«...К выравниванию языка приходится идти двумя путями. Во-первых,— не употреблять иностранных слов там, где есть хорошие русские слова, во-вторых,— людям, не знающим необходимых иностранных слов, учиться им» и дальше ст. 115—116 — Луначарский «Русская критика от Ломоносова до предш. Белин.». В сб. «Критика и критики» — 1938 г.
Ів. Мележ, 1944 г.
1. Суфікс л замест ўш.
высахлая зямля
2. Звязка быў, быць у мінулым часе Гэтыя акопы захаваліся
былі да нашага часу
3. Суфікс утк, ютк
паўнюткія вёдры
4. У (распаўсюдж.) узамлець (многа)
увайсці (многа прайсці)
увамёрз (вельмі памёрз).
(Наяўнасць значнасці якой-небудзь якасці ў стане, чалавека.— нар.). увагрэўся, увапрэў
5. Пуды са два хлеба; са — каля
6. прыйшлося -такі зрабіць; мусіць такі праўда.
7. А N гадзіне
8. Як мае быць — як трэба.
9. Пры таміцца, пры цёмна
10. Нідзе дзецца
11. За нізка, за лішне — праз меру нізка.
12. Праз усе гады — усе гады
13. Апошнім часам (у апошні час)
14. Стволле дрэў (як — голле) — К. Ч.
15. Панаехаць
16. грук-аце-ць, шап-аце-ць
абы-толькі б
асмалкі
адлега, адлежны дзень
аздобліваць
асмалкі — абгарэлае дрэва
абурацца
апрыкрыць, прыкры, надаесць
абразіць, абраза
адолець, змагці, здужаць
абярэма, бярэм’е (сена)
аксаміт, аксамітны — бархат
апрытомнець (прыйсці ў пр.)
адно — лишь
ачуняць
адхаяць
абнасіцца
аблада (уладарства)
абібок, лодыр
апастылець
ацірацца (дзень увесь а. тут. с)
абсяг (дзеяння і г. д.) К. Ч.
аберуч (абодвума рукамі)
адкаснуцца (Адкасніся ад мяне!)
адхінуцца (-лася ад яго)
бліскавіца
бадзяцца
блукаць
буяць, забуяць (калі б.— Я. К. )
борзда, быстра
бадзяга
бавіцца, за-
баламуціць
букта («Дрыгва» — І), затока
барвісты, барвовы (колер)
бездараж, бездарожжа
бракаваць, выстарчаць
блізка — каля (блізка году — К. Ч. ;) за малым не год).
брацца (на мароз, на дзень)
блудніца, -лівы
басатва (гей, вы, б-!)
вейкі — ресницы
выйсце — выхад
вярзеш, чаўпеш
вартасць, годнасць, каштоўн.
выгар — выгарэлае месца
вабіць, прываблівы
вандраваць
вершаліна; верхавінне
вішчаць, віск
валаводзіць — мешкаць
вусцішна, вельмі ціха (у лесе зімой)
верагодна
выдма (бархан)
ветралом, павал, буралом
вір, вірны, вірыць
выносістае (дрэва)
валтузяцца
вылузвацца, выкручвацца
відната (нар.)
важдацца (чаго з ім в.? нар.).
выварацень, корч
вышчарыцца (чаго -ся?)
глей, глейкі
гарнуцца
гушчырня
гойдацца
галасіць, плакаць
гасцінец
глыбозны, вельмі глыбокі
гукаць, клікаць
годзе, дастаткова (наглядзеўся г.— К. )
гаманіць, гамонка, гоман
гвалт
галець, бяднець
галалесіца, бязлесіца
гонкае (дрэва)
грузкі
гадаўка (ад-гад)
гулліва
галас (паднялі, -нар.)
глум, -іцца
гаіць, гаючы
гайсаць
горка (стала, крыўдна)
гармідар (народ.)
дакучаць
днець, світаць, уднець (К. Ч.)
духмяны
дасціпны
дзядзінец
досвітак
дбаць
дацяць, дапякці
дараваць, выбачаць
дурэць — шалить
дасканала
дапаць — дайсці
давясці, даказаць; недаведзенае абвінавачванне (К. Ч.)
дапытлівы, цікаўны (чалавек)
дагадзіць
дробны (з твару) чалавек
дадзець, дацяць
долу — на дол
ёлуп, ёлапень
жвір
жарства
жвавы, пажвавець
жаўтл явы
жмут
засень
задума
здань, прывід
замець, завея, вея
знявечаны
замшэлы
здарожыцца
зараснік
золак, золкавы, золкі (вецер)
зводдалеку, наводдалек (К. Ч)
занядужаць
зычыць, зычлівы
зачараваць, зачарованы
замінаць, перашкаджаць
знарок — нарочно
засмуціцца, засмучоны
замілаванне
зграбны, статны
зацяты (упарты)
заўзята
збочыць
засмуціцца
задубець
згадаць, згадкі (успаміны)
запал, натхненне, запальны
завітаць, залучыць
зайсціся (з холаду)
знябыцца; звясціся — знікнуць і інш.
зацямна
занядбаць, -лы
заняпаць
згрызота
змардованы, змардаваць (нар.)
змагціся — стаміцца
знелюбіць
засціць, зацямняць
зацішак
зняславіцца, няслава
знобкі (халадок — Сам. )
згуба
зыначыць
заспець, застаць
засціць
залубянець, луб
залыгаць
імжа, імжыць
ільсніць
квецень
карцець
канаць
(па) квапіцца (на што)
крышан (сала, крышыць)
кпіны, кпіць, кепікі (нар.)
крыўдзіцца
курэць (снег)
камячыць
кволы
каўтаць, глытаць
корч, карчэўе
крохкая (цішыня), -і (лёд)
куртаты
казачына — бекеша
каламуціць
кеміць
каліва
каравы (нар.), закарэўшы (кара-гразь)
крывота, — лівы, крывуе (нар.)
карыць (укорять)
каснік
каструбаватыя (кара)
каламута (Сам.)
коўзкі
клыпаць, ісці
карункі
летуценне, лятунак
лазняк
льга, можна
латаць, залатаць, латка
лямантаваць
леташні
ліпець — ледзь трымацца
ладаваць, пры-, на-
лісліва
лапік, ікі (-кі снегу вясною ў полі)
люднець, -ны
марнаваўся
мана, хлусня
маркота, -тны
мур
марнець
манаткі
мажліва, мажлівасць
мерыцца — намереваться
мусібыць, мусіць, напэўна
млець (са смеху, страху)
маладзіца, маладуха
мурзаты, замурзацца (К. Ч.)
маленства, малое (дзіця)
млосна
мулкі
млявы
міласердны, не-
няўцямны
напнуць, напінацца
нацянькі
нікнуць, ніклы
наважыцца
нават, вельмі
надоечы
наўкруг
наракаць, скардзіцца
неспадзявана
наказаць, паведаміць, перадаць
нагадаць, напомніць
нацянькі, наўпрасткі
несціхана
няслава, -іць, бясчэсце
нішчымна, нішчымніца
(па)ніклы, нікнуць
немаведама (К. Ч.)
наўскасяк
навісь галля (К. Ч.)
няшчадна
нашча (паесці)
несамавіты
невызнаны, неиспыт., неизведан.
незадача выйшла — не ўдалося
несусветны (дурань, і г. д.) (-нар.)
нязмерны
натуга (усілак, усилие)
немы голас, нема
наспа (насыпь)
наладаваць (накласці воз і г. д.)
одум
пляснуцца
паганец, нягоднік
пуня
плынь (ракі) — течение
прасцяг
праява, з’ява, з’явішча
паважна (ісці)
прудкі, прудка, пругка
пространь, абшар
пасма
праніклівы (позірк)
пранікнёны (голас)
памкнуцца
прынада, прынадны
поруч
патыхаць, тхнуць
прысады — алея
пільна, неадкладна
пырскі — брызги;: брызкаць (Б)
пабрацца (жаніцца -нар. )
пыха, пышыцца — спесь
паспакайнець
падсілкавацца
плыткая (ручаіна)
палавець (неба пачало п.)
паўз
печышча (на месцы хаты)
павеў (ветра)
перакусіць (народ.) — пад’есці
пратрухлявець
пілаваць, пілавінне
пры — каля (Люба стаяла пры печы.— К. Ч. )
праталіна
(у)пільнаваць
пакрысе, -ху, патрошку
падацца (да) — пайсці (да)
прысак (попел)
поцераб (выцерабл. месца)
пхнуць, пхнуцца (ісці)
порсткі
прыхільны, -а
пошчак, рэха
пашча
пухкі, мяккі
перайначыць, перарабіць, змяніць
плех, плешына
парэпацца, патрэскацца
прадонне
процьма
прагаліна (у лесе)
перасмыкнуўся (твар, горам і г. д.)
панылы,— сумны (К. Ч.)
памяркоўны
прытаміцца
порсткі
перабыць
падхмар’е
паблажэць (горш выглядаць)
плойма
панаехаць
печыва
пляжыць (біць, ісці, секчы — пляжыць дождж)
пярэсціць
руплівы
развідняць
рыштаванне
разбэсціць, разбэшчаны, распусны
раз’юшаны
расчуліцца
рушыць (не руш)
раўчак
ражон
(на)раіць
раскідзісты, ус-
разлегласць, прастор
раскашэліцца, -овацца (раскоша)
роіцца, рой
сінеча
сумёты (снегу)
спрыт, -тны
скрозь — усюды
студня
сталасць, сталы
сашчаміць
суняцца — спыніцца
стромкі
сціплы — скромный
смага, сасмаглы
стане, выстачыць, хопіць
смыкнуць, шмаргануць
скуголіць, скавытаць
(па)спагадаць, спагада, спагадлівы
(пад)сачыць
спарахнець, струхлявець
слата
схамянуцца
сівер, сіверны (вецер)
спакваля
сілкавацца, падсілкавацца
спалучэнне — сочетание
скарэжыць — изуродовать
сівер, сіверны (вецер)
спахмурнець
сумецца — здзівіцца, уразіцца
станоўчы, дадатны
сігануць, перасігануць
скнары, скнара
сухадол (сухой овраг)
спрадвечны
сігануць
стацца, здарыцца
свавольны, свавольніца
старадрэвіна, ламачына
страсянуцца (содрогнуться)
сподняя адзежа, спадніца, споднікі
спёка, гарачыня
спадчына
стыгнуць, -а лы, застыг (Сам.)
спавіць, -ты, (дымам — Сам. )
стракацець, пестреть, стр.— сць.
сыпкі (снег)
сіберны — злы
сухавей
садніць — ныць (паранен. месца)
туліцца
трымценне
тхнуць (тхнула гарэласцю — К. Ч. )
таркануць, таргануць
тынкаваць, тынк
тулянне і туліцца, прытлум, тлумны, шумны, гаманкі
твань, багна, багнішча
трушчыць, раструшчыць, -па
тлець, са, пера, -тніць; тлён
трымцець
увіхацца
усцешыцца
усхапіцца, ускочыць
утульна
узмежак, ускраек, узбярэжжа
унадзіцца, прынада
усцяж, уздоўж, цягам
упікнуць
усталявацца — абжыцца, умацавацца ( К. Ч. — 3-е пакал.)
увішны (чалавек)
утаймавалася боль (К. Ч.)
усхадзіцца
утнуць (танец)
уцеха
уз’ецца, уссесці
улучыць
ушчуваць
упраўны (чалавек)
умельства
уняць, -цца, унімак
укарчанець, адубець (К. Ч.)
упадабаць (каго)
узварушыцца, -ць, усхваляв.
хцівы
хараство
хвастаць, біць
цераз, праз
цурком, цурчэць
цярусіць
цурацца, адчурацца
цяміць
цыбаты (чалавек, дрэва, кветка)
цікаваць
цягацца, сланяцца, валачыцца
ціхманы (чалавек)
(с) цьмець (К. Ч.)
чэзнуць, чэзлы
чадзіць, чад
чары, чараўніца
шчыльны
шархаць — шаркацець
шнурок, палоска
(у)шанаваць, пашана, павага
шыбаваць, шугаць (?)
шурпаты
шыльда
(па)шчапаць (дроў)
шал, шалець, ашалелы
шастаць (вецер — З. Бяд. )
шчыраваць, шчыра працаваць
шоргат (шум)
шыкавацца (у дарогу), рыхтав.
яр — овраг
яліна, хваіна
1. У ласкавага цяляткі — дзве маткі.
2. Да гатовага кастра добра падкладаць.
3. Старасць не лята, а бяда.
4. Не глядзіць ні вока ні бока.
5. ...а там — бог бацька.
6. Па вусам цякло, а ў рот не папала.
7. Цялятка ў чэраве, а даўбня гатова.
8. Ні складу ні ладу.
9. Няма мукі без навукі.
10. Дзе ні кінь — усюды клін.
11. Не зведаўшы броду, не сунься ў воду.
1. Не дачакаўся з сына пацехі.
2. А хата, не раўнуючы, як харома.
3. Не ўрокам кажучы, добра.
4. Каб яму немач!
5. Бог барані, пабачыць каму тое.
6. Меўся ехаць, зрабіць (меў намер), за каго ты мя не маеш (лічыш) і г. д.
7. Патрапіць сказаць (пякло — К. Ч. )
8. Пільная патрэба.
9. Шура-бура (пайшла)
10. От-бо стварэнне! (К. Ч.)
11. Не старога веку чалавек, не стары.
12. Не спяшайся: у бога дзён многа.
13. Жыць у злагадзе з людзьмі...
14. Рады даць (справіцца)
15. Займалася на дзень.
16. Добра жыло ся, соладка піло ся.
17. У поўдзень высвяціла сонца (К. Ч.)
18. Даць па галаве (ударыць).
19. Сонца смаліла (пякло — К. Ч. )
20. Яго тачыў смутак (К. Ч.)
21. Калі ён праходзіць тут ме... (будзе)
22. Усе чыста — усе.
23. Немы голас.