абвешана гэтым хараством... Паснедаць нам давялося толькі ўвечары, прайшоўшы небяспечную частку стэпу. Калі раздавалі яду, хлопцы жартавалі: «Давайце ешце цяпер, не адкладвайце на другі раз! Калі хочаце паесці!..»

 

5 кастрычніка

Мы ў Васількоўцы. Тут яшчэ мірнае жыццё. Проста дзіва: працуюць магазіны, сталовая. У магазінах прадаўцы за прылаўкамі, стаяць, як нічога не бывала.

Ад неспадзяванасці — зусім адвыклі ад гэтага! — мы хадзілі па горадзе, быццам п’яныя. Было такое адчуванне, нібы мы нейкім чынам аказаліся ў даваенным свеце. У ціхім, мілым свеце. Адным словам, хадзілі, як адурэлыя, глядзелі, цешыліся. Нам дапамагала сонца: пасля столькіх хмурных дзён выбілася з хмар, грэла мякка, лагодна...

Каб паспытаць больш мірных радасцей, заваліліся ў сталовую, расселіся. Выбраўшыся нарэшце з яе, з Паўлам падаліся зноў па магазінах: разглядвалі, часам — куплялі розныя дробязі. Бадзяліся, пакуль не настала пара вяртацца.

Цяпер, калі ўспамінаю ўсё, на душы так, быццам паўдня купаўся ў радасці. Самы радасны дзень за ўсю вайну.

 

6 кастрычніка

Нашы тэхнікі дзень і ноч рамантуюць гарматы. Смоквін сказаў, што надзеі мала. Прыйдзецца, мабыць, здаць на завод. Мы можам застацца без гармат.

Да Васількоўкі набліжаюцца немцы.

 

7 кастрычніка

За сялом — страляніна. Немцы б’юць па сялу, за сяло. Нашы 8-я і 9-я батарэі занялі пазіцыі і вядуць з немцамі бой.

Вось і кончылася кароткая мірная ідылія. Зноў знаёмыя малюнкі і гукі, якія гнятуць душу. То там, то тут моцна выбухае, уздымаецца полымя, паўзе дым. Падрываюць элеватар, нафтасховішча, чыгуначныя пуці.

Мы хутка пакідаем сяло: нам загадана ехаць на станцыю Прасяную. Трактары нашы цягнуць пабітыя гарматы па вуліцы, па драўляным мосце, па дарозе, што ідзе праз нізкую раўніну. Нам прыйдзецца здаць гарматы: адрамантаваць іх не ўдалося.

За сялом я аглядваюся: Васількоўка ззаду, атуленая садамі і высокімі дрэвамі, прыгожа выглядае на высокім беразе. Я гляджу, і трывога, і вінаватасць цісне мяне: вось і сюды прыкаціла ванна, у гэты куток, які яшчэ два дні назад быў такім ідылічна ціхім, цудоўным...

За той дзень, што мы шчаслівыя бадзяліся з Паўлам па сяле, я нібы зрадніўся з ім, і мне асабліва шкода яго.

За нізінай дарога пачынае паволі падымацца, і тут, калі мы паволі ўз’язджаем на пагорак, у ляскат трактара, у нас уцінаецца свіст. Наперадзе вырастае куст выбуху. Адзін, другі. Не вельмі блізка, але і недалёка. Трэці — бліжэй. Людзі, што сядзелі на гармаце, дружна саскокваюць. Ідуць па зямлі. На зямлі больш надзейна.

Немцы, відаць, бачаць нас. Яшчэ адзін снарад, ужо ззаду. Мы на ўсякі выпадак адыходзім ад гарматы. Там, каля трактара, у ляскаце і свіст блізкага снарада кепска чуваць. І не заўважыш яго. Хутка на трактарах застаюцца адны трактарысты. Паглядваюць таксама неспакойна. Ні Смоквіна, ні Раманава няма — паехалі раней. Што рабіць? Як бы трактарысты не паддаліся...

Ды і няёмка ісці тут, туляцца. Нібы адных іх падстаўляць. Але ж — немцы прыстрэльваюцца. Бяруць у вілку. І, праўда, яшчэ выбух — зусім блізка. І ўсё ж я павінен ісці да трактарыстаў. Я тут можа быць старшы. Я — зампалітрука. Я павінен. І як ні млосна ўсярэдзіне, я іду да трактараў. Даганяю, узбіраюся, сядаю побач. Рукі Кручкова ад сілы сціскаюць рычагі — аж пабялелі. Твар скамянелы, напружаны. Хай будзе што будзе. Інакш нельга.

Яшчэ выбух, наперадзе. Вельмі блізка. Праўда, трохі ўбаку. Але папраўку зрабіць лёгка. Наступны, мабыць, будзе наш. Камянею сам, услухоўваюся. Тут, на трактары, ляскат зусім не дае чуць. Упіваюся позіркам уперад: мы ўспаўзаем на самы верх уздыму. Там, за гэтай вышынёй — паніжэнне. І мы схаваемся з вачэй немцаў. Але зараз будзе вілка. Дакладны ўдар. Я чакаю яго і прагну: хутчэй бы ўзняцца, схавацца за ўзгоркам. Мы ўжо на самым версе.

Ужо блізка ратунак. Але мы цяпер на самым віду. Да чаго ж марудна паўзе трактар. І да чаго нязносна чакаць. Мы як выйшлі на расстрэл. І чакаем, калі ўдараць. Пярэдні трактар і гармата ўжо з’язджаюць. Хутка і мы. Хутчэй бы.

Мы з’ехалі, так і не пачуўшы дакладнага ўдару. Штосьці перашкодзіла нямецкім артылерыстам. Потым, калі ўжо мы схаваліся за пагоркам, яны пусцілі некалькі снарадаў. Але ўжо наўздагад. Выбухі ўскінуліся наводдаль.

Хутка яны зусім перастаюць біць. І мы едзем ужо зусім спакойна. Кручкоў выпростваецца, паварочваецца да мяне і смяецца. І я смяюся. Мы нібы толькі што нарадзіліся.

Трактар ляскоча, але мне здаецца, што навокал цішыня. Цішыня, якой не было.

 

8 кастрычніка

Ноччу мы дабраліся да Прасянога. Гарматы паставілі на вуліцы, а самі заваліліся ў хаты. Спагадлівая гаспадыня аддала нам драўляны ложак з мяккім сенніком і коўдраю. Гэта быў такі цуд, што мы спачатку асцярожна адмаўляліся. Прасілі, каб паслала на падлозе. Мы, маўляў, больш звычны там спаць...

Але яна дала ложак. Я не ведаю, якія былі ложы ў цароў, але ложак, у які я паваліўся, быў, мабыць, не горшы. Ва ўсякім выпадку, адчуваў я сябе пасля зямлі, акопаў на мяккім сенніку ў цёплым пакоі па-царску. Нас аказалася на ім трое, было, можа, не вельмі прасторна, але спалася так мякка, так салодка, як, думаю, ніколі ў жыцці.

Першы раз за ўсю вайну мы спалі на ложку.

 

10 кастрычніка

Ездзілі на станцыю Дэмурына. Пагрузілі гарматы на платформы. Паглядзелі ў апошні раз на свае пушкі-гаўбіцы.

«Ну вот — дастукаліся! — сказаў Раманаў са сваёй звычайнай задзірыстасцю. Нават нібы весялей: каб не падумалі, што ён раскіс.— Цяпер — як пяхота.— Ён голасна скамандаваў: — Шагам марш!» Канешне, што тут скажаш: невясёлая гэта гісторыя. Толькі адно і застаецца: не падаваць выгляду...

Увечары прыехалі зноў у Прасяное. У стэпе было холадна, вецер моцны, золкі — прамёрз да таго, што сцінае дыханне. Не магу дыхаць. Думаў, што захварэў. Ледзь дацягнуўся да хаты. Калі лёг, укрыўся, усё дрыжаў, не мог заснуць. Твар гарэў.

Позняй раніцай разбудзіў Раманаў. Прыйшоў вясёлы, голасна, задзірыста скамандаваў: «Уставай, пяхота!»

 

11 кастрычніка

Учора, калі сталі ў адным сяле па дарозе на Дэмурына, неспадзявана сустрэў земляка — Шчэрбіна з Тунеўшчыны.

Сярод тысяч незнаёмых, са ўсяго свету, што ідуць ва ўсіх кірунках, у шынялях, у целагрэйках, у пілотках, раптам, другі раз здараецца, можна сказаць, неверагоднае. Сустрэў хлопца з Тунеўшчыны, суседняй з Глінішчамі вёскі. Ён першы пазнаў мяне. Рад быў яму і глядзеў на яго як на прывід: ён быў нібы з іншага свету. Дзе тая Тунеўшчына; дзе тое, у чым мы былі разам: школа, Алексічы, дзіцячыя сустрэчы. Ці было яно наогул, ці не саснілася?

Пытаўся пра родных: ён нічога не ведае.

Гаварылі толькі некалькі хвілін.

Сёння ўвесь дзень песцімся ў спакоі і ў цяпле. Зноў ясны, сонечны дзень, цёпла і ціха. І хораша, і журліва на душы.

 

12 кастрычніка

Там жа, у Прасяным. Як па заказу, яшчэ адзін — мабыць, з апошніх — сонечны дзень. І днём — халаднавата, але халадок чысты, бадзёры. Ноччу ж і раніцай — марозна. Усё ў агародах — чорнае, памерзлае.

Днём у нас — сякія-такія заняткі, у тым ліку — палітзаняткі. Трактарысты корпаюцца каля трактараў, рыхтуюць да дарогі. Вечарамі — найбольш у хаце, у цяпле. Дзіва, да чаго добра, пасля ўсяго нядаўняга, сядзець за сталом, каля лямпы, адчуваць ласку нібы роднай ужо сям’і. Сядзім, гамонім, чытаем, як у сваёй сям’і. Як у Глінішчах.

Вечарам трохі сядзелі і стаялі з Надзяй, дачкой гаспадыні, на двары. Было холадна, але ні нам, ні ёй не хацелася ісці ў хату. Было хораша. І зноў было такое адчуванне, нібы — дома, сярод сваіх. Нібы гэта — Алеся. Дзе яна?..

Цудоўныя, шчаслівыя дні.

 

13 кастрычніка

Вярнуўся Дубінкін і яго разлік. Яны ўсе дні былі пад Паўлаградам. Вельмі рады і мы, і яны. Яны хваляцца, што пяхота была задаволена імі. Частавала шампанскім, якое недзе дастала.

Мы рады яшчэ і таму, што цяпер зноў маем гарматы. Батарэя жыве, хоць у ёй пакуль усяго дзве гарматы.

 

14 кастрычніка

Мы развіталіся з мілым Прасяным і выправіліся зноў у дарогу.

Вечарам спыніліся ў нейкім пасёлку, Раманаў сказаў, што гэта блізка ад Чапліна. Павячэралі і, натомленыя дарогай, намёрзлыя, адразу заваліліся спаць.

У 9 гадзін леглі, а ў 11 нас паднялі. Прыйшоў новы загад. Зняліся і ў цемры ідзём назад, займаць новую агнявую пазіцыю.

Пранізлівы, халаднючы вецер. Прамёрз так, што праклінаю ўсё на свеце і сябе самога.

 

15 кастрычніка

Удзень стаялі недалёка ад Дэмурына. А ўвечары зняліся і, змоклыя за дзень, зноў выправіліся ў дарогу. Цемра — чорная, непраглядная, хоць вочы выкалі. Святло фар вырывае толькі кавалачак дарогі, ад яго цемра здаецца яшчэ чарнейшай. У святле фар відна мігценне дажджу, цьмяны, масляністы бляск грэйдарнага чарназёму. Чарназём слізкі, і гармата ідзе не сярэдзінай грэйдара, а спаўзае па адхончыку на край, дзе ніжэй. Ідзе бокам. Трактар — пасярэдзіне грэйдара, а гармата — збоку.

Дождж, дробны, бясконцы, з самай раніцы. І вецер, нямоцны, але густы, халодны. Гнёмся на гарматах, дрыжым. Трактары ідуць важка, буксуюць, і мы раз-пораз саскокваем, памагаем. Паўзём як чарапахі.

За пяць гадзін адолелі чатыры кіламетры. Спыніліся ў нейкім сяле, каля школы. Рушылі ў школу, у пустыя, вялікія класы. Без сілы валімся на падлогу. Спаць, спаць...

 

16 кастрычніка

Прапаўзлі па мокраму грэйдару яшчэ 40 кіламетраў. Прыбылі ў Чырвонаармейск. Зноў бяссонная ноч і холад,— прамёрзлі нават косці. Ісці ў цемры па грэйдару амаль немагчыма: ногі слізгаюць, на боты наліпаюць пуды зямлі. Ды і змора валіць. Даводзіцца мёрзнуць, але сядзець на гармаце...

Прамёрзлыя, змораныя бяссоннем, на супынку зайшлі ў хату, пагрэцца. У цяпле зразу ж разамлелі, ледзь селі — паснулі. А гарматы — пайшлі... Добра, што там хутка хапіліся, паслалі за намі... Вось дык прыгода!

 

17 кастрычніка

Мы ў Дабраполлі. Там і тут відны вышкі шахт. Над імі ўздымаюцца дымы. Ад дымоў гэтых, ад паху гары на душы сумна.

Сумна ад таго, што гэта ўжо — Данбас. Што вайна дакацілася аж сюды.

Тут, відаць, будзем біцца па-сапраўднаму.

 

19 кастрычніка

Усе гэтыя дні мы пераходзілі з месца на месца. Разгортвалі батарэі, чакалі. І кожны раз здымаліся з пазіцый, не зрабіўшы хоць бы стрэлу.

Цяпер ідзём на ўсход. Не пераязджаем, як раней, то на поўдзень, то на поўнач, выбіраючы пазіцыі, а ідзём проста на ўсход. Зноў адыходзім.

 

20 кастрычніка

Учора я сустрэў адразу некалькі таварышаў з 298-га!

Мы чамусьці прыпыніліся ў стэпе, я чакаў, калі рушым далей, і раптам чую, што мяне завуць. Гляджу — адзін з салдат, што ідуць па дарозе. Стомлены, сутулы, глядзіць нібы з насмешачкай. Землякоў! Землякоў, з нашага былога разліку! Як з таго свету!

Я саскочыў з гарматы, падбег. Толькі сказалі першыя словы, гляджу — вакол збіраецца гурт. Усё з нашай Туркі, з дарагога 298-га горнага. Зампалітрукі Чыгілейчык, Шмідаў, худы, ціхі Тышчанка, смуглы, як жолуд, Хазіеў. Мы потым ішлі побач з гарматамі і расказвалі: я ім пра Паўла, Арцём’ева, сябе, яны — пра сваіх. З дарогі, дзе мы размінуліся, яны, аказваецца, звярнулі на Кіраваград, дайшлі да сяла Вольнага каля Ніжнедняпроўска. Тут укамплектоўвалі розныя часці, і нашу групу падзялілі: Землякоў з большасцю трапіў у 203-ці, артылерыйскі, а Пісьман, Грыгар’ян і лейтэнант Удовенка — у 657-мы пяхотны.

Пасля трагедыі за Самарай Землякоў і некалькі іншых ледзь выратаваліся, а ўсе з 657-га прапалі без вестак. Дзе Пісьман, Грыгар’ян і Удовенка — нічога невядома. Землякоў сказаў, што Іван Карабутэнка працуе ў рэдакцыі газеты «Начеку». Яны неяк бачыліся, яшчэ на тым баку Дняпра. Іван пытаўся пра мяне. Там лічылі, што я загінуў, Землякоў так і сказаў яму.

Каля Ніжнедняпроўска на дарозе Землякоў неяк убачыў кінуты блакнот. Ён падняў, паглядзеў — мой подпіс. Здзівіўся, як гэты блакнот трапіў сюды. Калі разыходзіліся, Землякоў аддаў блакнот Івану. На памяць пра «нябожчыка»...

Гарматы ўсё ішлі, і мне давялося развітацца, даганяць сваіх. Потым, калі мы стаялі, я шукаў іх, але не знайшоў. Пайшлі іншай дарогай ці адсталі.

Увесь дзень успамінаю гэту сустрэчу. Думаю пра Пісьмана і іншых — што з імі. Гнятуць думкі пра самарскую трагедыю: як пагана выйшла...

Як раскідала нас, распарадзілася намі вайна. Якім далёкім, нерэальным здаецца той час, калі ўсе мы былі ў Турцы.

Успамінаю Новую Адэсу: як па-рознаму пайшлі нашы дарогі ад таго дробнага недарэчнага выпадку. Я тады зайздросціў ім, а яно вось як павярнулася.

 

21 кастрычніка

Стаім на ўскраіне Канстанцінаўкі. Увесь дзень і ўвесь вечар грымяць выбухі. У розных месцах горада — дымы. Гараць дзесяткі заводаў.

Раманаў сказаў, што нам загадана ісці ў кірунку Арцёмаўска. Такі важны горад здаём без аднаго стрэлу. Што робіцца! Не магу зразумець!

Гэтага, здаецца, ніхто не ведае.

 

22 кастрычніка

Я вёў батарэю. Раманаў даведаўся, што я ведаю гэтыя мясціны, і загадаў весці мне.

Мы ішлі ўсю ноч. Я сядзеў на пярэднім трактары, углядаўся ў дарогу. Саскокваў на скрыжаваннях. Весці ў цемры было нялёгка: толькі і бачыш, што варухлівую вузкую шчыліну святла. Я непакоіўся, як бы не збіцца, але ўсё абышлося добра.

Без прыгод давёў батарэю ў сяло Краснае. Была позняя ноч, а мне не хацелася спаць. Я быў, як рэдка калі, узрушаны. Быў у такім настроі, нібы еду па родных, дарагіх мясцінах. Нібы раптам вярнуўся на цэлую вечнасць назад. К таму часу, калі тут ездзіў упершыню, толькі што надзеўшы шынель. Тут пачыналася мая служба. Сюды я ездзіў у першыя начныя паходы.

Нібы толькі ўчора было, успомніў, як убачыў аднойчы тут каля хаты закаханую пару. Цёмная ноч, мароз, а яны ўдваіх. У чорным, як мёртвым, сяле.

Успомніў цяпер, і сэрца — зашчымела...

І так увесь час. Успаміны, успаміны і журлівасць на душы.

 

23 кастрычніка

Ад Краснага раптам загадалі вярнуцца зноў у Канстанцінаўку. Вярнуліся. Сталі на шырокім схіле, побач з панурымі сціртамі. Пачалі размяшчаць гарматы, рыхтавацца абараняць Канстанцінаўку.

Не ўправіліся размясціцца, як прыйшоў пасыльны з загадам ехаць назад, да Краснага. Пачалі браць гарматы зноў на перадкі, выцягвацца на дарогу. Пакіравалі зноў туды, адкуль прыехалі. За гэты час прайшоў дождж, трактар на ўздыме мокрай дарогі пачаў буксаваць, а потым і зусім заглух.

Прыйшлося гарматы цягнуць перакатамі: адным трактарам па чарзе дзве гарматы. Рух яшчэ больш запаволіўся. Так і цягнуліся можа паўночы, пакуль не наладзілі і не падагналі першы змоўклы трактар.

Ішлі ўсю ноч. Мінулі зноў Краснае і, не спыняючыся, пайшлі ў бок Арцёмаўска. Быў ясны, нехалодны дзень, я з хваляваннем глядзеў на знаёмую дарогу, па якой кацілі ўслед за трактарамі нашы гарматы. Здалёк з нецярплівасцю ўглядваўся туды, дзе павінен быў паказацца горад, які цяпер здаваўся мне асабліва дарагім: горадам мілай маладосці. Як родныя, хвалявалі мяне знаёмыя адзнакі той пары. Вось аэрадром, дзе я не раз быў тады на варце. Вось тут, каля высокіх антэн, мы займаліся. І вось нарэшце ваенны гарадок. Гарадок, дзе я стаў салдатам. Дзе было столькі дарагога...

Нашы гарматы спыніліся каля самага гарадка. Я адразу падаўся ў расчыненыя вароты, да знаёмай, з расчыненымі дзвярыма казармы. У вялікай зале, дзе мы калісьці спалі, дзе былі рады двухпавярховых ложкаў і строга сачылі за чысцінёй, цяпер валяліся раскіданае сена, шклянкі ад варэння, шматкі газет, бінты. Толькі што, сказалі, адсюль выехаў шпіталь. У адным з пакояў ніжняга паверха раптам рэзка дыхнула пахам конскай мачы,— відаць, стаялі коні.

Мала што цяпер было тут такім, як у тыя далёкія першыя дні службы. Толькі сталовая ды клуб не змяніліся. Вось тут у клубе мы стаялі, чакалі ў першы дзень, калі нас прывялі са станцыі. Вось тут я вучыўся ездзіць на наравістым Звяры, тады — разведчык батарэі. Вось па гэтай дарозе мы хадзілі ў лазню. З высокай дарогі я глядзеў на горад, што быў у нізіне. Знайшоў вачыма станцыю, і зашчымела сэрца: адтуль мінулай зімою я ехаў дадому ў водпуск. Адтуль пачалося незабыўнае...

Хутка мы паехалі ў горад, і я ўбачыў, як ён змяніўся. Каля дарогі ляжаў конь з параненым каленам, і купка жыхароў клапацілася побач. На ўездзе, перад чыгункай, абапал дарогі — разбітыя грузавікі. Дамы — чорныя, з белымі палоскамі паперы на вокнах. Змрочныя, панурыя... Раптам я зноў убачыў Чыгілейчыка і Шмідава, яны хутка ішлі кудысьці. Хутка і, здалося,— весела: можа, к даўнім сваім сяброўкам?..

На другой ускраіне мы зноў спыніліся. Пакатаеў недзе пранюхаў спіртзавод: там і тут сталі паяўляцца кацялкі з гарэлкай. Я таксама крыху выпіў, каб супакоіцца.

Яшчэ да таго як выехалі, сталі грымець выбухі. Падрывалі заводы. За горадам я азірнуўся. У розных месцах уздымаліся дымы. Горад гарэў.

Было неяк асабліва балюча. Я глядзеў на яго і нібы развітваўся з дарагім чалавекам, з маладосцю. І думалася яшчэ: мала каму з нас давялося ўбачыць яго цяпер. Каму ўдасца ўбачыць — потым! Ці ўбачымся яшчэ раз? Хто ведае!..

 

ПРАЗ ГОД (З салдацкага сшытка)

Чацвёрты дзень мы ў Прусіі. Стаяць лагодныя восеньскія дні. З дрэваў, пад якімі цяпер мы адпачываем на кароткім прывале, ад ветру, а можа, ад недалёкіх выбухаў гармат, зрываецца лісце і, кружачыся, павольна асыпаецца на зямлю. Лісце — чорнае, скручанае; яго абпалілі ваенныя пажары, што прайшлі тут.

Трохі наводдалек хмура і маўкліва туліцца прускі хутар: хаты са стромкімі дахамі, з разбітымі шыбамі. Па вуліцах і агародах блукаюць без прытулку каровы, кінутыя пры паспешным уцёку гаспадарамі. Ва ўсім сяле ні аднаго жывога немца. Далей за сялом — поле, скрозь перарытае акопамі і варонкамі. Па шашы, каля якой мы адпачываем, на ўсход накіроўваецца невялічкі натоўп: блізка дзесятка жанчын і хлапчук.

Гэта тыя, каго мы вызвалілі. Яны вітаюцца з намі, радасныя, узрушаныя, яшчэ не зусім прызвычаеныя да свайго шчасця, і, не спыняючыся, праходзяць паўз нас. Людзі спяшаюцца на Радзіму.

Тры маладзіцы падышлі да нашых салдат. Маладзіцы наперабой называюць імёны сваіх мужоў і пытаюцца, ці не ведае хто выпадкова, дзе яны. Салдаты, перабраўшы ў памяці сяброў, гавораць, што не ведаюць. Жанчыны развітваюцца, ідуць далей па шашы, але хутка зноў падаюцца да байцоў з тым жа запытаннем...

Яны не трацяць надзеі, яны вераць. Ім здаецца, што цяпер шчасце не абміне іх нідзе. Бо самая вялікая надзея, самая светлая мара збылася. Чаму ж ім не верыць, што споўніцца і гэтая другая.

Я паглядаю на іх, і мне нагадваецца адна размова. Учора да мяне таксама падыходзіла дзяўчына. Яна сказала, што ў яе на вайне бацька і два браты, і назвала пры гэтым іх прозвішча,— Гаркуша. Я нічога не ведаў пра іх. Тады дзяўчына спыталася яшчэ пра аднаго чалавека, Гардзейчыка.

Яна, было відаць, пільна прагнула знайсці таго Гардзейчыка. Мабыць, таму, што яна, нібы знарок, абмінала больш гаварыць пра гэтага чалавека, мяне адолела раптам цікаўнасць. Хто ён, той Гардзейчык? Чаму дзяўчыне так рупіць знайсці яго?

Мы пазнаёміліся з ёй на вуліцы гарадка, што цяпер ужо далёка ззаду. Хутка мы разгаварыліся. Вера даведалася, што я таксама з Палесся, і не дала мне спакою, пакуль я не падзяліўся ўсімі весткамі, што прынеслі лісты з роднага кутка. Шкода, што я мала ведаў, яна слухала з такой цікаўнасцю!

Потым пачала апавядаць сама, шчыра і ўсхвалявана. І зноў я заўважыў, што яна немаведама чаму абмінае гаварыць пра Гардзейчыка...

Яе прывезлі сюды год назад. Няшчасце сталася лістападаўскім днём на станцыі блізка ад Мазыра.

...У вагоне было прыцемна і сумна. Святло прабівалася толькі праз прыадчыненыя дзверы і маленькае акенца. Дзяўчаты месціліся на нарах, пакладзеных у два паверхі. Якая частка іх ціснулася ў праходзе, бо на нарах не хапіла месца.

Вера сядзела ўгары, пры акне. У акно неспакойна біўся пругкі лістападаўскі вецер, прыносячы часамі шматкі гарматнай страляніны. Непадалёк быў фронт.

Вера бачыла доўгія і вузкія станцыйныя склады, за імі — поле, гасцінец, што віўся ў полі, абсаджаны там-сям бярозкамі, падобнымі зводдалек на падарожных. Верына сэрца сціскалася ад самоты. Яна ніколі раней не думала, што так моцна любіць гэтыя знаёмыя мілыя палі, лес, дарогу і бярозкі.

Калі Вера глядзела на іх, ёй успаміналася школа, дырэктар Мікалай Іванавіч, строгі, задумлівы, якім ён быў на выпускным вечары дзесятага класа. Яна думала пра таварышаў з партызанскага атрада (калі б яны напалі ў лесе на эшалон і выратавалі!), пра бацьку і братоў, што цяпер, можа, недзе блізка за Дняпром.

Вера згадвала маці, добрую і клапатлівую, што засталася цяпер адна і тужыць ад разлукі з дачкой. Ёй хацелася абняць маці, пяшчотна прыціснуць да грудзей, заспакоіць, адагнаць гора.

...Яны жылі ўдваіх з маці. Бацька і два браты яшчэ ў першыя дні пайшлі ў Чырвоную Армію. Колькі яна з маці ўбачылі гора за гэтыя два гады, калі ў сяло ўварваліся немцы! Не было, мусібыць, таго дня, каб смерць не вырывала хоць аднаго чалавека з сяла. Сяргея Хадкевіча і яшчэ трох партызан немцы схапілі досвіткам каля хаты Лукашукоў, калі тыя выходзілі з хаты з харчамі для партызанскага атрада. Іх доўга няшчадна мардавалі, а потым павесілі на былым калгасным двары. З імі павесілі Галю Лукашук, задумлівую ціхую Гальку, Верыну сяброўку, якая ў школе вылучалася тым, што ведала на памяць усю пушкінскую «Палтаву». На яе грудзях вецер гушкаў дошчачку з надпісам: «Мяне павесілі за тое, што я дапамагала партызанам».

Блізка ў той дзень смерць прайшла паўз Веру. Перад тым як пайсці да Галі, партызаны заходзілі былі ў Верыну хату. Яны ўзялі харчы, якія Вера кожны тыдзень збірала ў сяле для партызан. Хлопцы былі вясёлыя, захапляюча расказвалі аб радасных вестках з фронту. Вера ўважліва слухала, бо весткі былі вельмі важныя. Іх абавязкова трэба пераказаць людзям падрабязна. Гэта было партызанскае даручэнне. Хлопцы яшчэ пажартавалі трохі, развіталіся — да хуткай сустрэчы — і пайшлі. І вось прыйшлося спаткацца на калгасным двары пад шыбеніцай, на якой вецер хістаў іх целы...

Калі б яна пайшла ў партызаны, не здарылася б гэтай напасці — ехаць у Германію. Але камісар атрада Мікалай Іванавіч, былы строгі дырэктар, сказаў, што на сяле яму патрэбны такія памочнікі, як яна, і што яе даручэнне не менш важнае, чым работа ў партызанах. І ёй прыйшлося астацца.

Перш немцы прысылалі позвы са строгім наказам з’явіцца на адборачную камісію. Яна не пайшла. А калі немцы прыходзілі за ёй, маці, пакуль тыя ішлі па двары ці грукалі ў замкнутыя сянечныя дзверы, хавала Веру ў патаемнай яме пад падлогай. Немцы і паліцаі дапытваліся ў маці: «Дзе дачка?» Маці гаварыла, што дачка паехала ў горад да цёткі, немцы не давалі веры ёй і кожны раз білі.

У той час ноччу ў хаце заўсёды адзін хто-небудзь дзяжурыў, Вера або маці. У кожнай хаце былі свае дзяжурныя. Часта ўночы немцы ламіліся ў хаты, хапалі людзей проста з ложкаў і пад вартай гналі на станцыю, а адтуль — у Германію. Больш дзяжурыла маці, шкадавала будзіць дачку. Яна пільнавала сон дзіцяці, трывожна прыслухваючыся да крохкай начной цішыні. Хутка на паўднёвым усходзе далёка на небасхіле пачалі дрыготка запальвацца і затухаць барвовыя заранкі. Гэта на Дняпры стралялі гарматы. Набліжаліся дні, якіх чакалі больш за два гады. Вера кожную ноч сачыла за трапяткім заранкам, і на сэрцы яе рабілася радасна і трывожна.

Яе схапілі знянацку, калі надвячоркам Вера з маці вярталіся з поля, дзе капалі бульбу. Не дапамаглі ні просьбы маці, ні слёзы, павялі Веру і яшчэ шмат якіх дзяўчат на станцыю. Доўга іх не маглі адправіць, на той час не было эшалона. Дзяўчат замкнулі ў цёмным бараку непадалёк ад станцыі.

Прайшло некалькі дзён, а эшалона для іх не было. На станцыю часта наляталі нашы самалёты, бамбілі, і дзяўчаты думалі з надзеяй, што немцам не ўдасца вывезці іх. «Ім і без нас даволі клопату»,— гаварылі яны ўпотай між сабою. Спрабавалі нават наладзіць уцёк, але ахова вакол барака была пільная і моцная.

І вось эшалон знайшоўся.

...У вагон падняўся немец, пасівелы, з натапыранымі вусамі, на якіх ільсніліся кавалачкі застыўшага лою. Ён выняў спіс і пачаў чытаць. Немец быў апрануты ў цывільную вопратку. Прозвішчы чытаў па складах і часта няправільна вымаўляў. Калі хто не адказваў, ён чытаў у другі раз больш старанна і нездаволена пазіраў на таго, хто марудзіў з адказам.

Паўз акно прабег паравоз. Дыхнула гарачынёй. На падножцы, трымаючыся за поручні, стаяў нямецкі салдат. Праз некалькі хвілін адтуль, куды пайшоў паравоз, пачуўся ляскат буфераў, які перакатамі, нібы пошчак у лесе, пакаціўся па ўсяму саставу.

Немец заспяшаўся і пачаў яшчэ болей блытаць прозвішчы. У вагоне былі ўсе. Ён згарнуў спіс і высунуўся ў дзверы: спачатку занепакоена зірнуў у бок паравоза, затым з трывогай акінуў яснае восенькае неба.

— Надзечка,— звярнулася Вера да таварышкі. Тая сядзела побач з ёю і нерухома пазірала ў паўзмрок вагона.— Зірні. Мо ў апошні раз бачым. Які дзень! Якія бярозкі! Гляджу, гляджу і не магу наглядзецца.

Надзя ўсе дні мала гаварыла, а заўсёды думала немаведама пра што. Яны пазнаёміліся ў бараку. Надзя расказала, што ў яе было двое дзяцей — Толік і Вася, што чалавек яе недзе на фронце і невядома, што з ім. Дзеці памёрлі з голаду, бо паліцыя забрала ўсё збожжа і бульбу. Сама Надзя не адолела такога гора і занядужала на сухоты. Можа, цяпер яна і думала пра дзяцей, пра голад, пра хваробу.

— Заўтра ці паслязаўтра,— загаварыла Вера, каб вывесці жанчыну з сумнага задумення,— будуць сустракаць нашых. Колькі там радасці будзе! А мы... Надзя, скажы што-небудзь, каб лягчэй на душы было.

Надзя крыху прыўзняла галаву.

— Што я табе скажу?.. Цяжка мне вельмі. Зусім змаглася... Мабыць, хутка памру...

Яна раптам блізка нахілілася да Веры і з рашучасцю, гатовай на ўсё, зашаптала:

— Не буду я ім служыць. Усё роўна не буду. Уцяку...

Вера схапіла яе тонкую гарачую далонь і моцна паціснула.

— І я таксама.

У гэты час немец закрычаў, каб выходзілі строіцца. Дзяўчаты збіралі клункі і выходзілі: Вера саскочыла на жвір і азірнулася: Надзя спынілася ў дзвярах.

— Хутчэй, хутчэй,— падганяў немец.

Вера падала Надзі руку і дапамагла ёй сысці на зямлю.

Выганялі дзяўчат і з суседніх двух вагонаў. Усіх строілі ўсцяж чыгуначнага палатна. Калі вагоны апусцелі, салдаты пачалі будаваць каля крайняга вагона памост для пагрузкі кароў. Дзяўчаты маўкліва чакалі.

Даўгі і сухі немец, прасачыўшы, як адну карову ўвялі ў вагон, падышоў да дзяўчат, абыякава азірнуў няроўна выстраеныя рады і нешта ціха прамармытаў па-нямецку. Вусаты немец, што чытаў спіс у вагоне, ломанай рускай мовай пераклаў яго словы, урачыста і гучна, каб чулі ўсе.

— Маёр гаворыць, што ён хоча частка дзяўчаты пакінуць тут, бо адзін вагон для кароў заняты будзе. Маёр пытае,— перакладчык зрабіў паўзу і акінуў строй вачыма,— ці ёсць жадаючыя не ехаць нах Германія, а застацца тут, на Беларутэнія?

Па страі прайшоў шум, усе заварушыліся.

Надзя стаяла поруч з Верай. Хворай стаяць было цяжка, і Вера падтрымлівала яе. Калі перакладчык прамовіў апошнія словы, Вера замерла ад надзеі, якая вярнулася зноў. Значыць, можна застацца? Не паехаць у Германію? Вера радасна падштурхнула Надзю і здзівілася, што тая была занепакоена.

— Маёр гаворыць,— прадаўжаў перакладчык,— усе, хто не мае жадання ехаць нах Германія, тры крокі наперад.

Некалькі дзяўчат хутка выскачылі з радоў і здзіўлена азірнуліся. Ледзь не ўсе стаялі на ранейшых месцах. Дзяўчаты запытальна пераглядваліся, шукалі адказ — што рабіць. Вера таксама памкнулася была ступіць уперад, але Надзя спыніла яе.

— Дурная, хіба ж можна верыць немцам? — шапнула Надзя.

Адразу прывід надзеі, які асляпляльна і заманліва заблішчаў уперадзе, згінуў. Цяпер яна насцеражылася. Вера была ўпэўнена, што гэты сухі маёр задумаў што-небудзь нядобрае, і халадзела ад здагадак.

Немцы пайшлі перад шэрагамі. Маёр часта спыняўся, акідаў вокам дзяўчыну, якая яго цікавіла. Іншы раз ён лена і слаба, па-старэчаму, рабіў рух рукою, тады дзяўчыну сілком выводзілі да тых, што павінны застацца дома. Вера сачыла за немцамі. Маёр са сваімі памочнікамі, у тым ліку і вусаты, набліжаліся. Надзя цяпер стаяла адна, выпрастаўшыся.

Насупраць Веры маёр спыніўся, паглядзеў на яе, нешта сказаў перакладчыку, ад чаго той здаволена ўсміхнуўся, затым падышоў да Надзі. Перад ёй стаяў некалькі хвілін. Немец бачыў, што жанчыне цяжка стаяць, і выпрабавальна чакаў, калі яна пахіснецца. Нарэшце яму апрыкрыла гэта, і ён, махнуўшы рукою, прадаўжаў абход. Надзю вывелі са строю.

Калі абход быў закончан, да тых, каго вывелі, звярнуўся перакладчык:

— Вы застаецеся дома. Застаецеся назаўсёды на ваша радзіма. Вы не паедзеце нах Германія. Ідзіце...

Другую групу паспешна пагналі ў вагоны. Вера, стоячы перад вагонам, пакуль у яго падымаліся іншыя, занепакоена сачыла за тымі, што заставаліся. Яны паступова зашумелі, заварушыліся і пайшлі па дарозе. Некаторыя азіраліся, на развітанне махалі рукамі і крычалі: «Бывайце!» Надзя ішла ззаду. Яна некалькі разоў, нібы шукаючы чаго, агледзелася. «Непакоіцца»,— здагадалася Вера. Дзяўчаты адыходзілі далей.

Нечакана пачуўся крык. Крычала Надзя. Яна спынілася і са страхам глядзела ўбок, дзе канчаліся вагоны састава. Сталі і іншыя, азірнуліся, зрабілася замяшанне. Усе раптам замоўклі. Некалькі дзяўчат кінуліся бегчы. Вера пахаладзела ад страшнага прадчування. Яна глянула ў той бок, куды пазірала Надзя, але нічога не ўбачыла з-за вагонаў.

Здаецца, доўга працягвалася гэта жудаснае маўчанне. Потым трэснула два-тры стрэлы, пачуліся крыкі праклёну і болю, і тады пачаў кулямёт. Чатыры-пяць дзяўчат упала, іншыя кінуліся бегчы. Кулямётныя чэргі наганялі іх і валілі. Вось толькі дзве ўцякаюць. Адна ўпала, падхапілася, прабегла некалькі крокаў і зноў упала.

— У вагон,— штурхаў напалоханых нявольніц вусаты,— у вагон!

З дзіўнай пустатой унутры паднялася Вера ў вагон. Калі яна ўвайшла, немец гаварыў з двара:

— Вы не застанецеся на Беларутэнія, не палохайцеся. Вы патрэбны Германія.

Трохі памаўчаўшы, вусаты дадаў:

— Яны шчаслівы. Яны засталіся на радзіма.

Хвіліны праз тры эшалон таргануўся. Станцыйныя пабудовы пайшлі назад. Па баках паплыло поле, яно круцілася, перш спакваля, а затым усё хутчэй.

Эшалон браў ход. На ніжніх нарах у адчаі загаласіла нейкая дзяўчына. Яе заспакойвалі, а яна не сунімалася і галасіла гучней у вялікай роспачы.

...Вера змоўкла. Яна задумалася і засумавала. Пра што яна думала, я не ведаю, але было відаць, што думы адольвалі яе цяжкія і самотныя. Верыны вочы цьмяна туманіліся, нібы яны былі зацягнуты павалокай. Мне знаёмае такое святло: гэта вочы чалавека, які пабачыў шмат гора.

Мне стала шкада яе, і, каб адагнаць даўкія ўспаміны, я спытаў Веру пра яе вызваленне.

— О, я ніколі не забуду гэты дзень. Усё запамятала, усё да апошняй дробязі... Вуліцы ненавіснага прускага гарадка. Руіны дамоў. Знявечаны снарадамі брук. Хмаркі прысаку і дыму. Галузы, што тлеюць... Я ўсё гэта ўбачыла, калі выглянула са склепа. Хавалася ў склепе. Я выглянула са склепа і ўбачыла двух байцоў.

У Верыных вачах сярод павалокі ўспыхнулі і рассыпаліся шчаслівыя іскрачкі.

— Я не магла ўтрымаць радасці, гукнула: «Браточкі мае!» — і пабегла насустрач ім. Такая тады ўзрушанасць была, што я ўсё забыла. Усё нібы ў тумане адбывалася або ў сне. Я нешта, пэўна, гаварыла, а што — не памятаю... Цэлы ж год чакала...

Вера зноў сціхла, засумавала, штосьці ўспамінаючы. Праз некалькі хвілін яна паспакайнела трохі і з палёгкай працягвала:

— На развітанне я зайшла на тое селішча, дзе марнела ўвесь год. Там ляжаў мёртвы Рапке, той вусаты перакладчык, пра каторага я казала. Ён быў маім гаспадаром. Тады, калі нас адбіралі, маёр, відаць, абяцаў аддаць мяне яму. Памятаеце, Рапке тады яшчэ задаволена ўхмыльнуўся. Цяпер ляжаў той Рапке на сваім папялішчы. Ён адправіў сям’ю, а сам чамусьці вярнуўся дамоў. Мяне шукаў, мусіць... Там яго і сцебанула асколкам па галаве...

Неспадзявана яна схамянулася, сказала, што трэба збірацца.

— А гэты Гардзейчык хто? — сказаў я ўвесь час не выходзіўшае з галавы запытанне.

— Гардзейчык? То ж чалавек Надзін, што на фронце... Хай бы ён ведаў усё. Каб помсціў за жонку і малых. Я яго ўвесь дзень шукаю... А можа, таго Гардзейчыка і жывога няма... Не забудзьце вы пра Надзю...

Гэта былі яе апошнія словы. Яна пайшла. Я глядзеў, як паступова аддалялася яе постаць, худзенькая, у сіненькай сукенцы, аж пакуль яна не схавалася за паваротам шашы, і думаў, што не ўсіх мы выратуем, што такіх, як Надзя і яе сяброўкі, многа. Але мы нікога не забудзем пры расплаце...

Бо хіба ж толькі аднаму Гардзейчыку блізка яго гора? Хіба ж мы не адчуваем яго таксама балюча, як вялікае асабістае гора? І хіба не ўсе мы прагнем аднаго, каб паўней помсціцца за яго, тое блізкае «чужое» гора?

...Падалі каманду збірацца. Прывал канчаецца. Трэба яшчэ раз праверыць аўтамат і дыскі, пакуль ёсць час. Хутка пойдзем у бой...

1941; 1944; 1968

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Мележ І. Збор твораў. У 10-ці т. Т. 9. Першая кніга. Дзённікі, запісныя кніжкі. Накіды, слоўнік, пагаворкі, асобныя выразы. Аўтабіяграфічныя запіскі "У пачатку вайны". Крытыка, публіцыстыка 1946-1976. Каментарыі.-Мн.: Маст. літ., 1984.-542 с., 4 л. іл.
Крыніца: скан