Таварышы, нас аддзяляе ад папярэдняга з’езда так багата гадоў, такіх важных, багатых падзеямі і творамі гадоў, што вельмі цяжка нават у думках ахапіць усё гэтае багацце. Колькі зроблена за гэтыя гады, якую сур’ёзную гаворку можна рабіць па творах, па літаратуры, што вырасла за гэтыя гады!
Час ад ХХ з’езда партыі стаў часам значнага, радаснага ўздыму нашай літаратуры. Многа добрага, каштоўнага набыла наша літаратура за гэтыя гады. Думаю, асабліва трэба вылучыць тое, што набытак гэты быў не толькі колькасны, але, што надзвычай важна, быў і якасны. Мы можам гаварыць пра новы якасны ўзровень нашай літаратуры — не пра адзін, два, дзесятак твораў, а пра ўзровень літаратуры ў цэлым.
Я хачу ўдакладніць: гаворачы пра якасны рост нашай літаратуры, я маю на ўвазе не толькі рост тэхнікі пісьма, майстэрства ў вузкім разуменні, а рост майстэрства літаратуры — як чалавеказнаўства, як галіны мастацтва, якая даследвае чалавека, жыццё, час. Мне здаецца, што літаратура наша стала шырэй бачыць, глыбей пранікаць у душу чалавека, у жыццё, што яна стала лепш разумець сутнасць канфліктаў у чалавеку, у жыцці. Можна сказаць, што наша літаратура ў значнай ступені пераадолела тую спрошчанасць, той, думаю, гэта вартае слова — бесклапотны інфантылізм у паказе чалавека і жыцця, які быў уласцівы не аднаму нашаму твору ў мінулым. Менш у нашых творах стала надуманых канфліктаў і надуманых вобразаў, якія не так даўно «задавалі тон». Гэта вельмі добрыя з’явы, якія гавораць пра тое, што літаратура наша сапраўды сталее, што яна развіваецца як моцны, здаровы арганізм.
Гэты якасны рост настолькі шырокі і значны, што мы можам сказаць: змяніліся самі крытэрыі ацэнак літаратурных з’яў; прычым новыя ацэнкі сталі настолькі арганічнымі, што мы самі звычайна цяпер не заўважаем, што гэта ўжо якасна іншыя ацэнкі, што мы далёка адышлі ад таго ўзроўню, які быў гадоў дваццаць — пятнаццаць — а можа, і дзесятак — назад. Толькі чытаючы артыкулы, накшталт таго, які напісан Карпавым і апублікаваны ў «Полымі», мы заўважаем, як многа і на добрае змянілася ў нашай літаратуры з часу ХХ з’езда партыі.
Прыгадваючы дасягненні нашай літаратуры, я сярод іншых хацеў бы асабліва вылучыць тое, што яна стала больш зямной, больш праўдзівай. Гэта вельмі важнае дасягненне; нават Хемінгуэй, такі выдатны майстар, казаў неяк: «Што сапраўды цяжка, дык гэта стварыць нешта праўдзівае».
Тут мімаволі задумваешся: чаму ж праўда лічыцца такой складанай задачай; праўда ж, здавалася б, павінна быць самай простай з’явай. Бяры жыццё і пішы, як яно ёсць...
Праўда — складаная рэч таму, што складаная рэч, — гэта відна ўсякаму хоць трохі ўважліваму чалавеку, — жыццё. Вельмі складаная і вельмі супярэчлівая рэч — жыццё! Было заўсёды складаным, застаецца цяпер складаным і будзе, мусіць, ва ўсе вякі складаным. Як гэта ні клопатна! Мы, немаладыя ўжо людзі, як нешта толькі сонечнае, бязвоблачна-блакітнае ўяўлялі гадоў трыццаць назад сённяшні час, мы марылі пра яго і не думалі, што ён прынясе нам воз сваіх праблем, і якіх праблем! Праблем міжнародных, якія вісяць над жыццём кожнага з нас, праблем унутраных, ад якіх залежыць наш дабрабыт, наш поступ наперад!
Праўда — складаная рэч таму, што жыццё развіваецца ў супярэчнасцях, таму, што чалавек — гэта трэба прызнаць — істота няпростая, супярэчлівая; таму, што і жыццё, і час няспынна ў руху, і пісьменнік не можа стрымаць іх заклінаннем Фаўста: «Остановись мгновенье!» — я хачу разабрацца ў табе, увекавечыць цябе!
Пісьменнікі ва ўсе часы адчувалі, акрамя ўсяго, як цяжка ў праўдзе з’яў, фактаў ачысціць істотнае, важнае ад неістотнага, выпадковага, як цяжка няпэўную, мнагатварую праўду з’яў, фактаў зрабіць вялікай, адзінай праўдай мастацтва.
Трэба сказаць і пра яшчэ адну асаблівасць праўды, з якой прыходзіцца сутыкацца кожнаму з нас і якая вельмі ўскладняе нашу задачу: праўда бывае прыемная і — на жаль — непрыемная.
Прыемную частку праўды, скажам адразу, гаварыць прыемна і лёгка. Крытыка ж, што б там ні казалі, рэч заўсёды непрыемная. Крытыку нельга любіць, крытыку можна прызнаваць, мужна цярпець, лічыцца з ёй. Хвала заўсёды лягчэй жыла. Але бяда ў тым, што жыццё звычайна ідзе нягладка; асабліва там, дзе новая, нязведаная дарога, там, дзе крутыя павароты; там, дзе вялікую, складаную справу трэба рабіць людзям, якія не заўсёды ўздымаюцца на вышыню добрага разумення гэтай справы...
У вялікай і складанай гісторыі нашага народа былі, як назвала нядаўна «Правда» — «горестные моменты». Гэтыя моманты вядомы ўсім, пра іх мужна, на поўны голас казаў ХХ з’езд партыі.
Не абыходзіцца без сваіх цяжкасцей і цяперашняе жыццё. Не ўсе цяжкасці ззаду, не ўсе канфлікты прыціхлі. Як быць з той часткай праўды, якая непрыемна хвалюе людзей, якая выклікае цяжкі, складаны роздум? Тут мы непазбежна падступаем яшчэ да адной праблемы, якая звязана з праўдай, праблемы вельмі важнай і адказнай — праблемы выхавання літаратурай, асабліва моладзі. Якая і ў якой меры праўда карысна для выхавання нашых чытачоў, што ўступілі або заўтра ўступяць у жыццё? Ёсць людзі, якія лічаць ці маўкліва, ці ўголас выказваючы гэта, што не ўсё карысна паказваць; нават пры тым, што з’явы, пра якія піша пісьменнік, былі ў жыцці, што з’явы гэтыя не дробныя, важныя, што ім будзе дадзена правільная партыйная ацэнка.
Быў час, калі ў такім разе пісьменніку казалі: «У жыцці так не бывае», цяпер нават былыя лакіроўшчыкі не адмаўляюць, што ў жыцці было і бывае разам са светлым і змрочнае; але і цяпер ёсць нямала людзей, якія лічаць, што ёсць тэмы і вобразы, якія літаратура павінна абыходзіць ці згладжваць з мэтай добрага, здаровага выхавання людзей...
У нашым друку былі выступленні супраць ачарнення жыцця, супраць перавелічэння памылак нашых і няўдач. З гэтым нельга не згадзіцца: з усім, што прыніжае веліч заваяванага намі, нельга не змагацца рашуча і цвёрда. Зусім справядлівымі трэба прызнаць і заўвагі ў адрас тых пісьменнікаў, якія падмяняюць вельмі выразную і дакладную класавую праўду, нашу праўду, нашу справядлівасць — абстрактнай, бясколернай агульначалавечай праўдай і справядлівасцю.
Тут усё ясна, і тут няма і не можа быць дзвюх розных думак. Я хачу крануць іншае, дзе яшчэ ідуць спрэчкі. Я хачу сказаць, што калі праўду мастацтва губіць ачарненне то, як праверана ўжо немалым вопытам, у такой жа ступені, па тых жа законах губіць яго і неправамернае ўжыванне такіх фарбаў, як белая і ружовая.
Даўно вядома, што гісторыю нельга ні паляпшаць, ні пагаршаць; ні пагаршаць, ні паляпшаць, ні ачарняць, ні абельваць нельга і сучаснасць. Нельга іх таксама — тут няма ніякай розніцы — і падмалёўваць у ружовае; ружовым падмалёўваюць сітро і морс — але гэта таннае пітво! Мастацтва — гэта, па-мойму, неадменны закон — можа жыць і павінна жыць толькі сапраўднымі колерамі жыцця — усімі колерамі вясёлкі! Усе колеры павінны быць на палітры мастака: у тым ліку і белы, і чорны,— там, дзе яны трэба, дзе яны адпавядаюць колерам жыцця!
Пісьменніку трэба добра бачыць — бачыць усе колеры жыцця — у сапраўдным значэнні, у праўдзівым спалучэнні. Для гэтага трэба грамадзянская і мастацкая чуласць, дакладнасць чуласці. Трэба сапраўднае веданне жыцця і талент!
Чым больш я думаю над тым, якой павінна быць літаратура, тым больш я пераконваюся ў думцы, што літаратура, мастацкая літаратура — таксама навука; асабліва такія жанры, як проза, драматургія, эпічныя жанры паэзіі — я ўжо не кажу пра літаратуразнаўства. Мастацкая літаратура павінна быць, як навука, дакладнай і аб’ектыўнай; яе даследаванні — даследаванні чалавека, часу — павінны быць навукова дакладнымі. Я ўпэўнен: чым больш гэтай навуковай дакладнасці ў даследаванні, якое ў аснове твора, тым большы гэты твор, тым больш у яго права належаць да сапраўднай літаратуры.
Мне думаецца, што з гэтай прычыны не выпадкова талент вялікіх мастакоў амаль нязменна зліваўся з талентам вучоных. Пушкін, Гогаль, Дастаеўскі, Талстой — і пісьменнікі, і вучоныя ў любым значэнні гэтага слова.
Правільна, што ў мастацкай літаратуры многае залежыць ад эмацыянальнага бачання жыцця пісьменнікам, але, думаю, глыбока памыляюцца тыя, што лічаць пісьменніка нейкім неабмежаваным уладаром абшару ці палоскі свайго твора. Памыляюцца тыя, што лічаць, нібы пісьменнік усё можа, усё вольны зрабіць — напісаць твор светлы, чорны, ружовы, зялёны, — усё нібы ад яго залежыць. Ёсць, вядома, і такія пісьменнікі, і, можа, іх не так ужо і мала, — але гэта або дрэнныя пісьменнікі, або добрыя пісьменнікі, што дрэнна робяць.
Пісьменнік — як гэта ні сумна казаць — не ўсё можа. Ён не вольны, зусім не вольны пісаць так, як яму — ці каму іншаму — зажадаецца; думаць, нібы ён можа ўсё напісаць, што захоча, значыцца, не разумець сутнасці літаратуры, лічыць, што літаратура — усяго спрытная выдумка хітрых пісьменнікаў. У пісьменніка ёсць свае дарожныя межы, арыенціры і знакі, якім ён павінен падпарадкоўвацца. Калі ён толькі сапраўдны пісьменнік, калі ён хоча рушыць па дарозе літаратуры, а не апынуцца ў кювеце.
Гэта — банальная ісціна, але пісьменнік не вольны ў сваёй творчасці; не вольны ў тым значэнні, што ён залежыць, па-першае, — ад жыцця, рэчаіснасці, якую пісьменнік бярэ як матэрыял для твора. Жыццё гэта само ўказвае пісьменніку фарбы і колеры. Пісьменнік тым большую сілу набывае, чым лепш умее адчуць усе спалучэнні і значэнні фарбаў у жыцці, чым лепш здолее перадаць на паперы ўсе іх асаблівасці. У найбольшай жыццёвай дакладнасці сіла ўсякай сапраўднай літаратуры, сапраўднага мастацтва.
Гэта выглядае як парадокс: найвялікшая сіла суб'ектыўнага мастацтва — у аб'ектыўнасці! Усякі валюнтарызм — вораг развіцця жыцця наогул — губіць мастацтва асабліва — нязменна і канчаткова; якога б колеру валюнтарызм гэты ні быў — чорнага ці ружовага. Літаратура павінна правярацца толькі жыццём. Па жыцці, праз жыццё трэба правяраць творы — іх праўдзівасць ці іх фальш, іх мастацкую каштоўнасць.
Пісьменнік не вольны ў творчасці, па-другое, таму, што за ім сочаць праўдзівыя, патрабавальныя вочы і сэрцы сучаснага, дарэчы — вельмі адукаванага, разумнага чытача і гледача,— якія самі бачаць і чуюць жыццё і якія таму заўсёды могуць праверыць, варты чаго-небудзь ці не варты пісьменнік. Перад суддзёй такім ніхто з нас не мае права фальшывіць, калі толькі хоча мець права на павагу і ўвагу людзей, народа.
Мы, таварышы, павінны помніць заўсёды, што наша ідэалогія — гэта навуковы камунізм. Сур’ёзнасць, навуковае даследаванне павінны быць у аснове ўсіх форм камуністычнай ідэалогіі, у тым ліку і той, за стан якой мы адказваем перад партыяй і народам — мастацкай літаратуры. Некалькі дзён назад я з вялікай цікавасцю прачытаў у «Правде» вельмі разважны артыкул пра задачы грамадскіх навук. Не магу ўстрымацца, каб не паўтарыць тут цудоўныя словы Карла Маркса, выпісаныя аўтарам артыкула; Маркс пісаў: «...чалавека, які імкнецца прыстасаваць навуку да такога пункту погляду, які ўзяты не з самой навукі... а звонку, да такога пункту погляду, які прадыктаваны чужымі навуцы, знешнімі для яе інтарэсамі — такога чалавека я называю «нізкім» (К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч., т. 26, ч. ІІ, стар. 125). Вось як Маркс ставіўся да тых, хто вольна абыходзіўся з ісцінаю!
Цяпер я хачу адказаць тым, хто лічыць, што з меркаванняў здаровага выхавання моладзі трэба паказваць толькі прыклады добрага — гераізму, самаахвярнасці і г. д. На гэтых прыкладах вучыць трэба і спрачацца з гэтым проста недарэчна. Але я лічу таксама, што нельга нашых чытачоў, у тым ліку і моладзь, вучыць толькі на добрым, аберагаць іх ад супярэчнасцей жыцця, ад «бруду» жыцця.
У нас ёсць даволі пісьменнікаў, якія цудоўна ўмеюць абмінаць усе лужыны, ямы; тут, можна сказаць, сабраны немалы (хоць і вельмі нескладаны) вопыт. На жаль, ёсць і свае прыхільнікі ў такой, можна сказаць, святочнай, літаратуры; ёсць нават такія тэарэтыкі, якія лічаць, што падобныя святочныя творы павінны заняць ледзь не манапольнае становішча ў нашай літаратуры; быццам бы толькі такія творы і ёсць сапраўдны сацыялістычны рэалізм у «класічным выглядзе». Чытаючы творы такіх «класічных» рэалістаў, мы нібы трапляем на бясконцае свята, дзе ўсё спявае, скача, робіцца само сабой на шчасце героям.
У такім кірунку ёсць свой сэнс. Гэтыя рэалісты забываюць толькі пра адно: што людзі жывуць не ў вакууме; яны жывуць сярод жывога, пярэстага свету, сярод «хороших и разных» людзей. Гэтыя «рэалісты» забываюць, што маладым трэба будзе жыць і працаваць у складаным, пярэстым жыцці.
Я перакананы, мы павінны рыхтаваць моладзь да ўсіх тых выпрабаванняў, якія могуць сустрэцца ім у новым жыцці. Інакш, ступіўшы ў жыццё, глянуўшы ў яго аблічча, малады чытач наш часам можа разгубіцца (і губляецца), можа расчаравацца (і часам расчароўваецца), можа ў пэўны час прыйсці да вываду, што яго «падвялі» (і нямала хто прыходзіць да гэтага). Мы павінны, я ўпэўнены, вучыць моладзь бачыць жыццё такім, якое яно ёсць — з усім чорным і белым, з усім добрым і злым. Мы павінны рыхтаваць не да свята, а да жыцця, да працы, да барацьбы. Мы і без таго багата выхавалі ахвотнікаў да свята.
Мы павінны гаварыць з моладдзю асабліва праўдзіва, мужна і сумленна. Давайце ніколі не будзем забываць: калі хто і чулы да фальшу, дык найбольш моладзь. І давайце не будзем баяцца, што яны не зразумеюць усяго; зразумеюць — яны куды разумнейшыя, чым здаецца багата каму з нас!
Акрамя ўсяго, нам, мастакам, не лішне помніць і пра тое, што верай чытача трэба даражыць, што веру гэту няцяжка страціць і — што вярнуць яе цяжэй, чым страціць. І што ў ружовай, высакароднай маны ёсць вельмі дзіўная асаблівасць: «обратный эффект». Вашы слухачы могуць думаць зусім адваротнае таму, чаго вы хочаце. Мана — нават з лепшымі меркаваннямі — рэч небяспечная!
Адзін мой знаёмы чалавек, упэўнены ў сваёй разважнасці і мудрасці, абараняючы думку пра тое, што не пра ўсё трэба гаварыць і пісаць, сказаў глыбакадумна: «Не трэба сыпаць соль на раны». Гэта — праўда, таварышы: соль не трэба сыпаць на раны. Не трэба рабіць забаву з таго, што вельмі сур’ёзнае і што баліць! Аб сур’ёзным трэба гаварыць сур’ёзна. Не трэба сыпаць соль ка раны — але не трэба і заплюшчваць вочы, убачыўшы рану; нельга раны, якія відны, пакідаць без лячэння.
Можна і трэба пісаць і пра добрае, і — пра балючае, пісаць па-сыноўняму, з жаданнем, каб хвароба была выгнана і не вярнулася ніколі. Лекі прымаюць незалежна ад таго, салодкія яны ці горкія; і хірургічныя аперацыі, як вядома, робяць не ад прыемнасці, але іх — робяць! Не трэба, думаецца, сумнявацца ні ў чым, што патрэбна для здароўя. І хочацца сказаць: няхай жа літаратура будзе ў гэтым клопаце пра здароўе нашага жыцця добрым асістэнтам, надзейным памочнікам партыі, які ў час можа падаць і параду, і патрэбны інструмент!
Даўно мінулі тыя часы, калі ледзь не ўсякую крытыку ў мастацкім творы лічылі шкоднай. Мы жывём у час, калі многае перамянілася на карысць народу, на карысць літаратуры. Хацелася б, каб ніякія цені мінулага не вярталіся, не трывожылі літаратуру.
Я ўпэўнен: праўда была, ёсць і будзе галоўным законам учарашняй, сённяшняй і заўтрашняй літаратуры. Яна — аснова жыцця літаратуры, — сур’ёзная, глыбокая, мужная праўда, праўда, якая вучыць людзей правільна разумець жыццё, якая горача ваюе за добрае, якая страсна ненавідзіць усё паганае, бруднае і на поўны голас папярэджвае пра небяспеку.
Толькі там, дзе поўная праўда, я ўпэўнены, ёсць сапраўдная партыйнасць. Няма і не можа быць партыйнасці там, дзе праўда падмяняецца няпраўдай, у якім бы выглядзе яна ні падавалася і чым бы яна ні тлумачылася.
Няпраўда ніколі не можа быць сапраўднай партыйнасцю, як не могуць быць партыйнымі «дутыя» лічбы, прыпіскі, «очковтирательство» — усе віды ашуканства, асуджаныя партыяй ва ўсіх галінах жыцця. Думаю, можна сказаць коратка: фальш, «очковтирательство» — з’явы заўсёды антыпартыйныя!
Сапраўдная партыйнасць у тым, каб ісці з партый не толькі ў святы, а і ў будні, ісці не толькі ў святочныя дні ў святочных, без плямкі, гарнітурчыках, а і ў рабочыя дні — у рабочых спяцоўках, на якіх і плямы мазуту, і сляды цэменту. Жыццё не толькі святы. Жыццё ёсць жыццё. У жыцці ўсё, што неабходна для жыцця, створана не святамі, а буднямі — працай, нялёгкай, не заўсёды такой прыемнай, як пішуць, — але заўсёды неабходнай. Маякоўскі калісьці з гонарам казаў: «Я — ассенизатор и водовоз...» Будзем жа і мы так разумець свой абавязак; будзем жа — разам з партыяй, з народам — працаваць, закасаўшы рукавы, беручы на свае плечы цяжар, нажываючы паважаныя мазалі, не баючыся часам зачэрпнуць і бруду — каб на зямлі было чысцей!
Вось што значыць, па-мойму, быць па-сапраўднаму партыйным у літаратуры. Вось у чым і найбольшы абавязак, і найбольшы клопат пісьменніка!
Таварышы, ёсць яшчэ вельмі багата такога, што хвалюе і пра што хацелася б сказаць. Трэба было б сказаць пра становішча з выкладаннем беларускай мовы і беларускай літаратуры ў школах, пра непарадкі ў кнігавыдавецкай справе, пра ганарарныя справы, якія цяпер у такім стане, што мімаволі хочацца запытацца: як гэта магло зрабіцца, што рабіў наш паважаны Саюз і ці ёсць у нас наогул аўтарскае права? Ёсць багата важных праблем. Пра многія з іх мы — у тым ліку і я — шчыра і падрабязна гаварылі нядаўна на сустрэчы ў ЦК партыі, сустрэчы, якая ў нас нарадзіла вялікія надзеі, — і мы спадзяёмся, што надзеі гэтыя апраўдаюцца.
Два словы пра работу апарата нашага Саюза. Мне здаецца, ён працаваў кепска, ён, можна сказаць, мала калі і быў цэнтрам творчай работы. Амаль уся жывая творчая работа ішла міма Саюза — у часопісах, у выдавецтве, у газеце «Літаратура і мастацтва», якая адну за адной разгортвала шырокія і часта цікавыя, сапраўды жывыя дыскусіі. Саюз наш ператварыўся ў орган, які займаўся бягучымі справамі, ледзь упраўляўся рэгістраваць тое, што робіцца на полі нашай літаратуры...
Таварышы, думаецца, што і ў наш час не страцілі свайго значэння словы паэта: «Наше время трудновато для пера...»
Як вядома, Маякоўскі ад гэтага не паддаваўся смутку. Ён, вы ведаеце, з гонарам пытаўся: «Но скажите вы, калеки и калекши, — где, когда, какой великий выбирал путь — чтобы протоптанней и легше?!»
Каб быць вялікай, наша літаратура не павінна шукаць шляхоў — «протоптанней і легше». Ісці дарогамі жыцця, служыць народу, працаваць з народам — у гэтым, па-мойму, аснова велічы нашай літаратуры, сэнс яе жыцця. Толькі ў гэтым. І сёння, і заўтра. І — заўсёды!
1966