epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Мележ

Паездка ў Прагу

1
2
3
4
5
6
7
8
9


 

1

Хвіліны, калі пад’язджаеш да граніцы, незвычайна хвалююць, неяк асабліва ўрэзваюцца ў памяць. Ужо засталіся за намі ціхія вулічкі Чопа, апошняй станцыі на сваёй, на савецкай зямлі, ужо развіталіся мы з пагранічнікамі-афіцэрамі, што пажадалі шчаслівай дарогі. Вакол ідзе, круціцца поле, і не далёка, як звычайна, не за многімі сотнямі кіламетраў ніколі не бачаны рубеж-мяжа, ён недзе зусім побач.

Мы яшчэ ў сваіх — з Мінска — вагонах. Але і ў нашых купэ, звыклых, абжытых за тры ночы і два дні, быццам з’явілася штосьці новае. Гэта адчуванне таксама ад таго, што паблізу граніца, што мы адны, без праваднікоў, якія ўжо сталі добрымі знаёмымі. У купэ няўтульна,— забраны пасцелі, складзены рэчы, па ўсім адчуваецца, што жыць нам у гэтых вагонах засталося нядоўга.

Нібы разумеючы ўсю значнасць хвілін, нібы адцягваючы апошняе развітанне з роднай зямлёй, цягнік не спяшаецца, цягнецца павольна, спыняецца. Мы стаім каля вокан, глядзім вачыма, якія ўсё бачаць і ўсё запамінаюць. Яшчэ адзін прыпынак — каля аркі, два пагранічнікі — афіцэр і салдат,— і раптам мы здагадваемся: гэта і ёсць граніца. Здагадваемся па слупках, па палосцы акуратна пабаранаванага ворыва, якія ідуць ад аркі ў спакойнае поле, прытуманенае лёгкай кастрычніцкай смугой. За радком слупкоў, крыху наводдаль, адзінокае дрэва,— яно ўжо на тым баку.

Хутка на тым баку і мы. Усё гэта адбываецца так проста, што спачатку здаецца, нібы глядзіш кадр фільма, які апавядае пра нешта незнаёмае і дзіўнае. Пастаяў цягнік, крануўся — і вось ужо іншая зямля, іншая краіна. Чэхаславакія.

Зноў круціцца, ідзе назад поле, ужо чэхаславацкае. На прыпынку ў калідоры вагона паяўляецца першы прадстаўнік чэхаславацкага народа, дабрадушны, крыху паўнаваты для сваіх маладых год, каравокі старшына-пагранічнік з папкай пад пахай.

— Чэст працэ! — па-таварыску вітае ён нас і просіць здаць пашпарты для праверкі.

Першая чэхаславацкая станцыя. Пытаемся, як яна называецца: станцыя Чыерна над Цісоў — Чыерна над Цісай. Дзе ж Ціса? Яе не бачна, але яна, кажа пагранічнік, недалёка,— старшына махнуў рукой кудысьці на поўдзень.

Тут нам давядзецца пастаяць, і мы выходзім з вагона. Сабраўшы пашпарты, выходзіць і старшына, бярэцца правесці да вакзала, і мы, распытваючы, жартуючы, крочым з ім цераз рады рэек.

— Вакзал нядобры,— нібы просіць прабачэння старшына, дабрадушна ўсміхаючыся.— Часовы. Будуем новы, але яшчэ не скончылі.

Паблізу вялікі будынак з рыштаваннямі, ён ужо амаль гатовы, з дахам.

— Тут раней нічога гэтага не было. Усё новае.

Ён паказвае на вялікія карпусы за прывакзальнымі баракамі і, казырнуўшы, ідзе ад нас. Мы азіраемся ўсё з той жа вострай цікаўнасцю іншаземцаў, ціснемся каля газетнага кіёска, дзе ляжаць побач і чэхаславацкія «Рудэ права», «Кветы», і наша «Правда» за ўчарашні дзень.

Нас неспадзявана сустракае «бяда». Старшы групы, які зайшоў да начальніка станцыі даведацца, калі паедзем далей, вяртаецца з весткай, што прадстаўніца з Прагі чакала нас двое сутак, не дачакалася, выехала і што вагоны таксама адпраўлены.

— Яна зусім нядаўна паехала,— кажа збянтэжана чыгуначнік.— І вагоны таксама толькі сёння адправілі. Мы не мелі вестак, калі вы будзеце...

Ён супакойвае нас, што ўсё будзе добра.

Здаецца, ніхто і не трывожыцца. Той-сёй з нас са свайго боку супакойвае чыгуначніка, нелагодна ўспамінае «Інтурыст», які невядома чаму выбраў такі дзіўны маршрут,— у Кіеве і Львове мы прамарнавалі больш за суткі!

Ходзім па пасёлку, да ўсяго прыглядаемся. Тое, што гэта заграніца, братняя чэхаславацкая зямля, робіць нават самыя звычайныя, нядзіўныя рэчы цікавымі, незвычайнымі. Нас пазнаюць, сардэчна вітаюць. Завязваюцца самі сабою размовы з чэхамі і славакамі, роспыты. Не заўсёды і не адразу разумеем мы сэнс іх гаворкі, хоць і хвалюе, радуе славянская блізкасць яе, але там, дзе ты не ўсё зразумееш, зразумее хто-небудзь з тваіх таварышаў, здагадаецца — і вось ужо цвітуць усмешкамі твары.

— Усё зразумела! — здзіўляецца задаволена хтосьці з мінчан.

Чыгуначнікаў частуюць папяросамі — «Казбекам», «Беламор-каналам»,— шчырыя славакі кураць, хваляць, частуюць сваімі. Між зацяжак дыму па-ранейшаму роспыты, расказы. Хтосьці запытаў маладога прыгожага славака з далікатным, як у дзяўчыны, крыху сарамлівым тварам, колькі ён атрымлівае ў месяц.

Пажылы славак адказвае за юнака:

— Ён менш...

Мы ківаем: вядома — кваліфікацыя яшчэ невялікая, але чыгуначнік паведамляе нечакана:

— У яго няма дзяцей...

Аказваецца, да зарплаты штомесяца дадаецца прыбаўка на дзяцей, на аднаго, на дваіх, на траіх.

— У мяне трое дзяцей,— усміхаючыся, кажа славак.

У архітэктуры будынкаў, што ўзведзены каля станцыі, нам падабаецца прастата,— ніякіх непатрэбных прыкрас. Нічога лішняга, вокны шырокія, многа святла.

— Вось бачыш, ніякіх штучак, а на будынак усё ж прыемна глядзець,— кажа мой таварыш, пісьменнік, маладому архітэктару. Яшчэ ў купэ, дзесьці пад Гомелем, яны пачалі дыскусію пра розныя архітэктурныя праблемы, і яна, здаецца, зноў абяцае ажывіцца.

Пакуль хадзілі, глядзелі, вагоны нашы перагналі бліжэй да станцыі, і пад поўдзень нас папрасілі перайсці ў чэхаславацкія вагоны. Сказалі, што далей паедзем гадзіны праз дзве, калі павінен адправіцца састаў на Кошыцэ, што ў Кошыцэ нас чакае прадстаўніца «Чэдака», чэшскага «Інтурыста».

Мы ўладоўваемся ў вагонах. Яны не зіхацяць той навізной, да якой мы прывыклі, адчуваецца, што яны ўжо нямала папрацавалі на сваім вяку. Месцы толькі для сядзення, вельмі зручныя — мяккія, абабітыя прыгожым чырвоным плюшам, між сядзенняў падлакотнікі. Паліц для ляжання няма, ёсць толькі палічкі з сеткамі для багажа.

— Як жа, калі далёка ехаць? — згадвае сусед.— Вядома, адлегласць тут не тая, але ўсё ж...

— Некалькі гадзін і пасядзець можна. Пры такой адлегласці няма сэнсу рабіць спальныя...

Трэці гаворыць з непахісным перакананнем:

— Нашы зручней.

Калі цягнік кранаецца, застаецца ўжо мала часу да заходу сонца. Цягнік ідзе вельмі хутка,— тэлеграфныя слупы пралятаюць ля вокан, каля якіх у гэты час так багата цікаўных пасажыраў.

Мясціны — узгоркавыя, з частымі пералескамі, здаюцца знаёмымі,— яны вельмі напамінаюць тое, што многа разоў мы бачылі пад Мінскам, на Вільнюскім ці Ракаўскім шасэ. Вабяць позірк будынкі — каменныя, прасторныя, з чарапічнымі дахамі, сярод цёмнай зеляніны садоў.

На адной станцыі праваднік-чэх, што гутарыць з нашымі таварышамі, паказвае на стромкую сопку, зарослую вастраверхімі ялінамі.

— Гэта ўжо венгерская. За мяжой.

Да сопкі, напэўна, усяго некалькі соцень метраў.

— Нічога, сусед добры,— жартуе праваднік.— Жывём дружна, не сварымся.

У першых прыцемках мы пад’ехалі к Кошыцэ.

Кошыцэ — адзін з буйнейшых гарадоў на ўсходзе Чэхаславакіі, па колькасці насельніцтва другі, пасля Браціславы, славацкі горад. Адзін з самых старажытных гарадоў рэспублікі, Кошыцэ і ў гісторыі новай Чэхаславакіі запісан выдатнай падзеяй — тут была прынята першая праграма ўрада нацыянальнага фронту, праграма народнай дэмакратыі. Ёй далі назву Кошыцкай дэкларацыі.

На станцыі паведамілі, што вагоны будуць прычэплены да цягніка, які адправіцца праз тры гадзіны, і мы карыстаемся прыпынкам,— ідзём паглядзець горад. На прамой вуліцы, якая ідзе ад станцыі к цэнтру, хутка цямнела. У вокнах дамоў, шматлікіх закусачных і рэстаранаў запальваліся агні. Непадалёк ад вакзала сустрэлася некалькі славацкіх дзяўчат у маляўнічых народных уборах. Яны кудысьці заклапочана спяшаліся з кошыкамі ў руках,— можа быць, к цягніку.

Цішыня вечара прыглушвала гукі шумнага гарадскога жыцця,— можа быць, горад у гэты час і сапраўды быў ціхі, як натомлены за дзень працаўнік. Але ў асветленых вокнах і дзвярах магазінаў, рэстаранаў, закусачных — усюды рухаліся, размаўлялі аб нечым, смяяліся людзі. Жыццё ў асветленых вокнах здавалася нібы кантрастам паўпустаце вуліцы.

Вялікія, аздобленыя вокладкамі знаёмых кніг вітрыны магазіна «Савецкая кніга» мы сустракаем з такім адчуваннем, з якім сустракаюць далёка ад роднага кутка добрага прыяцеля. За магазінам збочваем на другую вуліцу.

Адразу трапляем у людскі натоўп. Людзей так многа, што яны не змяшчаюцца на тратуары. Яны ідуць павольна, дзвюма плынямі — адны ў адзін бок, другія насустрач. Узіраемся ў іх твары, асветленыя вулічнымі ліхтарамі і вітрынамі. Мужчыны і жанчыны апрануты проста, але з густам,— кідаецца ў вочы, што багата хто ў стандартных лёгкіх плашчах з паясамі, пагончыкамі. Плашчы, відаць, вельмі зручныя. Галаўныя ўборы, здаецца, не ў пашане,— толькі салдаты і афіцэры ў пілотках ды фуражках: астатнія добра абыходзяцца без капелюшоў. Хоць, гэта натуральна,— людзі іх узросту і ў нас не вельмі любяць галаўныя ўборы,— большасць з тых, хто гуляе, моладзь.

Якія цудоўныя гэтыя маладыя, часта яшчэ зусім юныя твары. У іх адкрытыя ясныя позіркі людзей, якія ўпэўнены, што жыццё належыць ім, яны бадзёрыя, яны смяюцца, ведаючы, што ўсе радасці ў свеце існуюць для іх. Амаль усё маладыя, маладыя, маладыя твары. Мне здалася гэтая першая сустрэча сімвалічнай: ці не такая маладая і сама краіна чэхаў і славакаў. Ці не так па-маладому цудоўны яе воблік!

 

2

З Кошыцэ мы выехалі вечарам. За вокнамі было цёмна, і толькі частыя агеньчыкі расквечвалі непраніклівую цемень. Нам трэба было ноччу перасекчы амаль усю Чэхаславакію.

Цягнік ішоў у Прагу.

Раніцай усе ціснуліся ля адчыненых вокан. Прыгожыя, новыя для нас пейзажы Чэхіі, якія шпарка мяняліся перад нашымі вачыма, здзіўляючы багаццем фарб і хараством, бязвоблачная яснасць пагодлівай раніцы нараджалі нейкае вельмі радаснае, святочнае адчуванне.

Цягнік яшчэ толькі адышоў ад Пардубіцэ, а ўсе ўжо жылі Прагаю, чакалі яе. Любуючыся шматлікімі пасёлкамі і заводамі, што беглі сярод зялёных і залацістых прасцягаў палёў і лясоў, пасажыры нецярпліва пазіралі на гадзіннікі, выглядвалі з адчыненых вокан наперад.

Карта яшчэ паказвала немалую адлегласць, хоць па раскладу мы павінны былі набліжацца да Прагі. Цягнік пазніўся.

Вось ужо прайшлі высокія ажурныя мачты,— відаць, радыёстанцыі, вось ужо праплылі многія іншыя звыклыя прыкметы вялікага горада, а Прагі ўсё не было відаць. Раптам справа ў катлавіне паявіліся вежы, дахі, вуліцы, паявіліся і зніклі за адхонам. Неўзабаве злева, проста пры акне вагона, прайшоў дом,— мы на вышыні трэцяга паверха. Унізе вуліцы, пешаходы.

Прага!

Цягнік усё запавольвае бег. Яшчэ некалькі хвілін, і ён спыняецца пад шкляным дахам вакзала.

— Пойдзем пешкі. Наш атэль тут недалёка,— гаворыць дзяўчына, прадстаўніца «Чэдака».

Мы ахвотна згаджаемся. Першыя хвіліны ў новым горадзе заўсёды добра запамінаюцца. Знаёмства з Прагай было асабліва ўражлівым,— вельмі ж вялікая цікавасць у нас была да сталіцы чэхаславацкага народа, вельмі чула адгукаліся нашы сэрцы на кожную праяву хараства.

Праходзячы па вуліцы, заўважаем пільнымі позіркамі розныя рыскі, асаблівасці жыцця горада. Прыглядваемся да архітэктуры будынкаў,— любуемся прыгожым, у стылі рэнесансу будынкам опернага тэатра імя Сметаны. Стаім з пашанай перад велічным цёмна-шэрым з высокім купалам будынкам Нацыянальнага музея. Ад яго пачынаецца Вацлаўскае намесце — цэнтральная плошча Прагі.

Перад будынкам Нацыянальнага музея скульптура конніка на нецярплівым дужым кані,— у правай руцэ коннік трымае паднятую ўгору піку са сцяжком. Наша спадарожніца-чэшка тлумачыць — гэта святы Вацлаў, у гонар якога і названа плошча.

Я гляджу на помнік, на скульптуры каля музея так, нібы ўжо недзе іх бачыў. Ды і плошча гэтая, здаецца, знаёмая. Ці не яе бачыў я ў 1948 годзе, запоўненую да краю народам, што прыйшоў сюды з усёй Прагі, з многіх гарадоў і вёсак Чэхаславакіі. Ці не там, каля балюстрады, між магутных скульптур стаяў Клемент Готвальд са сваімі паплечнікамі-камуністамі, гаварыў з народам...

Гэта быў кадр з кінахронікі, якую паказвалі ў Мінску. Мне прыгадаліся трывожныя дні таго года, калі вырашаўся лёс Чэхаславакіі, прыгадаліся не як далёкае, чужое, а як блізкае сэрцу, хвалюючае,— нам заўсёды ж быў дарагі лёс чэхаў і славакаў.

Стоячы перад музеем, пры ўваходзе на Вацлаўскую плошчу, мы асабліва блізка адчулі подых бурнай чэшскай гісторыі.

У той дзень, калі мы выйшлі на славутую плошчу, яна была зусім іншай, чым у кадры кінахронікі. Яна жыла спакойным, звычайным жыццём цэнтральнага раёна вялікага горада. Каціліся, абыходзячы з двух бакоў помнік святому Вацлаву, трамваі з пражанамі, бясшумна імчаліся аўтамашыны, мірна варушылася лісце на дрэвах, што раслі ўсцяж тратуара.

Запомнілася, хораша адгукнулася ў душы — першы кінатэатр, паўз які мы ішлі, называўся «Ялта». Вось справа яшчэ адзін «знаёмы» — магазін «Савецкі друк», вось чырвоны транспарант з заклікам — «На баку Савецкага Саюза — за мір, за сацыялізм».

...Ледзьве ўладкаваўшыся ў гасцініцы, не адпачыўшы пасля дарогі, мы выправіліся пахадзіць па пражскіх вуліцах. Брылі мы, не задумваючыся над тым, куды кіруем, на якой цяпер вуліцы. Былі мы вельмі цікаўныя і амаль не ведалі горада.

Мы чулі пявучую, лагодную чэшскую гаворку, чыталі зразумелыя і не зразумелыя нам надпісы, аб’явы. Мы былі апанаваны стыхіяй братняй мовы, зачараваны былі ёй, яе цудамі, якія адкрывалі з кожным крокам. Яшчэ ў цягніку, перагортваючы слоўнічак, мы даведаліся, што цягнік звычайны пасажырскі, на якім мы ехалі да Кошыцэ, па-чэшску называецца «влак».

Слова гэта здалося нам знаёмым,— «влак», «влачиться», «валачыцца» — словы-сваякі. Затое даведаўшыся, што хуткі цягнік — «рыхлік» і што хутка — «рыхле», мы здзіўленыя кінуліся ў блытаныя лінгвістычныя пошукі.

Колькі цудоўных рэчаў знаходзілі мы, чытаючы, чуючы, распытваючы. Вагон, аказваецца,— «воз», а спальны вагон — «ложкавы воз», воз з ложкам. Вітаюцца чэхі так жа, як беларусы,— «добры дзень», «добры вечар», і лазня па-чэшску таксама — «лазня», і панчохі — «пунчохі», але што азначае «гудба» на шыльдзе магазіна? Зірнуўшы на вітрыну, здагадваемся — «музыка». Вельмі хораша па-чэшску тэатр — «дзівадло», — слова, якое нібы беражэ ў сабе водар славянскай старадаўнасці!..

Вуліца неспадзявана вывела нас да Влтавы. У той час яна была цьмяная, шэрая, спакойная. Мы пайшлі па мосце, прыгожым, шырокім, шумлівым,— па ім у абодва бакі імчалі аўтамабілі, ішлі людзі. Мы тады яшчэ не ведалі, што мост гэты зусім новы.

Стоячы пры чыгунным парапеце, любаваліся Влтавай, стрэламі другіх мастоў, што перасякалі раку паблізу і наводдаль. Велічная і лагодная была Влтава, прыгожыя былі яе берагі, адзін у аздобе стройных будынкаў, другі, вышэйшы, круты, у зеляніне і золаце дрэваў. На высокім беразе, падалей, віднеліся вострыя гатычныя шпілі сабораў. Мы здагадаліся: гэта Градчаны.

Па стромкай лесвіцы ўзняліся на вышыню Летненскага саду. Ён сустрэў хараством асенняга ўбору,— лісце гарэла на хмызняку, што дзёрся знізу па схіле, на стройных клёнах, якія ішлі па баках алеі, шумела пад нагамі, на чырванаватым пяску.

На лавачках сядзелі жанчыны, гаманілі, чыталі, вязалі панчохі ці пальчаткі, каля лавачак гулялі прыбраныя жыццярадасныя дзеці.

Непадалёк за дрэвамі віднеліся будынкі. Я азірнуўся — адсюль быў цудоўны агляд галоўнай часткі Прагі. Яна ляжала між зялёна-жоўтых узгоркаў,— над дахамі яе, асабліва справа, там і тут падымаліся вежы, вежкі, купалы... Вось ты, ставежавая Злата Прага!

Цікава, што ты нам пакажаш, якой ты ўвойдзеш у нашы душы!

 

3

Першыя дні знаёміліся са старой Прагай.

Прага — горад, у якім адбіта бадай уся гісторыя чэшскага народа. Падзеі старажытнай даўнасці і падзеі, якія помняць юнакі, жывуць на яе плошчах, у яе помніках, на яе будынках, бруку.

Цэнтр старой Прагі — Старамесцкая плошча. Яна выбрукавана недалёка ад Вацлаўскай. Узнікла яна каля пачатку трынаццатага стагоддзя. На плошчы ёсць некалькі выдатных помнікаў, сярод якіх, мусіць, самы слаўны — Старамесцкая ратуша.

Чэхі з гонарам паказваюць прыезджым устаноўлены на вежы ратушы астранамічны гадзіннік, дасціпны твор старажытнага чэшскага майстра. Кожны раз, калі мінутная стрэлка падыходзіць да дванаццаці, адна з сімвалічных фігур, што аздабляюць гадзіннік,— «смерць» — цягне за вяровачку, якая спускаецца ад звана, і над плошчай гучаць роўныя ўдары. У акенцах над гадзіннікам, змяняючыся пры кожным удары, паяўляюцца па чарзе абліччы апосталаў. Каляндарная дошка гадзінніка ўпрыгожана цудоўнымі фрэскамі выдатнага чэшскага мастака Йёзэфа Манеса.

У цэнтры Старамесцкай плошчы стаіць велічная постаць Яна Гуса, помнік гераічнаму сыну ад чэшскага народа.

За Влтавай ціснецца другі стары раён Прагі — Мала страна. Над Малай страной высіцца Пражскі крэмль, Градчаны. Пабудаваны на высокім узгорку, з вострымі гатычнымі шпілямі сабора святога Віта, што ўразаюцца ў неба, Пражскі град нібы пануе над усім горадам. Ён добра бачны, здаецца, з любой вуліцы, з любога куточка горада і з’яўляецца адной з цудоўнейшых рыс вобліка Прагі.

Ёсць дзве думкі пра тое, калі ўзнік Град,— адны лічаць, што заснавалі яго ў шостым стагоддзі, другія — у дзевятым. Доўгі час, на працягу некалькіх стагоддзяў, Пражскі град быў рэзідэнцыяй чэшскіх каралёў. Некалькі разоў яго перабудоўвалі, мадэрнізавалі будынкі. Найбольшую перабудову рабілі два стагоддзі назад,— тады Пражскі град набыў той выгляд, які ён мае і цяпер.

Пражскі град — рэзідэнцыя прэзідэнта Чэхаславацкай рэспублікі, тут праводзяць пасяджэнні Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі Чэхаславакіі.

У Пражскім градзе багата выдатных архітэктурных помнікаў. Адзін з іх — велічны сабор святога Віта, які быў пачаты яшчэ пяць стагоддзяў назад і закончаны ў нашы дні, у 1929 годзе. Гатычная архітэктура сабора робіць моцнае ўражанне сваёй манументальнасцю, смеласцю формы, вышынёй скляпенняў, адмысловасцю мастацкіх дэталей. У каралеўскім палацы асабліва цікавы старажытны Владзіслаўскі палац, у якім у 1948 годзе была прынята народная канстытуцыя Чэхаславацкай рэспублікі. Вельмі прыгожа, эфектна выглядае Іспанская зала, у якой адбываліся найбольш важныя палітычныя сходы нашых дзён. У Іспанскай зале было ў 1948 годзе пасяджэнне ЦК КПЧ, якое намеціла шляхі жыцця новай Чэхаславакіі.

З вялікай цікавасцю хадзілі мы па Златай вулічцы — залатой вулічцы, між сярэдневяковых дамочкаў з цёмнымі пакойчыкамі і малюсенькімі акенцамі,— тут вельмі натуральна паказваюць быт старажытных жыхароў. Нерухомая постаць, што схілілася задуменна каля рэторты ці зморана сядзіць з ружжом у руках, тоўстыя коўдры на нязграбных ложках, посуд на сталах, рассыпаны ў старых печах, яшчэ нібы цёплы вугаль — усё гэта надае асаблівы каларыт музею-вулічцы.

Многа стагоддзяў мае і гісторыя Вышэграда. Ён, як і Град, пабудаван на высокім узгорку, што стромка падае да Влтавы. Узгорак гэты даволі далёка ад Града. З яго можна бачыць на дзіва чароўныя віды горада, ракі. Проста ўнізе, за сцяной Вышэграда, доўгі вузкі паўвостраў робіць ціхую бухту,— на паўвостраве нейкая лёгкая спартыўная пабудова, а ўся бухта застаўлена незлічонай флатыліяй самых розных яхт, лодак, лодачак.

Лодкі віднеюцца там і тут і на празрыстай роўнядзі Влтавы, што хаваецца ўдалечы за лёгкай сонечнай смугой. За смугой усё здаецца на дзіва прыгожым: і дрэвы на беразе і пагорках, і домікі ўскраіны, і заводскія пабудовы.

Над Вышэградам таксама нацэлены ў неба вострыя пікі гатычнага сабора; яны, як і вежы святога Віта, узносяцца над горадам.

З паданняў вядома, што Вышэград быў першай рэзідэнцыяй чэшскіх каралёў. Цяпер у засені вялізных дрэваў на замшэлых могілках каля сабора сумныя рашоткі, крыжы, помнікі. Тут пахаваны выдатныя пісьменнікі, кампазітары, палітычныя дзеячы мінулага,— тут магілы Сметаны, Дворжака, Немцовай, Чапека.

Вышэград, Градчаны, Старэ места, Мала страна — самыя даўнія раёны горада.

Але Прага цікавая не толькі старажытнасцю. Цікавыя таксама і раёны, што выраслі пазней, у мінулым стагоддзі і ў нашыя дні, раёны, якія разам са старымі і складаюць воблік сучаснай Прагі. Прагу нельга ўявіць сабе без Нацыянальнага музея, без цудоўнага Нацыянальнага тэатра, без Летненскага саду, без Гібернскай вуліцы, без рабочых кварталаў Сміхава, Вісачані, Вршовіцэ, без Страгаўскага стадыёна.

У старажытных кварталах Прагі жыве не толькі свая даўняя, але і новая гісторыя,— яна робіць Злату Прагу шчырай сястрой нашых гарадоў. Ёсць на ціхіх і цемнаватых яе вуліцах сцены, дзе відны сляды куль, памяць бурных дзён баёў сорак пятага года. У тыя дні была пабіта варожым снарадам ратуша на Старамесцкім намесці,— яна таксама ўдзельнічала ў помнай крывавай бітве, і на старажытным яе целе ёсць незалечаныя раны. У Градчанах 5 мая паўстанцы паднялі сцяг вызвалення, на Градчанскім бруку пралілася гарачая кроў першага раненага ў баях.

На вуліцах старой Прагі мы не адзін раз бачылі чорныя чыгунныя пліты,— на іх адліта рука з паднятымі двума пальцамі, якая заклікае — не забываць, помніць! На плітах высечаны імёны салдат рэвалюцыі, што загінулі ў апошняй бітве...

Не, не толькі даўняй мінуўшчынай праславілася старажытная Прага.

Ёсць у чэхаславацкай сталіцы месца, якое асабліва ўсхвалявала нас, асабліва дарагое нам. Гэта дом на Гібернскай вуліцы. Тут у 1912 годзе збіралася Пражская канферэнцыя РСДРП. Клапатлівыя рукі нашых чэшскіх сяброў старанна аднавілі сціплую абстаноўку, у якой праходзілі гістарычныя пасяджэнні.

Невялікі, вузкі пакойчык на трэцім паверсе дома. У пакойчыку ціха,— сюды зусім не прабіваецца шум з вуліцы,— дом стаіць на дварэ. Уздоўж пакойчыка ненакрыты даўгаваты стол, вакол стала гнутыя венскія крэслы, што былі ўзяты напракат з рэстаранчыка паблізу. Гледзячы на ўсё гэта, уяўляючы тут жывога, заклапочанага Леніна, што думаў аб будучыні партыі, народа, мы стаялі маўклівыя і ўзрушаныя,— гісторыя ажывала перад намі з незвычайнай жыццёвай непасрэднасцю.

Многія з нас думалі пра Радзіму, якая была для нас у тыя хвіліны не блізка — за мяжой, думалі пра цяжкі і слаўны шлях, які ішоў ад гэтага пакойчыка, ад ленінскіх выступленняў тут — да нашых дзён...

У прасторным пакоі побач, светлым, у чырвані сцягоў, было ціха. Але ў ім не заўсёды так прасторна і ціха,— сюды часта прыходзіць будучыня Прагі, яе юныя жыхары. Тады ў пакоі чуваць словы клятвы,— юныя ленінцы Прагі клянуцца быць вернымі вялікай ленінскай справе...

Калі мы выйшлі на вуліцу, ужо адчувалася, што блізка вечар, хаця і было яшчэ светла. Ледзь прыкметна пачыналі падбірацца прыцемкі. На Гібернскай ішлі, сустракаючыся, апярэджваючы нас, адзінокія пешаходы. Каля Плошчы рэспублікі, супраць старажытных парахавых варот, мы збочылі да Вацлаўскага намесця. Мы ішлі цяпер у вірлівай плыні пражан.

У той перадвячэрні час Прага і пражане сталі нам больш, як калі-небудзь раней, блізкімі...

 

4

Дні запоўнены да краю. Мы жывём па строгаму раскладу, і перакладчыкі нашы, прадстаўнікі «Чэдака», пільна сочаць, каб расклад гэты шанавалі.

Снедаем тут жа,— у адным з ніжніх паверхаў атэля размешчан рэстаран. У нас «свая» невялікая зала: тры доўгія сталы, на сярэднім з якіх падстаўка са сцяжкамі, чэхаславацкім і савецкім. На снеданне звычайна падаюць вяндліну, традыцыйныя чэшскія рагалікі, пасыпаныя соллю, чорную каву.

На пакеціках з цукрам аптымістычны надпіс: «Чай вас освежы». З поваду гэтага ў нас на снеданні звычайна дабрадушныя жарцікі...

Ужо большасць таварышаў паснедала, калі паяўляюцца двое, што, напэўна, заспаліся.

— Ой, таварышы! — спалохана ўскрыквае неспакойная перакладчыца.— Хутчэй! Машыны даўно стаяць!..

Так, машыны стаяць. Два вялікіх аўтобусы з блакітнай, імклівай у палёце птушкай — знакам «Чэдака» — і чырвоным сцяжком на шкле бакавога акна наперадзе. Яны стаяць, тулячыся да галля дрэваў.

Ужо стала прывычным: пакуль мы чакаем таварышаў, каля аўтобуса збіраюцца групкі — нашы і пражане. Завязваюцца роспыты, успаміны. Пажылы чэх, перамешваючы рускія і чэшскія словы, гаворыць задаволена, што быў у Расіі, на Смаленшчыне, і ў Данбасе быў...

— Даўно... Перад вайной чатырнаццатага...

Ён пытаецца, як выглядае наш Мінск. Выкладчык-географ з Мінска, карчакаваты, з энергічнымі жэстамі, замілавана малюе яму выгляд роднага горада.

То той, то другі з мінчан кароткімі рэплікамі дапаўняюць або паясняюць. Так, горад цудоўны,— пра гэта кажуць не толькі словы, пра гэта яшчэ лепш гавораць твары таго, хто апавядае, і яго памочнікаў! Чэх

— Вельмі хочацца яшчэ раз пабыць у Расіі. Паглядзець зараз!..

— Прыязджайце! — запрашае адразу некалькі галасоў.

Захопленыя размовай з чэхам, мы не адразу заўважылі, што наша маленькая групка вырасла. Да нас усё падыходзяць і падыходзяць прахожыя, спыняюцца, прыслухоўваюцца.

Немаладая, з сівымі пасмамі жанчына, скарыстаўшы паўзу, гаворыць, што ў сорак пятым у маі, калі на дапамогу Празе прыйшлі савецкія таварышы, у іх жыў сержант. Не, ён не з Мінска, ён з-пад Казані, але, можа быць, хто-небудзь выпадкова ведае яго, скажа, што з ім. Яна называе прозвішча.

Гэтае пытанне, якое ў іншы час, у іншых абставінах магло б здацца недарэчным, цяпер нікога не здзівіла. Больш таго, з твараў таварышаў відаць, што яны адчуваюць сябе крышачку вінаватымі, што не бачылі, не ведаюць...

— Такі вясёлы ён... дабрадушны... Мы ўсе яго ўспамінаем...— з пашанай кажа жанчына.

Так, шкада, што мы не можам расказаць пра яго...

Аказваецца, малады чалавек у капелюшы таксама мае знаёмага — праўда, не з Казані, а з Магнітагорска. Таксама жыў у іх, на Браніку. Фотакартка яго ёсць,— у дварэ, на Браніку, здымаліся. Усёй сям’ёй...

— Тацінко, мацінко, сестра, я і Андрэй Іванавіч...

У суседняй групцы, каля другога аўтобуса, мінчане і мінчанкі гавораць з маладым мужчынам у сінім берэце. У яго прыгожы твар, чорныя бровы і цёмныя, задуменныя вочы. Ён гаворыць па-руску, праўда, нялёгка, павольна,— падбіраючы, прыгадваючы словы.

— Хто гэта? — цікаўлюся я.

— Мілан,— чую кароткі, мнагазначны адказ.

Яго так і называюць у гаворцы, па імені, проста — Мілан. Мілан бярэ гэты ці то фамільярны, ці то сяброўскі зварот як натуральны. Здзіўляюся — дзе і калі яны ўправіліся так добра пазнаёміцца? Трэба сказаць, мяне не раз здзіўляла тое, як хутка, незвычайна хутка знаёміліся нашы людзі з чэхамі, а чэхі з намі, як імкліва першае знаёмства пераходзіла ў гарачую дружбу.

Мілан, аказваецца, мастак. Размова ідзе пра тое, якія заўтра музеі наведаць. Мяркуючы па гаворцы, пытанне, хто будзе правадніком, экскурсаводам, ужо вырашана,— цяпер проста дамаўляюцца пра маршрут.

Падыходзіць клапатлівая перакладчыца, просіць садзіцца ў аўтобусы, і ўсе развітваюцца з мастаком.

— Заходзьце, заходзьце, таварышы! Зараз едзем! — падганяе перакладчыца.

...У гэты дзень мы пазнаёміліся з ускраінамі Прагі. Мы пабылі ў рабочых раёнах — у Вісачані, у Лібені, у Сміхаве. Тут месціцца большасць прамысловых прадпрыемстваў сталіцы,— у Сміхаве, напрыклад, працуюць паравоза- і вагонабудаўнічыя, шкляныя заводы.

Ускраіны маюць іншы, чым старажытныя раёны, воблік, іншае хараство. Тут няма сабораў, няма даўніх помнікаў. Тут хвалюе выгляд новых вуліц з новымі будынкамі для рабочых. Мы бачылі цэлыя кварталы вялікіх шэрых дамоў простай архітэктуры, з шырокімі вокнамі, са светлымі пакоямі, з усімі выгодамі. У гэтых дамах размешчаны таксама магазіны — прадуктовыя, прамтаварныя, кніжныя, кінатэатры, яслі.

Знаёмячыся з гэтым раёнам, я мімаволі прыгадаў адну нядаўнюю размову. Гэта было ў старой Празе. Хтосьці з нас, што аглядвалі старажытны квартал, запытаўся ў чэха, ці добра жыць у такіх дамах чалавеку ў нашы дні. Чэх паскардзіўся,— цяжка жыць, няма газу, нядобра з каналізацыяй. Народны ўрад робіць многа, каб палепшыць умовы жыцця ў старых раёнах, але задача гэтая нялёгкая...

У новых кварталах усё зроблена для таго, каб чалавек мог добра, зручна жыць...

Радасна было бачыць будаўнічыя пляцоўкі, чырвоныя недавершаныя сцены, вежавыя краны з выцягнутымі стрэламі. Усё гэта было нам знаёмае, роднае! Усё гэта рабіла старую Прагу такой падобнай на наш Мінск, такой зразумелай!

 

5

Можа, самым добрым, самым дарагім уражаннем ад гэтых дзён была атмасфера незвычайна сардэчнай дружбы, якая акружала нас усюды, дзе б мы ні з’яўляліся.

Гэтую сяброўскую прыхільнасць мы адчулі яшчэ ў першы дзень. Гуляючы па пражскіх вуліцах, прыглядаючыся да іх жыцця, мы раптам рашылі пайсці ў кіно.

Каля кінатэатра «Севастопаль», дзе ішоў новы чэхаславацкі кінафільм «Танкавая брыгада», які нам захацелася паглядзець, нас спаткалі вельмі знаёмым пытаннем — ці няма білета? Нам не цяжка было зразумець сэнс гэтага пытання, вядомага з Мінска.

Людзей, якія хацелі трапіць у кінатэатр, паглядвалі з надзеяй на тых, што падыходзілі, было многа. Мы разгубіліся. Але каля касы стаяла некалькі чалавек, і мы таксама захацелі паспрабаваць шчасця. Не, білетаў на вячэрнія сеансы не было, заставаліся толькі на вельмі позні. У нас амаль не было ніякай надзеі, калі мы назвалі бліжэйшы сеанс. Касірка ж, мелькам, з увагай зірнуўшы на нас, раптам падала білеты.

Нас тады вельмі крануў гэты сціплы знак гасціннасці!

Кінатэатр пабудаваны пад зямлёй. Уніз вядуць шырокія і зручныя лесвіцы, памяшканне таксама прасторнае і зручнае. Многія гледачы заходзілі ў гардэроб, здымалі верхнюю вопратку...

Першы фільм, які мы бачылі ў Празе, быў фільм пра баявое братэрства савецкіх і чэхаславацкіх танкістаў. Фільм пра дружбу, якая тут мела такі жывы, глыбокі сэнс!

Вярнуўшыся вячэраць у гасцініцу, мы неспадзявана трапілі на сустрэчу, што нібы пераклікалася з тымі падзеямі і вобразамі, якія толькі што бачылі ў фільме. У пакойчыку рэстарана было амаль пуста — мы спазніліся. Але за адным сталом сядзела некалькі нашых таварышаў і чэх. Мы падселі да іх,— вельмі ж шчырую, прыяцельскую гаворку яны вялі.

Размова была цікавая. Турыст з Мінска, былы капітан і танкіст Мікалай Куцан, хударлявы, светлавалосы, усхваляваны ўспамінамі, апавядаў, як ён у сорак пятым на чале ўзвода разведкі прабіваўся з поўначы к Празе. На шляху да Прагі ў разведчыкаў быў гарачы бой. Параніла яго сябра...

Чэх Міхаль Штэмар, што сядзеў насупраць Куцана, ваяваў у Чэхаславацкім корпусе. Быў пад Белай Царквою, у Карпатах... Ці трэба здзіўляцца, што ў абодвух была такая прыхільнасць адзін да аднаго!

...Праз тры дні мы ездзілі за горад глядзець Карлштэйн, адзін з самых прыгожых чэшскіх замкаў. Замак заснаваны каралём Карлам Чацвёртым шэсцьсот гадоў назад,— ён можа быць узорам далёкай будаўнічай культуры чэхаў, помнікам іх мастацкай творчасці. У замку ёсць многа старых фрэсак.

Карлштэйн пабудаван прыкладна ў трыццаці кіламетрах ад Прагі, на высокай скале, у надзвычай прыгожых лясістых гарах.

Мы выехалі з Карлштэйна перад вечарам. Не даязджаючы да шумлівых вуліц Прагі, аўтобус збочыў на шасэ, што вяло да прыгарада Барандаў. Барандаў — вельмі любімая пражанамі мясціна,— тут, на абрывістым беразе Влтавы, на тэрасах славутага на ўсю Чэхаславакію рэстарана любяць пасядзець у выхадны дзень ці прабавіць вечарок у кампаніі добрых сяброў. У пагодлівыя летнія дні на балконах, на верандах рэстарана, за столікамі, што цягнуцца ў некалькі радоў проста над кручай, збіраецца, мусіць, не адна тысяча пражан...

Прыехалі мы ў Барандаў вечарам. Ракі, маляўнічых схілаў за ёй не было відаць, за шырокімі вокнамі толькі трапяталі ўдалечы радасныя агеньчыкі...

Мы занялі прыкладна палавіну невялікай залы. Астатнія сталы спачатку пуставалі. Але, калі наша вячэра падыходзіла «к канцу», у залу ўвайшла купка незнаёмых. Яны селі за адзін з суседніх сталоў.

Даведаўшыся, хто мы, суседзі ўсталі, пачалі шумна вітаць нас. Мы падумалі было, што гэта чэхі, але хутка даведаліся — немцы, таварышы з Германскай Дэмакратычнай Рэспублікі. Яны адпачывалі на адным з чэшскіх курортаў і зараз збіраюцца дамоў.

— Фройндшафт! Дружба! — немцы ўздымалі рукі з моцна пераплеценымі пальцамі.

— Дружба! — адказалі мы.

— Няхай жыве Савецкі Саюз!

— Няхай жыве дэмакратычная Германія!

Немцы і беларусы выйшлі з-за сталоў, сышліся. Горача, па-сяброўску ціснулі рукі. Запомнілася, як пажылы загарэлы гарняк-немец па-бацькоўску пяшчотна абняў бялявую дзяўчыну-мінчанку...

Такіх сустрэч за нашу паездку было нямала. Я ўжо не кажу пра гасцінных гаспадароў — славакаў і чэхаў,— на іх зямлі мы пабачыліся і пазнаёміліся з кітайцамі, палякамі, венграмі. З кітайцамі і венграмі сустрэліся далёка за Прагай, у высокіх Татрах. У вестыбюлі гасцініцы ў Татранскай Ломніцы, гасцініцы, якая таксама называлася «Прагаю», мы гутарылі з кітайскімі сябрамі. Яны даволі добра гаварылі па-чэшску,— нашы таварышы каля двух год стажыраваліся на шкодаўскіх заводах у Плзені; цяпер кіраваліся да родных берагоў. З венграмі мы пазнаёміліся ў незвычайных абставінах, далёка ад сяліб, у гарах — яны былі ў касцюмах альпіністаў, з рукзакамі. Гэта сустрэча запомнілася такой жа сардэчнай, таварыскай, як і сустрэча з кітайскімі братамі.

Чэхаславацкая зямля, што сагравала нас цяплом сваёй любові, дала нам адчуць і цеплыню братняй дружбы другіх, такіх жа яе гасцей, як і мы...

 

6

Мы знаёміліся не толькі з пражскімі музеямі і новымі жылымі кварталамі. Цікавіла нас і звычайнае, будзённае жыццё чэхаславацкай сталіцы.

Мы прыглядваліся да вітрын на вуліцах і плошчах, заходзілі ў магазіны, у закусачныя...

На вуліцах Прагі многа вітрын. Яны звычайна аздоблены з любоўю, з добрым густам, і іх прыгожы выгляд надае пражскім вуліцам нейкую святочнасць. Асабліва многа вітрын у цэнтры — на вуліцах Народна тржыда, на Пржыкопе, на Юнгманаўскай плошчы і, вядома, на Вацлаўскім намесці.

У вітрынах кніжных магазінаў цесна ад кніг. Гэта амаль усё новыя кнігі,— на іх вокладках дата 1955 года. Раман класіка чэшскай літаратуры Алоіза Ірасека, цудоўна аформлены, аповесці Тургенева, выдадзеныя ў серыі лепшых твораў пісьменнікаў свету, тамы Горкага, Фучыка, Неймана. Кнігі сучасных пісьменнікаў Чэхіі і Славакіі — Марыі Пуйманавай, Вітэзслава Незвала, Вацлава Ржэзача, Алены Бернашкавай...

Побач з іх кнігамі — творы савецкіх пісьменнікаў. Яны выйшлі найбольш у выдавецтве «Свет Саветаў», якое робіць вельмі многа для папулярызацыі савецкай літаратуры. Але кнігі нашых пісьменнікаў выдае не толькі «Свет Саветаў», займаюцца гэтым і выдавецтвы «Чэхаславацкі пісьменнік», «Наша войска», «Млада фронта». Многа кніг выходзіць і на славацкай мове. Перад самым нашым прыездам у магазіны Прагі прывезлі анталогію «Паэты Беларусі». У кнізе надрукаваны лепшыя, удала выбраныя вершы Я. Купалы, Я. Коласа, К. Крапівы і іншых беларускіх пісьменнікаў. Артыкул у канцы кнігі добра расказвае пра развіццё беларускай паэзіі, дае кароткія, але дакладныя характарыстыкі нашых паэтаў.

Кніг багата не толькі ў вітрынах магазінаў, але і ў асабістых бібліятэках. Многія назвы гэтых кніг праз некалькі дзён я бачыў у Готвальдаве на палічках у кватэры рабочага абутковай фабрыкі. Пра тое, як любяць у Чэхаславакіі кнігу, можна меркаваць з таго, што лепшыя кнігі чэшскіх, славацкіх і савецкіх пісьменнікаў многа разоў перавыдаюцца, дасягаюць вялікіх тыражоў.

Нам вельмі спадабалася тая шчырая любоў да кнігі, якую мы адчувалі ў чэшскіх кніжных магазінах. Кнігу любяць усе — работнікі выдавецтваў, тыя, хто рассылае іх, хто развозіць і хто прадае. Кніжныя магазіны Прагі могуць быць узорам, як трэба адносіцца да кнігі.

Асабліва спадабаліся нам кніжныя магазіны выдавецтваў «Наша войска» і «Чэхаславацкі пісьменнік», магазін «Савецкая кніга», што на Вацлаўскай плошчы.

Магазін савецкай кнігі на Вацлаўскай плошчы, таксама як і магазін савецкага друку,— насупраць яго,— можа, ці не самыя папулярныя кніжныя магазіны ў чэхаславацкай сталіцы. Тут каля вялізных сталоў і стэндаў з кнігамі, часопісамі і газетамі з Савецкага Саюза заўсёды многа людзей — глядзяць, выбіраюць, купляюць. Тут можна купіць і кнігі нашых, беларускіх пісьменнікаў, што выдадзены ў Маскве. У магазіне друку многа ўкраінскіх часопісаў і газет; мімаволі шукалі мы вачыма і беларускія часопісы — перш за ўсё «Беларусь», — але іх не было. У тым, што іх не было, вінаваты мы: у Празе скардзіліся, што Мінск не прысылае часопісаў.

У вітрынах магазінаў сталіцы — мноства разнастайных бытавых рэчаў — газавыя пліты, халадзільнікі, пыласосы, простая, але зручная мэбля; добрыя вырабы з трыкатажу — дзіцячая, жаночая, мужчынская бялізна; прыгожы і носкі абутак; цудоўныя рэчы з чэшскага хрусталю і шкла...

Вельмі радуе, як многа ўвагі аддаецца дзецям. Дзіцячая вопратка і абутак звычайна вельмі зручныя, лёгкія і прыгожыя. Дзяцей і ў Празе і ў далёкіх ад сталіцы пасёлках апранаюць добра, з любоўю.

Вітрыны не толькі аздабляюць вуліцы, але і дапамагаюць гандляваць,— стоячы перад пражскімі вітрынамі, гэта добра адчуваеш. Усё, што выстаўлена на вітрыне, ёсць на паліцах магазінаў. Пражане не любяць застаўляць вітрыны бутафорыяй, на кожнай рэчы абавязкова адзначана яе цана. Жыхары Прагі прывыклі глядзець на вітрыну як на твар магазіна, таму выбар рэчы адбываецца звычайна перад шклом вітрыны. У магазін уваходзяць не для таго, каб паглядзець, а каб купіць. Так звычайна глядзяць на тых, што ўваходзяць, і прадаўцы пражскіх магазінаў. Ледзь пакупнік падыходзіць да прылаўка, прадавец сустракае яго далікатным:

— Просім?

Гэта можна перакласці нашым: «калі ласка?» Пакупніку падаюць тое, што ён просіць, заплаціўшы грошы, ён выходзіць. У магазінах Прагі, мы заўважылі,— звычайна свабодна, прасторна, няма мітусні...

У гэтым немалая заслуга пражскіх вітрын.

Спадабалася таксама, як працуюць пражскія закусачныя. Яны размешчаны ў розных раёнах горада і добра спраўляюцца са сваёй задачай. У такой закусачнай гарадскі жыхар, якому даводзіцца заўсёды спяшацца, можа купіць бутэрброд, свежую, яшчэ цёплую булачку, шклянку кавы. Тут не трэба баяцца прамарнаваць час, калі вы ім даражыце,— у закусачнай, стоячы за высокім столікам, можна падсілкавацца за некалькі хвілін, проста «на хаду»...

У Празе любяць берагчы час.

Мы былі ў лепшым тэатры сталіцы — Нацыянальным тэатры. Велічны, урачысты будынак Нацыянальнага тэатра, што стаіць у канцы неспакойнай Народнай тржыды, на беразе Влтавы, перад маляўнічымі Стралецкім і Славянскім астравамі, лічыцца адным з прыгажэйшых у Празе па сваёй архітэктуры.

У Нацыянальным тэатры выступалі слаўныя музыканты і спевакі свету. Тут дырыжыраваў аркестрам Чайкоўскі, спяваў Шаляпін.

Пражане любяць свой тэатр. Усе месцы, і ў партэры, і на ярусах, былі запоўнены. Зала глядзела і слухала з хваляваннем і вялікай увагай, хоць многія, відаць, слухалі не ўпершыню. Ішла адна з папулярных опер — «Месінская нявеста» Фібіха.

Праўда, хвалявала слухачоў не толькі музыка оперы. У оперы спявалі таленавітыя спевакі, спявалі з сапраўдным майстэрствам; у тэатры цудоўны аркестр...

 

7

Апошнія два вечары ў Празе мы былі сярод чэшскіх братоў па «зброі» — пісьменнікаў.

Ідучы па Народнай тржыдзе к Саюзу чэхаславацкіх пісьменнікаў, мы думалі, што будзе толькі гутарка з Янам Дрда, старшынёй Саюза.

Але калі мы ўвайшлі ў залу Саюза, убачылі ў ім многа чэшскіх пісьменнікаў. Яшчэ да таго, як нас пазнаёмілі, пазналі каржакаватага, дужага з выгляду, з шапкай густых валасоў на вялікай галаве Яна Дрду і маленькую, ветлівую Марыю Майераву. Мы бачылі іх у Маскве, на з’ездзе пісьменнікаў.

Марыя Майерава — аўтар «Шахцёрскай балады» і «Сірэны» — народная пісьменніца, усё творчае жыццё якой аддадзена рабочаму класу Чэхаславакіі,— адзін са слаўных прадстаўнікоў старэйшага пакалення чэшскіх літаратараў. Ян Дрда многа маладзей за Марыю Майераву — яму толькі сорак гадоў, але за яго плячыма таксама вялікае жыццё. Ён аўтар вядомых у Чэхаславакіі раманаў — «Гарадок на далоні» і «Жывая вада», знаёмай нашым чытачам і чытачам іншых краін «Нямой барыкады». Ён відны палітычны дзеяч, шэсць год узначальвае Саюз чэхаславацкіх пісьменнікаў.

Знаёмімся і з другімі пісьменнікамі. «Вітэзслаў Незвал»,— моцна цісне руку вясёлы, з маладым, юнацкім бляскам у вачах таварыш. Гэта таксама знаёмы, няхай — завочна, але знаёмы,— мы яго ведаем па вершах, па артыкулах. Вітэзслаў Незвал — паэт глыбокі, складаны, які шмат і ўпарта шукаў у сваёй творчасці,— ён даўно прызнаны як адзін з лепшых паэтаў Чэхаславакіі. Незвал — лаўрэат Міжнароднай прэміі міру.

На сустрэчу з беларускімі пісьменнікамі прыйшлі паэты і пісьменнікі, супрацоўнікі выдавецтва «Свет Саветаў», навуковыя работнікі. Самі сабой узнікаюць гутаркі, чуецца смех. Мы запрасілі перакладчыцу, але абыходзімся без яе. Ян Дрда добра, хоць і з акцэнтам, гаворыць па-руску, Вітэзслаў Незвал таксама добра разумее рускую гаворку. Мы яшчэ раней заўважылі, што ў чэшскай і беларускай мовах вельмі многа агульных слоў і, на просьбу нашых сяброў, гаворым па-беларуску. Чэхі нас цудоўна разумеюць! Мы разумеем, што яны кажуць.

Гутарым спачатку каму з кім давялося. У мяне вельмі цікавы субяседнік — Вітэзслаў Незвал. Аднак хутка Каміла Іраудкова, сакратар замежнай камісіі, надае нашым выпадковым сустрэчам «арганізацыйны лад».

— Вам, як празаіку, трэба — у камісію прозы...— жартуе яна і садзіць мяне поруч з Марыяй Майеравай.

Пісьменніца цікавіцца Мінскам, нашай прозай...

Ян Дрда, папрасіўшы ўвагі, у кароценькім уступе сардэчна, па-сяброўску вітае нас — беларускіх таварышаў. Прыпамінае сустрэчы ў Празе з Максімам Танкам і Петрусём Броўкам... Ён просіць расказаць пра новыя, цікавыя падзеі і творы нашай літаратуры. Першы гаворыць Алесь Кучар. Ён крыху хвалюецца — нам усім прыходзіцца выступаць тут упершыню. Кучар кажа пра тое, якія глыбокія і даўнія культурныя сувязі чэхаў і беларусаў, напамінае прыезд у Прагу Скарыны, які знайшоў у ёй прыяцеляў яшчэ тады, чатыры стагоддзі назад. Прыгадвае, як шчыра сустракалі тут Купалу, як любяць у нас творы чэшскіх пісьменнікаў. Вітэзслаў Незвал, аказалася, сустракаўся з Купалам і добра помніць гэтыя сустрэчы ў Брно,— ён расказаў пра таварыскія размовы з нашым народным паэтам. Незвал не адзін раз перакладаў вершы Купалы на чэшскую мову. Ад Незвала мы даведаліся, што народны мастак Людвік Куба многа гадоў аддаў збіранню і вывучэнню беларускага фальклору,— Людвік Куба склаў глыбокія, поўныя вялікай любві да беларускіх народных песень каментарыі. Максім Лужанін прачытаў верш, напісаны ўжо тут, у Празе, і прысвечаны Празе. Я гаварыў пра партызанскія справы на кашай беларускай зямлі, пра тое, што ў шмат якіх атрадах разам з беларусамі і рускімі добра ваявалі славакі.

Як часам пераплятаецца лёс людзей нашых народаў! Помню, з якім хваляваннем слухаў Вітэзслаў Незвал апавяданне пра тое, што мае аднасяльчане ў гады акупацыі некалькі разоў праводзілі па лясах і сцежках партызан Сабурава, сярод якіх быў славуты сын чэхаславацкага народа Ян Налепка. Налепка ж, можа быць, сустракаўся і гаварыў з імі!..

Мне давялося яшчэ раз думаць пра лёс і жыццё Налепкі. Было гэта ўжо далёка ад Прагі, але ў такой жа таварыскай сям’і. Мы сядзелі ў нумары гасцініцы «Дэвін» у Браціславе, у пакоі, з вокан якога можна было бачыць пахмурны Дунай. За сталом шумліва гаманілі пісьменнікі — славакі і беларусы. Гаспадыня — удава аднаго з віднейшых дзеячоў Чэхаславацкай кампартыі С. А. Шмераль — толькі што пазнаёміла нас, а між нас ужо ішла сяброўская гаворка. Тады мы сустрэліся з пісьменнікам Мілашам Крно, маладым, вельмі сімпатычным чалавекам. Крно зусім нядаўна пачаў штодзённа працаваць за пісьмовым сталом,— ён шэсць год аддаў на дыпламатычную работу. Жыў у Маскве і добра ведае і любіць нашу краіну. Можа, іменна таму пісьменнік захацеў сваю новую кнігу напісаць пра Яна Налепку, Героя Савецкага Саюза, чалавека, які ўсім сэрцам любіў нашу краіну і аддаў за яе жыццё.

Летам гэтага года Мілаш Крно з бацькам і маткаю Налепкі быў на Палессі, у маіх родных мясцінах. Крно казаў, што народ наш дапамог яму лепш адчуць, зразумець Налепку і што ён з вялікім задавальненнем працуе над кнігай.

Я таксама быў на Палессі ў гэтае лета,— крыху пазней, чым Крно. Мы не спаткаліся тады. Але спаткаліся ў Браціславе, у яго родным горадзе!

...У той вечар у Празе ў Саюзе пісьменнікаў мы пазнаёміліся яшчэ з адным чалавекам, які ваяваў за нашу Радзіму. Ужо шмат што ўспамянулі і перагаварылі мы, калі ў пакой увайшоў чалавек у форме афіцэра Чэхаславацкай арміі, танкіст, палкоўнік. Над ордэнскімі лентачкамі, што азначалі савецкія і чэхаславацкія ордэны, паблісквала зорка Героя Савецкага Саюза. У яго быў твар і жэсты рашучага, мужнага чалавека; пра тое, што перад намі франтавік, можна было здагадацца не толькі па ордэнах,— левае вока яго прыкрывала чорная павязка.

Ян Дрда пазнаёміў нас. Гэта палкоўнік Рыхард Тэсаржык, даўні знаёмы аўтар «Нямой барыкады». Калісьці разам хадзілі ў школу, потым надоўга рассталіся, і зноў Дрда «сустрэў» свайго земляка толькі многа гадоў пазней, прачытаўшы ў газеце, што Рыхарду Тэсаржыку прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

— Не паверыў адразу,— жартуе пісьменнік.— Не думаў, што гэта ён. Я нават не ведаў, што ён быў у Савецкім Саюзе.

Палкоўнік не любіць цырымоніі. Пачынае размову з намі адразу, як са знаёмымі, проста: на «ты». Расказвае,— у 1938-м, пасля нападу немцаў на Чэхаславакію, ён перайшоў у Польшчу. Марачы ваяваць за Радзіму, з Польшчы Тэсаржык перабраўся ў Савецкі Саюз. Адтуль вярнуўся дамоў з Чэхаславацкім корпусам...

Палкоўнік з жартаўлівай усмешачкай кажа, што ён таксама паэт і нават друкаваўся ў перакладах. Адзін яго верш увайшоў у зборнік чэхаславацкіх пісьменнікаў, выдадзены ў Маскве...

Хутка палкоўнік здзіўляе нас яшчэ больш. Мы, аказваецца, «землякі» — яго жонка — беларуска!..

Выходзім позна вечарам. Расстаючыся на вуліцы, ведаем, што развітваемся ненадоўга. Заўтра зноў сустрэнемся: Ян Дрда запрасіў нас на вечар у загарадны дом творчасці чэхаславацкіх пісьменнікаў.

 

8

Удзень былі ў маляўнічым Слапі,— глядзелі гідраэлектрастанцыю. Гідраэлектрастанцыя ў Слапі, разам з цеплавымі станцыямі Падкрушнагор’я і гідрастанцыямі ў Штэховіцэ і Вране, жывіць Прагу і шматлікія яе заводы і фабрыкі электрычнай энергіяй. Усе тры гідрастанцыі збудаваны на Влтаве, на поўдзень ад Прагі. Гідрастанцыя ў Слапі адна з самых вялікіх гідрастанцый народна-дэмакратычнай Чэхаславакіі. Будаўніцтва яе закончылі ўсяго паўтара года назад, у 1954 годзе. Яна не толькі дала Празе электраэнергію, але і зрабіла суднаходнай Влтаву на поўдзень ад сталіцы. Цяпер судны плывуць у Прагу па Влтаве не толькі з поўначы, але і з поўдня...

Увечары машыны імчалі нас зноў на поўдзень, цяпер ужо к Добржышу, дому творчасці пісьменнікаў. Па дарозе, збочыўшы з шасэ, заехалі ў адзін сельскагаспадарчы кааператыў. У канторы кааператыва ўжо нікога не было, але ў суседнім, рабочым памяшканні мы спаткалі сялян. Не прайшло і некалькі хвілін, як між нас завязалася адна з тых гутарак, якія так багата кажуць пра настроі і пачуцці простых людзей.

Настрой у сялян добры,— гэта мы адразу адчулі. На тое ёсць падставы: сабралі багаты ўраджай, у кааператыве парадак. Толькі грашыма сяляне павінны атрымаць па 12 крон за дзень, такой добрай аплаты ў іх яшчэ не было... Вельмі ўсхвалявалі нас вялікая цікавасць і любоў да нашай радзімы людзей, якія жылі тут, у звычайнай чэшскай вёсцы. Тут таксама многія мараць пабыць у Савецкім Саюзе, пабачыць сваімі вачыма дзівосную нашу краіну...

У Добржышы нашым «правадніком» быў Ян Дрда. Ён вадзіў па залах замка, расказваў гісторыі, якія бачылі высокія маўклівыя сцены. У рабочым пакоі Яна Дрды, невялікім, сціплым, на пісьмовым стале ляжалі спісаныя лісткі нейкай незакончанай працы.

Замак падарыў пісьменнікам урад. Тут ёсць усе ўмовы для творчай работы, і пісьменнікі жывуць у ім многія месяцы. У Добржыскім замку напісаны лепшыя старонкі чэшскіх раманаў і паэм апошніх год.

— Тут, між іншым, нашым госцем жыў Жоржы Амаду,— кажа Ян Дрда.— Жоржы Амаду працаваў у Добржышы над раманам «Падполле свабоды»...

У Добржышы былі Луі Арагон, Вадзім Кажэўнікаў, Пабла Нэруда...

Мы сядзім за сталом, што ўсыпаны чырвонымі кветкамі, гутарым, і, як заўсёды, калі сустракаюцца сябры, няма недахопу на тэмы для размоў. Ян Дрда вельмі маляўніча апавядае пра паездку па Каўказу, і мы нібы перачытваем некаторыя старонкі яго «Чырвонай Тарцізы». Ён апавядае весела, з гумарам. Смех амаль не сціхае за сталом.

Гэты вечар авеяны хараством чэшскіх і славацкіх песень. Мы чулі і раней чэшскія песні, але ніколі не адчувалі іх хараства так, як у гэты час, на чэхаславацкай зямлі, сярод чэшскіх сяброў. Мы амаль не ведалі славацкіх песень,— а яны такія шчырыя, такія меладычныя, такія прыгожыя, песні гэтага паэтычнага народа!

Асабліва ўсхвалявалі, запомніліся дзве. Адна просценькая, на дзіва душэўная песенька пра сокала, пра ягера (паляўнічага), пра сокалаву фраярэчку (сяброўку).

 

Седзі сокол на яворы,

Прэбіра се дробна пёры.

Прышэл к нему стары ягер.

«Я ця, сокол, застрэліць мам»,

«Не страляй мя, ягерэчку,

Мам я дома фраярэчку».

 

Мелодыя песні, сціплая, вельмі мілагучная, поўніць сэрца хараством і ціхай, такой зразумелай па нашых народных песнях журбою.

Другая песня журыцца ўжо не над доляю сокала, яна спачувае маладым Каці і Марціну, якія жэняцца. У Каці ў косах пентле (істужка), днесь (сёння) у дзяўчыны апошні дзявочы дзень: увечары яна будзе зачэпечэна (надзене чапец):

 

От Бухлова, ей, вітр вее,

Юж тэй Качынцэ пентле берэ.

Днеська невеста, зітра жэна,

Дыесь вечэр будэш зачэпечэна.

 

Песня з хвалюючай сардэчнасцю журыцца:

 

Ты йсі, Качынко, біла ружа,

Тобе не було трэба мужа,

Тысь могла ходзіць по свободзе,

Як та рыбечка ў чыстай водзе.

 

Так жа смуткуе песня і над доляю Марціна, якога называе стромам (дрэвам) зялёным. Марцін мог бы хадзіць да галанак (дзяўчат, паненак), як той голуб па гамбалках (кроквах):

 

Ты йсі, Мартыне, стром зелены,

Тобе не було трэба жэны,

Тысь могл ходзіць по галанках,

Як тэн голубек по гамбалках.

 

Беларускія песні, што змянялі чэшскія і славацкія, таксама прыйшліся да душы сябрам. Нездарма ж прасілі яны паўтарыць партызанскую «Лясную песню», спявалі з намі!..

 

9

Мы былі ў маўзалеі Клемента Готвальда і на могілках у Альшанах.

У Альшанах пахаваны савецкія воіны, што загінулі ў баях за Прагу. Побач з магіламі нашых салдат магілы чэхаў, славакаў, балгараў,— сапраўды братнія могілкі. Могілкі братоў па зброі, па крыві, па ідэалах.

Савецкі генерал Максім Козыр, старшына Іван Шабельнік, які загінуў на дваццаць восьмым годзе, чэхаславацкі партызан Пятро Ніскоўскі, чэхаславацкія воіны Яраслаў Новатны, Яраслаў Доуша, балгарын Марын Ангелаў Дзімітраў. Асабліва многа магіл нашых салдат — рускіх, украінцаў, беларусаў. Багата каму з іх, што загінулі ў тыя блакітныя дні мая, не было яшчэ і дзевятнаццаці. Яны аддалі вясну свайго жыцця дзеля вясны чалавецтва.

На некаторых магілах няма імён: «Тут пахаваны невядомы воін Чырвонай Арміі». Тое ж на чэшскіх магілах — «Незнамы».

Нас вельмі ўзрушыла вялікая любоў, з якой чэхі даглядаюць магілы нашых, чэхаславацкіх і балгарскіх воінаў. Ніколі не забыць нам пражскіх чырвоных руж на салдацкіх магілах, чырвоных жывых руж, якія нібы працягваюць жыццё тых, хто ляжыць у братняй зямлі. Ніколі не забудзецца маленькі чэх Урбанэк з кветкамі, які прыйшоў разам з маткаю пакланіцца загінуўшым.

Стоячы тут, асабліва моцна разумееш, адчуваеш усю веліч справы нашай Радзімы, нашай Арміі, усю глыбіню той удзячнасці і любові да нас, якія жывуць на чэхаславацкай зямлі...

 

* * *

Мы былі ў Празе пяць дзён. Раніцай аўтобус павёз нас у бок Плзеня. Пасля Плзеня мы пабачылі курортныя Марыянскія лазні і Карлавы Вары.

Былі на трактарным заводзе ў Брно, на абутковых фабрыках у Готвальдаве, у гасціннай Браціславе. Наведалі школу, дзіцячы сад, жылі два дні ў гарах Татранскай Ломніцы...

Мы бачылі краіну, пазнаёміліся з ёю, наколькі гэта можна за паўмесяца, што хутка праляцелі ў экскурсіях і паездках. Багата чаго мы не ўправіліся ўбачыць глыбока. Але галоўнае ўведалі, уведалі ўсёй душой — гэта краіна сяброў.

Дзе б ні былі, ці блізка, ці далёка ад чэхаславацкай сталіцы, мы ўсюды дыхалі «паветрам» Прагі,— нас атулялі шчырая ўвага і любоў.

Мы бачылі чырвоныя палотнішчы і словы-заклікі, словы-клятвы на іх: «На баку Савецкага Саюза, за мір, за сацыялізм!», «З Савецкім Саюзам на вечныя часы!» Гэтыя словы, адчулі мы, не толькі ў лозунгах — яны ў сэрцы народа!


1955

Тэкст падаецца паводле выдання: Мележ І. Збор твораў. У 10-ці т. Т. 2. Нарысы; П'есы. -Мн.: Маст. літ., 1980. - 400 с., 4 л. іл.
Крыніца: скан