У гэтым садзе для мяне
Яшчэ астаўся дрэваў шум
І лёгкі басаногі след
Далёкага юнацтва...
Максім Танк
Цімафей Рыгоравіч прачнуўся, калі ў напаўзавешаным дзяружкай акне ледзь-ледзь пачало святлець: як заўсёды была чацвёртая гадзіна. Хацелася ўстаць, ціха пратэпаць босымі нагамі па гладкіх, вымытых маснічынах, прайсці на дыбачках кухню, асцярожна націснуўшы язычок клямкі, нячутна адчыніць дзверы і шуснуць у сенечкі. Там на нізкім драўляным палку тры поўныя як вока вядры з вадой. Сястра звечара прыносіць.
Суш. Гарачыня за ноч трохі спадае, але вада ўсё адно траціць першапачатковую сцюдзёнасць. П’е ён яе з прыемнасцю. У горадзе такой вады няма. Гарадская, нават самая лепшая, пахне хлоркай, жалезам, і калі яна, як тут, ледзь-ледзь цеплаватая, то не даліўшы ў шклянку некалькі кропель канцэнтрату хлебнага квасу, ён яе не можа піць.
Вада ў сенечках з калодзежа, які размешчан на вуліцы пад старой разгалістай івай, метраў за пяцьдзесят наўскасяк ад хаты. Нагадвае яна сцюдзёную, крынічную ваду дзяцінства, смак якой Цімафей Рыгоравіч памятае ўсё жыццё.
Анюта спіць на кухні, і ён не хоча яе будзіць. Кожны раз, калі ён выходзіць у сенечкі, яна прачынаецца, хоць і робіць выгляд, што спіць. У пяць гадзін сястра сама ўскочыць, падоіць карову, разалье малако па гладышках, потым пабяжыць на службу, каб паспець да сямігадзіннага брэсцкага цягніка прывезці пошту на станцыю.
З таго часу як Цімафей Рыгоравіч пайшоў на пенсію, ён заўсёды абуджаецца ў чатыры гадзіны ці трохі пазней, гадзіны дзве не спіць, абдумваючы розныя падзеі свайго жыцця, дае ім ацэнку, іншы раз настолькі
ўзрушваецца, што пад раніцу ледзь засынае. Няпраўда, што ў пенсіянераў бяздумнае, райскае жыццё. Якраз тады, калі Цімафей Рыгоравіч працаваў, думаць на вольныя тэмы бракавала часу, ён жыў вострым надзённым клопатам.
Адхінуўшы занавеску, у пакой зайшла Анюта. Яна ўжо паспела апрануцца.
— З Федзем ноччу прыпадак быў,— сказала як бы з дакорам.— «Скорую помач» вызывалі. Ледзь адкачалі яго. Вы ўчора многа выпілі?
— Бутэльку сухога. У буфеце на станцыі... Слабыя цяпер генералы пайшлі.
— Цімафей, Цімафей. Калі ўжо нап’ешся? Сам жа дыхаеш цяжка. Як той мех у кузні. Іншай ночы я баюся за цябе.
— Не бойся, Анюта. Сустрэліся ўчора з Федзем. Сорак гадоў не бачыліся. Ты, можа, забыла, што яго бацька таксама на хутарах жыў. Каторыя за лесам, бліжэй к сялу.
— Не забыла.
— Федзя і малады быў слабак. Я помню. З аблічча бледны, сухашчавы. Я ўчора сустрэў і не пазнаў. Генерал, а без формы. Падобен на хворага бухгалтара.
— Сам бачыў, што хворы. Нашто цягнуў піць?
— Не піў ён. Паўшклянкі сухога віна. Трэба было пагаварыць...
Анюта пайшла даіць карову. Цімафей Рыгоравіч пратэпаў у сенечкі, напіўся вады, выглянуў на двор. Сонца яшчэ не ўзышло, але дзень абяцае быць гарачым і млосным. Расы на мураве няма, на небе нерухома вісяць рэдкія аблачынкі. З такіх дождж не пойдзе. Каторы тыдзень сушыць. Ніводнага дажджу не было ні ў маі, ні ў чэрвені. А цяпер канец месяца. Трава на ўзгорках, узлобках жоўкне, высыхае, нібы ў канцы лета.
У ложку ён зноў думаў пра хутар, на якім прайшлі дзіцячыя і першыя юнацкія гады. Дзівосна прыгожым здаецца цяпер хутар: разлеглая лясная паляна сваім паўночным бокам упіралася ў чыгунку, цагляную будку, у якой жыў з сям’ёй абходчык. Паляну абступалі з заходняй стараны разлеглыя векавыя дубы, а таксама змешаны лес, у якім пераважалі выносныя бярозы і асіны. Была нават града цёмнага густога грабняку, якога сёння, бадай, не засталося зусім.
Як цяпер разумее Цімафей Рыгоравіч, бацька пасяліўся на лясным хутарцы не з-за нейкіх выгод. Асаблівых выгод, выключаючы тое, што можна было трымаць трох ці нават чатырох кароў, якім хапала корму, першымі шастаць у лес па грыбы, па ягады, на хутарцы не было. Зямлі мала, дый тая падзолістая, неўрадлівая, дабірацца да школы дзецям далёка: ад хутарца да мястэчка чатыры вярсты.
У першую германскую вайну бацька ў акопах наглытаўся газу, быў хваравіты, кашляў, і, мабыць, не ў апошнюю чаргу гэтым можна вытлумачыць, што ён пасяліўся на лясной паляне.
Яны, дзеці, над гэтым не задумваліся. Мелі змалку занятак: пасвілі свінней, кароў, зграбалі сена, якое касіў бацька, нарыхтоўвалі на зіму дровы, выбіраліся па ягады, грыбы, арэхі. Хутарэц не быў закінутым месцам: побач грымела чыгунка, мільгалі між дрэў доўгія ланцугі чырвоных таварных і зялёных пасажырскіх вагонаў, нараджаючы ў душы парыванне зазірнуць за полаг тых невядомых даляў, куды кіруюць і імчаць цягнікі.
На паляне біла з-пад зямлі крынічка. Бацька выпрасіў у суседа-будачніка цэментовы круг, які астаўся лішнім пасля збудавання вымашчанага такімі кругамі калодзежа-прорвы, і агарадзіў ім крынічку.
Вада з крынічкі запаўняла круг, паціху пераліваючыся цераз край. Летам вада была сцюдзёная, аж зубы сцінала, а зімой як бы нават цяплейшая за ўсялякую іншую ваду.
Побач з крынічкай бацька выкапаў сажалку. Лясны хутарэц ніколі не абміналі людзі, якія па сваіх патрэбах зімой і летам прыходзілі ў лес. Найбольш, вядома, завітвалі летам, у спёку, каб напіцца сцюдзёнай вады.
Цімафей Рыгоравіч, варушачы прыемную для сябе даўніну, непрыкметна заснуў, а калі прачнуўся, Анюта, стараючыся не рабіць груку, поркалася ў сенечках.
— Што было з Федзем? — спытаў ён, беручы вядро і намерваючыся ісці ўмывацца.
— Сэрца бытта. «Скорая помач» прыязджала. Жара такая,— відаць, каб змякчыць ранейшую размову, сказала сястра.
— Усе мы хворыя. Пенсійны ўзрост. Патроху развінчваецца машына.
Двор густа зарос муравой. Толькі вузкая сцяжынка вядзе ад хлява да варот — карова пратаптала. Гадавалага парсючка сястра трымае ў тым жа хляве, у закуце.
Вядро і вялікую медную конаўку, зробленую, відаць, яшчэ вайной, Цімафей Рыгоравіч паставіў на траву і доўга плёскаў вадой па твары, шыі, грудзях. Дома, у горадзе, ён трохі займаецца зарадкай, прысядае, нагінаецца, але пры сястры рабіць гэта няёмка, і ўсе свае няхітрыя практыкаванні тут, на радзіме, ён замяняе воднымі працэдурамі.
— Накашу табе сена,— сказаў ён сястры, садзячыся за накрыты цыратай столік, які адначасова служыць шкапчыкам для посуду. Есці за такім столікам няёмка — няма куды схаваць калені.— Пяць дзён прагуляў, пара за дзела. У цябе каса ёсць?
— Не выдумляй, Цімафей. Нічога не накосіш.
— Накашу. Індывідуальныя каровы цяпер у пашане. З ляснічым я дамовіўся.
— З пошты вецце рэзаць паслалі. Пяць чалавек. У помач саўгасу.
— Ты ж тожа малако здаеш саўгасу?
— Здаю. З бітонамі кожнай раніцы па вуліцы ездзяць.
Анюта паставіла на стол яешню, збан малака. Густа носяцца над сталом мухі. Садзяцца на твар, рукі. Іх ніякім спосабам нельга выжыць з хаты: ні ліпучкі не памагаюць, ні зачыненыя вокны.
— Наліўкі вып’еш?
— Давай.
Сястра прынесла з сенечак запыленую бутлю з вішнёвай наліўкай. Абцерла хвартухом, паставіла на стол. Заткнута бутля папяровай затычкай, гарлавіна марляй абвязана.
— Мне тры месяцы да пенсіі,— у каторы раз сказала сястра.— Гарыць усё кругом. Пра сена думаць баялася.
— Каровы не хочаш збываць?
— Не хачу. Пайду на пенсію, за што тады рукі зачаплю?
Сястра зняла марлю, выняла з бутлі затычку.
— Выпі, Цімафей. Я сюды толькі чацвяртушку ўліла. Лічы — сок адзін.
Ён зірнуў на Анюту з павагай. Жыве, як цяпер лічыцца, у горадзе, тым часам карову трымае. Учэпістая.
Усе ў іх сям’і ўчэпістыя. За выключэннем яго самога. Ён трохі ветрагон. Пры пасадах, якія займаў, мог мець раскошную кватэру, дачу, яшчэ сёе-тое. Машыны, гаражы ёсць у абедзвюх замужніх сясцёр, якія, як і ён, жывуць у Мінску. У яго няма і не было ніколі.
Ён выпіў шклянку ліпучай саладкаватай наліўкі, стаў закусваць.
— Чаму ты пра сена ўспомніў?
Ён зірнуў на Анюту. Значыць, ёй хутка пяцьдзесят пяць. З выгляду яшчэ ніштаватая. Паўнацелая, дужая, і сівізны ў валасах амаль няма. Калі яны з братам ад'язджалі на вучобу, была рухавым, танклявым падлеткам, гучней астатніх сясцёр плакала. Як бы не спадзявалася братоў болей пабачыць. Максім у вайну загінуў. Перад вайной яны прыязджалі ў мястэчка два ці тры разы. Апошні раз у гэтую самую хату, якую ўжо без бацькі маці і сёстры з хутара перавезлі на гэты пляц. Ссяленне хутароў, здаецца, пачалося ў трыццаць восьмым годзе ці трыццаць дзевятым.
— Я курыць кінуў,— сказаў ён Анюце.— Два гады таму. Адразу як пайшоў на пенсію. Каб была свежая галава. Дый п’яніцай не стаў, хоць, сама ведаеш, выпіваў. Я лічу — правільна пражыў. Нічога такога не шукаў. Працаваў, дыхаў паветрам, спаў. Дзяцей у людзі вывеў. Жонку ніколі не крыўдзіў. Сама б нам пажыць з ёй цяпер. Пасля таго як памерла Надзя, стаў задумвацца. Можа, ад адзіноты. Маладыя гады стаў успамінаць. Як мы на хутары жылі. Можа таму сена накасіць табе захацеў. Хачу пажыць так, як мы некалі жылі. Ты хоць хутар помніш?
— Чаму не. Шаснаццаць гадоў мне было, як сюды перабраліся.
— Каса ёсць у цябе? — зноў спытаў ён.
— Маёй касой не накосіш. Я ёй крапіву каля плота збіваю. У дзядзькі Сцяпана касу папросім.
Сястра раптам заспяшалася.
— Прыбярэш сам са стала. Я пабягу. Трэба пошту прыгатовіць дванаццацічасоваму. Да дзядзькі Сцяпана заскочу, папрашу яго. Не ўсё так проста. Касу трэба адкляпаць, навесці. Ды ў чаравіках касіць не пойдзеш. Лапці трэба. Ты, мабыць, забыў, як лапці абуваюць?
— Не забыў,— няўпэўнена адказаў ён.
— Сам не спляцеш?
— Не спляту.
— Вось бачыш. Усё даставаць трэба. Лапці, касу, мянташку. Дый шчэ ці ёсць дзе тая трава. Бачыш, як сушыць.
— Ёсць трава. Ляснічы выдзяліў. Не наш — макаўскі. Чула, можа, пад Салахом. Быў такі Салах, тожа жыў на хутары.
— Уга,— сказала сястра.— Гэта вёрст восем. Як ты туды дойдзеш?
— Ляснічы падвязе. Жыве тут, робіць у Макаве. На матацыкле ездзіць. Ад Макава да сенакосу вярсты тры.
Касу, мянташку, брусок прынёс дзядзька Сцяпан. Пры сваім высокім росце ён трохі прыгнуты, і не скажаш, колькі за яго ссутуленымі плячамі прашумела гадоў — семдзесят ці восемдзесят: ссечаны суцэльнымі маршчынамі вузкі твар, выцвілыя васільковыя вочы, няпэўнага колеру, попельна-шэрыя валасы не даюць падстаў для дакладнага вызначэння ўзросту.
— Пастарэў ты, Цімафей,— сказаў дзядзька.— Пенсіянер, значыцца. А я за твайго бацьку ўсяго гадоў на дзесяць маладзей.
Гарачыня нясцерпная, жарам дыхае, як з печы, і дзядзька з пляменнікам выходзяць з двара, прымашчваюцца на лавачцы. Тут трохі цень — ад хаты, паркана, разлапістай таполі, якая расце ў гародчыку. Дзядзьку Цімафей Рыгоравіч ведае не так добра: за ўсё жыццё разы два ці тры на хаду перакінуўся некалькімі словамі. Лепш уяўляе ягоных унукаў і, можа, праўнукаў: да апошняга часу з вуснай рэкамендацыяй дзядзькі Сцяпана яны заяўляліся ў Мінск, здаючы экзамены ў тэхнікумы, інстытуты, жылі ў яго на кватэры, сталаваліся, а тых, што экзамены правалілі, ён уладкоўваў з цягам часу на працу і ў розныя рабочыя інтэрнаты.
— Пры маёй памяці такога не было,— гаворыць дзядзька.— Каб з самай вясны так пякло.— Але на балоце і ў лесе травы знайсці можна. Пры такой жары па нізкім яна сама расце. Табе дзе ўчастак выдзелілі?
— Пад Салахом. У Макавіцкім лясніцтве.
— Там ёсць балота. Асака, дзічка. Даўно я там не быў.
Вуліца бязлюдная: усё жывое схавалася ў які-небудзь цень, сланечнікі ў гародчыку насупроць павесілі галовы, неяк бездапаможна апусцілі разлапістае лісце. У млявай гарачыні расплываюцца гукі, якія даносяцца з майстэрні перасоўна-механізаванай калоны — яна размешчана на суседняй вуліцы, ля самых могілак,— удары молата, вурчанне матораў.
— Адзін жывеш? — пытае дзядзька.
— Адзін.
— Пераязджай сюды. Хопіць Анюце гараваць. Тожа адна душой жыве. У нас тут добра.
— Баюся — не прывыкну.
— Што тут прывыкаць? Вот жа захацелася пакасіць...
— Глуха ў вас тут. Я не так прывык жыць.
— Глуха? — дзядзька аж прыўзняўся ад здзіўлення.— Тут столькі ўсяго настроілі, што хутка дыхаць не будзе чым. Болей строіць не трэба. Не, не трэба!.. Пошасць стала разводзіцца. Хіба ты не чуў?..
— Што я павінен быў чуць?
— Хлопцаў двух, родных братоў, нейкі прахадзімец зарэзаў. Нібыта ўтрох да адной каханкі хадзілі. Не падзялілі яе. Аднаму было за семнаццаць, другому — дваццаць гадоў. Як цяпер той матцы перажыць?
— Хіба раней такога не было?
— Было, ды не такое. Не гавары, Цімафей. Народу ўсялякага наплыло. Як бытта ў Мінску ці Гомелі ён тунеядзец, а тут святым зробіцца. Вот і пайшло. Летась папова нявестка мужыка собсцвеннага зарэзала. Нібыта са свёкрам, з папом, зляглася. Толькі сем гадоў сцерве далі. Кажуць, поп грошай на кніжку налажыў. Глядзі, што хутка з’явіцца, адкупіцца. Другая тожа з любоўнікам знюхалася, павязла мужыка на курорт і ў моры ўтапіла...
Цімафей Рыгоравіч чуў ад сястры пра гэтыя і іншыя прыкрыя гісторыі, якія здарыліся ў мястэчку, якое цяпер называецца горадам, і сам для сябе вытлумачваў іх зусім іншымі, чым дзядзька, прычынамі. У прыватнасці, застоем. Насельніцтва ў мястэчку немалое, некалькі тысяч, а прадпрыемствы па пальцах пералічыш. Перасоўна-механізаваная калона, невялікая мэблевая фабрыка, цагельны завод і заводзік сухога малака, на якім усяго трыццаць рабочых. Найбуйнейшая прамысловая ўстанова, як і ў часы яго маладосці, чыгуначная станцыя.
Дзядзька, уволю нагаварыўшыся, наскардзіўшыся, пакіраваў дадому. У Цімафея Рыгоравіча вольнага паўдня, і варта праведаць Федзю Хлябцэвіча, адстаўнога генерала, якога ён учора падбіў выпіць дзеля сустрэчы шклянку віна.
Хата Хлябцэвічаў — на галоўнай, Савецкай, вуліцы. Яна, бадай, такая, якой была сорак гадоў назад. Можа, нават горш, чым раней, выглядае, бо праезджая частка вуліцы заасфальтавана, паднялася вышэй, а драўляныя, вясковага выгляду хаціны глыбей убіліся ў зямлю, прыселі. Не ратуюць становішча сям-там пафарбаваныя аканіцы, парканы.
На гэтай вуліцы жыве пераважна састарэлы калгасны люд, які цяпер атрымлівае саўгасную пенсію. Захутаныя ў хусткі, цёплыя жакеткі, бабулі вечарамі сядзяць на лавачках, не зважаючы на трэск матацыклаў, гул машын, праводзяць зацікаўленымі позіркамі кожнага, хто пройдзе па вуліцы. Стары вясковы звычай.
Дворык Хлябцэвічаў густа зарос муравой. Перад домам сад — старыя, разгалістыя яблыні, якія зусім засланілі будыніну, такія ж высокія дрэвы падняліся па агародчыку, размешчаным усцяж двара. Паміж хатай і хлеўчыкам — маліннік. Яшчэ адна новая прыкмета паселішча: безліч садоў, зеляніны.
Федзя танклявай паставай, худым тварам, усім знешнім сваім выглядам зусім непадобны да генерала. Таксама прыехаў да сястры — бацька, маці памерлі. Памяшканне адстаўны генерал абсталяваў сабе ў хлеўчыку: паставіў раскладушку, дзве табурэткі, дол заслаў саломай і нават электрычнасць правёў у хлеўчык — каб вечарамі чытаць. Ён спаў і адразу прахапіўся, як толькі Цімафей Рыгоравіч завітаў да яго. Твар бледны, змізарнелы, цёмныя кругі пад вачамі.
— Ну, як ты? — замест прывітання спытаў Цімафей Рыгоравіч.— Што-небудзь сур’ёзнае?
— Для мяне — дзела прывычнае. Не першы раз. Сястра паніку падняла. Ад гарачыні цяжка дыхаць.
Цімафей Рыгоравіч прысеў на табурэтку. У хлеўчыку адносная прахалода. Каровы, свінчаці даўно ў ім няма. Нават дух іхні выветрыўся. І куры на двары не сакочуць.
— У цябе кватэра ў Маскве? — спытаў Цімафей Рыгоравіч.
— У Маскве.
— Дзеці жывуць асобна?
— Асобна.
— Давай пераедзем сюды,— паўтарыў словы дзядзькі Цімафей Рыгоравіч.— Сорак гадоў лавілі вецер на чужым полі. Я цяпер, калі не спіцца, успамінаю наш хутар. Мы ж з табой абодва сярод лесу выраслі. Столькі гарадоў бачыў, розных другіх мясцін, а сняцца лес, наша хата на Кротавай паляне. Якой няма даўно. У трыццаць пятым я паехаў адсюль, васемнаццаць было.
Федзя падняўся з раскладушкі, усунуў тонкія, абцягнутыя спартыўнымі штанамі ногі ў тапачкі.
— І мне сніцца наш двор і вуліца. Гэта ўсё ў нас ад старасці. Толькі не прыжывёмся мы тут. Адрэзаныя кавалкі. Прывыклі да другога рытму. Я, як пайшоў у запас, трэці раз сюды прыязджаю. Перабіраю ў думках мінулае — яно мне святым здаецца, ірвуся, як кажуць, у краіну дзяцінства, а прыеду — сумна. Больш тыдня не вытрымліваю. Можа таму, што няма чым рукі заняць.
— Я вот касіць пайду,— сказаў Цімафей Рыгоравіч.— Рашыў сестрыной карове сена накасіць. Пайшлі са мной.
— Слабы я касец.
— Мульменкаў сад не памятаеш? — нечакана для сябе спытаў Цімафей Рыгоравіч.
— Не памятаю.
— Ты калі з мястэчка паехаў?
— У трыццаць дзевятым.
— Ну і не будзеш памятаць. Ты ж з іншай эпохі...
— З той самай эпохі,— сказаў Федзя.— Падумаеш — розніца чатыры гады. Сёння ідзе той жа працэс, што і сорак, пяцьдзесят гадоў назад. Моладзь ірвецца ў гарады, шукае цікавай работы. Каб аж вецер у вушах свістаў. Такая запанавала філасофія жыцця, і нічога не папішаш. Чалавек хоча пабольш прыемнага ад жыцця палучыць...
— Сапраўды нічога не папішаш, калі так гаворыць генерал. Ты кім вайну скончыў?
— Падпалкоўнікам. Камандзірам асобнага палка сувязі.
— Ясна. Да вайны паспеў скончыць дзесяцігодку, нармальнае ваеннае вучылішча, пасля вайны — акадэмію.
— Так точна.
— У мяне, брат, таксама магла быць такая кар’ера. Класавая барацьба перашкодзіла. Мы з братам Максімам — ён у вайну загінуў — у трыццаць пятым падаліся ў Ленінград, у ваенна-транспартную акадэмію. Галоўным чынам з-за таго, што там вучылі на казённы кошт. Перад гэтым праявілі сябе як актывісты на мясцовай арэне. Сельсавет даў накіраванне. Паступілі, сталі вучыцца. Але адзін вельмі пільны чалавек напісаў у акадэмію, што мы дзеці кулака, хутаранца. І хоць сельсавет адразу прыслаў абвяржэнне, нас на ўсякі выпадак з акадэміі адлічылі. Хутароў тады яшчэ не ссялілі. Добра, што сярод выкладчыкаў знайшлася добрая душа, стары, цывільны прафесар. Дапамог нам з братам перавесціся ў політэхнічны інстытут...
— Ясна,— сказаў Федзя.— Ты на вайне кім быў?
— Камандаваў сапёрнай ротай. Капітан. Вышэй чынам не падняўся.
— Іван Пракопавіч з вамі вучыўся?
— Са мной. На клас ніжэй ішоў. Яму дзесяцігодку прыйшлося канчаць.
— Дэмабілізаваўся,— паведаміў Федзя.— У чыне палкоўніка. Пусціў карэнне пад Масквой. Я з ім іншы раз сустракаюся. Успамінаем наша мястэчка. Нікога з хлопцаў больш не засталося. Хоць я хлушу — ёсць яшчэ адзін. Сцепанюк Мікалай. Нават, як мы з вамі, хутаранец. Нашы хаты побач стаялі. Па гэты бок лесу, бліжэй да мястэчка. Мы разам у ваенныя вучылішчы паступалі. Ведаеце Сцепанюка Мікалая?
— Здаецца, ведаю. Белагаловы такі хлопец. Маўклівы.
— Вялікі дзівак ён. У вайну быў лётчыкам, ордэн Чырвонага Сцяга палучыў. Пасля вайны па рапарту дэмабілізаваўся. Паступіў на станцыю стрэлачнікам. Колькі я яму ні пісаў, ні рэзу не адказаў. Адзін раз, прыехаўшы сюды, я яго сустрэў на станцыі. Хацеў пагаварыць. Пра школу, таварышаў. З нашага выпуску я ды ён жывыя засталіся. Але ён гаварыць не захацеў. Прамармытаў нешта і пайшоў ад мяне. Калі я ад’язджаў, памог узяць білет без чаргі. Кажуць, цяпер ён служыць лесніком...
Федзя раптам зморшчыўся, дастаўшы з каробачкі, тарапліва глынуў зялёную пілюлю, запіў вадой. Здароўе ў яго неважнецкае.
Назаўтра Цімафей Рыгоравіч устаў рана — разам з сястрой. Не простай справай было сабрацца на сенажаць. Па-першае, што апрануць? Касцюм, у якім прыехаў да сястры, ношаны мала, прыстойны. Ірваць па кустах і мачыць у балоце — шкода.
Пакорпаўшыся ў кладоўцы, Анюта прынесла выцвілыя, з плямамі плесені, у шахматную клетку штаны, якія ён сам пакінуў гадоў дзесяць назад, калі прыязджаў у мястэчка яшчэ разам з жонкай і выбіраўся па грыбы. Але сястра, мабыць, уявіўшы, як у такіх штанах ён будзе ісці па вуліцы, забараніла іх надзяваць.
Анюта збегала да дзядзькі, прынесла лапці, штаны, сарочку, нарвала з крамнай старызны ануч і запакавала ўсё гэта ў сумку. Цімафей Рыгоравіч мусіў пераабувацца, пераапранацца ў лесе, дзе ніхто яго ў паношаных, залатаных уборах, лапцях не ўбачыць.
На нізе сумкі, загорнуты ў цэлафанавую плёнку, ляжыць полудзень — кавалак сала, хлеб, дзве зялёныя цыбуліны і асобна — бутэлька малака. Як у далёкія часы маладосці.
У сенечках на круку вісіць стары саламяны капялюш, і Цімафей Рыгоравіч надзявае яго. Не так будзе пячы сонца галаву.
З касой за плячамі, саламяным капелюшом на галаве брыдзе Цімафей Рыгоравіч праз усё мястэчка. Ківае галавой пажылым жанчынам, якія выганяюць кароў — некаторых пазнае, з некаторымі вітаецца дзеля ветлівасці.
Сонца ўзыходзіць, падымаецца ў сінечы неба, толькі зрэдку адзначанай нерухомымі аблачынкамі. Як і ўчарашні, пазаўчарашні, дзень абяцае быць гарачым. Над вуліцай вісіць пыл — па абодва бакі замошчанай часткі вуліцы ідзе статак. Узаб’ецца карова на асфальт, растапырваючы капыты, нібы коўзаючыся, пройдзе два-тры крокі і стараецца хутчэй сігануць на пыльную, мяккую ўзбочыну.
У сем гадзін касец на пераездзе. Ляснічы мусіць ехаць на матацыкле ў свой Макаў і прыхапіць яго. Цімафей Рыгоравіч агледзеўся. Даўно ён не быў на гэтым пераездзе. Памятаў яго з белымі каменнымі слупкамі, плямістымі балясінамі, шлагбаумам, дзвюма будкамі, з якіх адна была складзена з бліскучай чырвонай цэглы, другая — драўляная, пафарбаваная ў жоўты чыгуначны колер.
Некалі пераездам канчаўся паўночны край мястэчка. За ім адкрываўся прастор палёў, сінеў далёкі лес. Цяпер і за пераездам лента асфальту, і вуліцы не відаць канца.
Чыгунка таксама перамянілася. Некалі абсяг навакольнага поля, лесу нібы рассякалі дзве сталёвыя каляі. Цяпер адна.
У вайну, у акупацыю партызаны шкумяталі чыгунку, адступаючы, руйнавалі яе фашысты. Пасля вызвалення мястэчка з пакрэмсаных, пакарочаных рэек аднавілі на скорую руку адну каляю, пусцілі цягнікі, ды так яно і засталося.
Цяпер рэйкі павялічанага памеру, шпалы з жалезабетону, між імі не пясок, а шчэбень. На старым насыпе ўзняўся новы, вузейшы, на якім ляжаць рэйкі і шпалы. Побач з ім укатаная дарога, па якой ездзяць на веласіпедах і матацыклах.
Цімафей Рыгоравіч не стаў чакаць ляснічага, паціху паклыпаў узбочынай новага насыпу. Паласа адчужэння з двух бакоў засаджана бярозамі, дубамі, клёнамі, якія падняліся высока, разрасліся густа — ідзеш, як па зялёным калідоры, і нічога, апроч дрэваў, наўкруг не відаць.
Хутка ззаду пачуўся матацыклетны трэск. Ляснічы дагнаў касца. Цімафей Рыгоравіч сеў ззаду, сумку паклаў у люльку, левай рукой дзяржаўся за плячо ляснічага, правай трымаў строма ўзнятую касу. Гэтак яны паехалі.
Ляснічы добры чалавек. Вязе касца не ў Макаў, а на самы сенакос. Збочвае направа ля разбуранай будкі пуцявога абходчыка, насупроць Кротавай паляны, дзе стаяў некалі родны хутарэц. Цімафей Рыгоравіч паблукаў тут у першы дзень прыезду. Няма болей Кротавай паляны, сажалкі, крынічкі. Нейкі дурань засадзіў былое поле, лужок таполямі. Дзікая рэч — побач з дубамі, бярозамі, асінамі — таполі, якія ў лесе ніколі не растуць. Сажалка высахла, крынічка знікла...
Матацыкл ляснічага тым часам грукае па лясной сцяжыне, падскоквае на карэннях. Цімафей Рыгоравіч дзяржыць касу на плячы, стараючыся не зачапіць за галіну. Праскочылі пясчаны запушчаны Макаўскі шлях, з вялізнымі, выбітымі коламі грузавікоў каляінамі. Нарэшце матацыкл памчаў між соснаў, роўнай дарогай, якая губляецца ў траве. Хвілін праз колькі ляснічы звярнуў у сасоннік, паказаў касцу яго ўладанні — густа зарослае кустамі, дрэвамі балотца.
— Касіце тут. Хопіць на тры каровы.
Ляснічага завуць Павел Іванавіч. Яму пад пяцьдзесят, плячысты, дужы, з абветраным шыракаватым тварам. І на твары ўсё буйное, прыкметнае: рот, нос, лоб. Негаваркі, нават хмурнаваты з выгляду чалавек.
— Калі хочаце, буду кожны дзень падвозіць. За выключэннем выхадных. У суботу, нядзелю ў Макаў не езджу.
— Буду пешкі хадзіць. Дзякуй за дастаўку. Я вырас тут. На Кротавай паляне...
— Ведаю,— адказаў ляснічы, заводзячы матацыкл.
Ляснічы паехаў. Сіні дымок, пакінуты матацыклам, яшчэ вісіць між хвой. Хвіліну-другую чуваць трэск матацыкла, які ўсё аддаляецца. Нарэшце наступае цішыня.
Цімафей Рыгоравіч прайшоўся ўзбоч балотца, звярнуў на дарогу. Мясціна глухаватая, і дарога не вельмі ўезджаная, хутчэй за ўсё зімнік. Сонца паднялося досыць высока, але ў сасонніку гарачыні яшчэ не адчуваецца.
Знайшоўшы гурбачок, касец стаў пераапранацца. Скінуў чаравікі, нацягнуў выцвілыя дзядзькавы штаны, старую сінюю з белай палоскай сарочку. Выгляд — хоць у каноплі стаўляй.
З хваляваннем касец пачаў абувацца ў лапці. Ён не абуваўся ў іх болей як сорак гадоў, з таго часу як пакінуў мястэчка, і трохі пабойваўся за сваё ўменне. Але калі што ўмеў, то, нават забыўшыся, можна ўспомніць.
На парцянкі сястра падрала байкавую кофту. Ён даволі спрытна, туга нацягваючы, абгарнуў ступню, голень анучай, з прыемнасцю адчуваючы далікатную мяккасць матэрыі. Уставіўшы нагу ў лапаць, спачатку зацягнуў забарсень на пятцы, замацаваў зашмарг спераду, затым стаў абвіваць голень аборамі. Прарабіўшы такую ж аперацыю з правай нагой, Цімафей Рыгоравіч устаў, некалькі крокаў прайшоўся па лесе. Мудры чалавек прыдумаў лапці! Нагам лёгка, утульна, у той жа час адчуваеш, што абуты.
Дол у сасонніку густа заслан шыгаллем, праз якое толькі зрэдку прабіваюцца кволыя травінкі. Валяюцца сукі, струхлелыя галіны, растрэсканыя шышкі. У асобных мясцінах шышкі навалены кучамі, яны свяжэйшыя на выгляд, вакол раскідана медна-бурая луска. Вавёрка ласавалася шышкамі. Зрэдку папіскваюць невядомыя птушкі. Дзесьці ўпарта дзяўбе старадрэвіну дзяцел.
Пінжак, сумку Цімафей Рыгоравіч павесіў на сук. З унутраным дрыжаннем падыходзіў да балацянкі. Кустоў аж залішне на ёй, чародкамі падняліся асінкі, бярозкі, крушыннік. Вельмі лёгка можна ўсадзіць касу ў дрэва, зламаць.
Памятаў — касцы закладваюць мянташку за ручку касы. Але ён забыўся, як гэта робяць, таму мянташку разам з бруском паклаў у кішэню.
Балотца верхавое, купіны невялікія. Калісьці тут стаяла лужына. Трава тым часам някепская: побач з асакой, кашкай, рознымі балотнымі дудкамі праглядваюць мятлік, дзягель, рагаза, бабоўнік.
Раскарачыўшы, упёршы ногі ў дол, ён размахнуўся з правага пляча на левае. Каса лёгка, паслухмяна ўвайшла ў траву. Дзядзька добра адкляпаў касу: паўкругі пракосаў роўныя, чыстыя, скошаная трава акуратна кладзецца ў рад.
Выкасіўшы невялікі, ад берага да першага куста гак, Цімафей Рыгоравіч азірнуўся. На выкашаным доле выразна празначыліся дзве вытаптаныя сцяжынкі ад ног. Не, не забыў ён, як косяць!..
Гонячы наступны пракос, Цімафей Рыгоравіч напружваецца менш. Пад лапцямі чвякае вада. Балотца не высахла дашчэнту.
Нарэшце касец адчувае: лязо касы прытупілася. Час мянташыць. Як да свяшчэннадзеяння, прыступае Цімафей Рыгоравіч да гэтай работы. Паставіўшы кассё між ног, для трываласці ўвагнаўшы канец яго ў дол, ён адной рукой трымае касу за насок, другой раз-пораз з абодвух бакоў чыркае па лязу мянташкай. Чах-чах, чах-чах! Гук той самы, як і ў забытыя маладыя гады. На асінку прыляцела сарока, патрашчала, паскакала з галінкі на галінку, паляцела далей.
Чым далей, тым цяжэй касіць. Горача, млосна... Пот залівае вочы. Раз-пораз Цімафей Рыгоравіч знімае капялюш, выцірае твар рукавом, намячае рубяжы дальнейшага дзеяння і адпачынку. Дойдзе да таго вунь ажынавага куста, зробіць перадых, адмянташыць касу...
Ён прымушае сябе касіць, гоніць пракосы гадзіну ці дзве, хоць пачынаюць балець рукі, ные спіна, ломіць у крыжы паясніцу. У роце перасохла, хочацца піць. Але ён стрымлівае сябе. Бутэлька малака адна, калі ён вып’е яе цяпер, што будзе піць да вечара?
Пайшоў суцэльны асот. Кассё выслізгвае з рук. Сонца вісіць над самай галавой. Смаліць, як з печы. Пара рабіць перапынак. Ніхто з сапраўдных касцоў у палудзенны час касой не махае. Ды і выкасіў ён ніштавата — увесь выгіб балацянкі, які прылягае да дарогі. Капы тры будзе.
Цімафей Рыгоравіч, ледзь перастаўляючы ногі, кіруе да берага. Знімае з сука пінжак, рассцілае на доле. Баляць усе косці. Здаецца, паваліцца на зямлю і болей не ўстане.
На нейкі час ён нібы правальваецца ў небыццё. Адкрыўшы вочы, бачыць — стаўбуры сонечнага святла не строма, а коса, з нахілам стаяць між соснаў. Сонца, значыць, пачынае ісці на спад. Ён дастае з сумкі бутэльку з малаком, адпівае некалькі глыткоў. Адчуванне такое, нібы даўно ведае сасоннік, балотца, навіслы над дарогай, закіданы ігліцай грудок жаўтапёсу. Нібы, акрамя соснаў, балотца, болі ў руках, у крыжы, жадання бясконца ляжаць на засланай шыгаллем зямлі, нічога іншага ў яго жыцці не было...
Пячэ смага, і ён дапівае малако. Зноў набягае хваля напаўтрызнення, напаўявы, і ён — каторы раз за апошні год — бачыць разлеглы, з пакатым, крытым гонтай дахам дом Разанава — інтэрнат для тых, хто жыве не ў мястэчку і каму позняй восенню і зімой цяжка дабірацца ў школу,— і Мульменкаў сад, размешчаны наўскасяк, за чыгункай, з развілкамі станцыйных пуцей і дрывяным складам. Чамусьці памяць няўхільна вядзе сюды, у мястэчка, у гулкі, пабіты на пакойчыкі дом Разанава, у якім мелі інтэрнат вучні школы другой ступені, і ў вялікі яблыневы сад, які займаў ледзь не ўвесь прамежак паміж вакзальнай вуліцай, дрывяным складам і станцыяй.
У Мульменкавым садзе, асабліва летам, сыходзілася моладзь. Курсанты аўташколы, ці, як іх называлі, прафшкольцы, старэйшыя школьнікі, тэлефаністкі, студэнты і студэнткі педвучылішча, якія прыязджалі з Рэчыцы на вакацыі, спачатку шпацыравалі на пероне, сустракалі вячэрні маскоўскі цягнік, затым расцякаліся па шматлікіх алейках саду. У засені дрэў на лавачках да позняй ночы, да таго часу, як узыдзе месяц і залье сваім святлом наваколле, шапталіся парачкі.
Быў яшчэ клуб імя Вароўскага — вялізная, нібы стадола, будыніна, у якой да рэвалюцыі размяшчаўся нейкі склад. Сельсавет даў дазвол, і са склада камсамольцы зрабілі клуб. Цімафей Рыгоравіч з братам Максімам перадапошняе перад выездам з мястэчка лета на хутар да бацькі хадзілі толькі за харчам, жылі ў доме Разанава, памагалі пераабсталёўваць склад на клуб. У гэтым клубе паставілі бясконцую колькасць п’ес, прыдумвалі розныя відовішчы, якія потым пераносілі на пляцоўку, на вуліцу.
Ён змалку ўмеў араць, касіць, ведаў іншую сялянскую работу, любіў лес, але нават думкі не дапускаў, што астанецца на бацькавым хутары, будзе рабіць у калгасе, за які так горача агітаваў, удзельнічаючы ў розных відовішчах, што наладжвалі камсамольцы. Касавіца, жніво, малацьба, грыбы ў лесе — гэта ўсё было знаёмае, зведанае. Ён ірваўся ў новыя далі, якія адкрываліся для тых, хто ехаў у гарады, паступаў у інстытуты. Каб не здолеў выехаць з мястэчка, сягнуць у тое невядомае жыццё, лічыў бы сябе няўдачнікам...
Першы абрыс невядомага, прывабнага жыцця з яго спакусамі, радасцямі, як бы праглядваў у Мульменкавым садзе. Прыгожы быў сад у летнюю ноч, калі ўзыходзіў месяц, ліў срабрыстае святло на будыніны, дрэвы, чыгуначныя рэйкі, што паблісквалі ў шэраватым паўзмроку за дрывяным складам. У дальнім кутку саду іграў на мандаліне прафшколец, даносіўся дзявочы смех. На кожнай лавачцы шапталіся, уздыхалі, цалаваліся.
Ягонае сэрца таксама захапіла ў палон дзяўчына, але ён яе так моцна любіў, што ні разу не адважыўся ні пасядзець з ёй на лавачцы, ні нават дакрануцца да яе рукі. Такія, як ён, яшчэ не сядзелі на лавачках, а толькі прыслухоўваліся да чужых шэптаў. Тонкую, кволую дзяўчыну з далікатным тварам, пявучым голасам звалі Зіна, яна вучылася ў Рэчыцы, у педтэхнікуме, і цэлы год з інтэрната ў доме Разанава ён па суботах сігаў на станцыю, каб хоць крадком убачыць, як злазіць з вячэрняга цягніка яго дзяўчына.
У той час яму трапіла ў рукі кніжачка вершаў паэта Валерыя Маракова, якая называлася «На залатым пакосе». Яму, семнаццацігадоваму хлопцу, вельмі імпанаваў настрой вершаў. Адзін з іх ён ведаў на памяць:
Я не кахаў, кахаліся другія,
А я на іх з трывогаю глядзеў...
У Зіны штосьці не атрымалася ў педтэхнікуме, яна вярнулася ў мястэчка, уладкавалася тэлеграфісткай на станцыю. Як трэба было чакаць, дабром не кончыліся яго ціхія бязмоўныя заляцанні. У Мульменкавым садзе стала мільгаць постаць высокага, плячыстага, зацягнутага ў рамяні інструктара шафёрскай прафтэхшколы Альфрэда Плашчынскага. Відаць, дзеля таго каб рабіць уражанне на дзяўчат, Альфрэд нават летам не скідаў скураной тужуркі, якая блішчала ў месячным святле і шалясцела пры хадзьбе.
Ён ведаў: Альфрэд Плашчынскі падлюга, якога свет не бачыў. Не адна дзяўчына паплакала ад яго. Аднак рып і бляск рамянёў і на гэты раз зрабіў сваю справу. Зіна адразу кінулася ў абдымкі да Альфрэда.
З таго дня, як стала пра гэта вядома, для яго Зіна перастала існаваць. Пра яе далейшы лёс ён час ад часу чуў ад другіх людзей.
Альфрэд на гэты раз, відаць, палічыў, што валацужнае жыццё трэба канчаць, бо знойдзена надзейная прыстань. Дзяўчына прыгожая, адна ў бацькоў, і бацькі цёплыя. Маюць добрую хату, зажытак.
Пакуль Цімафей Рыгоравіч вучыўся, мяняў інстытуты, Зіна нарадзіла трох сыноў і яшчэ дачку. Няшчасці пасыпаліся на яе ў вайну. Альфрэда мабілізавалі ў армію. Затым памерла маці. Стары бацька з сілы выбіваўся, каб па цяжкім акупацыйным часе пракарміць чатырох унукаў. Не грэбаваў нічым, каб разжыцца лішнім пудам бульбы. На кані, пазычаным у паліцая, паехаў у партызанскую зону здабываць харч. Партызаны прынялі яго за паліцэйскага шпіка, затрымалі. Ён кінуўся ўцякаць, і яму паслалі кулю наўздагон.
У канцы сорак трэцяга года, калі мястэчка вызвалілі ад немцаў, Зіне прыйшоў заклеены сургучнай пячаткай канверт. На выдрукаваным казённым бланку паведамлялася, што яе муж, камандзір аўтароты капітан Плашчынскі, загінуў смерцю героя.
Зіна, відаць, усё гэта вынесла б. Многія не вярнуліся з вайны. Ваенкамат прызначыў ёй вялікую, болей за тысячу рублёў, на старыя грошы, пенсію. Яна, хоць была не надта прыстасавана да будзённага, практычнага жыцця, старалася з усіх сіл, вяла дамашнюю гаспадарку, вучыла дзяцей.
Падкасіў Зіну падман. На чацвёртым ці пятым пасляваенным годзе раптам высветлілася, што капітан Альфрэд Плашчынскі не загінуў, а, наадварот, шчасліва жыве ва ўральскім гарадку з маладой жонкай. Маючы доступ да вайсковых канцылярый, казённую паперу аб сваёй смерці сфабрыкаваў ён сам. Мабыць, нейкім чынам пранюхаў, што Зіна асталася адна з чатырма дзецьмі, цесця і цешчы болей жывых няма.
Нягодніка, відаць, судзілі б, але пашкадавалі дзяцей. Цяпер грошы, якія Зіна атрымлівала некалькі гадоў, пачалі вылічваць з заработку Плашчынскага. З таго ж заработку выплачваліся аліменты дзецям — лічаныя капейкі.
Не знайшлося добрай душы, чулага сэрца сярод суседзяў, раённых службоўцаў, каб падтрымаць жанчыну. Зіну пачалі суцяшаць баптысты, а затым цалкам аблыталі сваёй павуцінай. Яна цяпер, па чутках, у іх актывістка.
Цімафей Рыгоравіч прабудзіўся ад напаўтрызнення: здалося, што па лесе нехта ходзіць. Прыўзняўшы голаў, ён сапраўды ўбачыў чалавека ў сіняй безрукаўцы, на галаве якога была форменная шапка лясной аховы. Гэта, відаць, быў ляснік, і меней за ўсё Цімафей Рыгоравіч хацеў яго бачыць. Нудным болем ныла паясніца, усяго сябе ён адчуваў разламаным, разбітым, і каб падышоў ляснік, не здолеў бы падняцца са свайго логвішча.
Ляснік, агледзеўшы пакошанае, знік між сосен, і Цімафей Рыгоравіч з палёгкай уздыхнуў.
Сонца вісіць яшчэ высока, самая спякота. Ён трохі паляжыць, адыдзе, а затым пакосіць. Есці зусім не хочацца, толькі піць. Ён зрабіў памылку, выпіўшы ўсё малако...
Раптам Цімафей Рыгоравіч уздрыгнуў ад нечаканай, радаснай здагадкі. Не хочучы бачыць лесніка з-за сваёй слабасці, празмернай зморанасці, Цімафей Рыгоравіч раптам зразумеў, што прыкладна гэтак паводзіў сябе ў жыцці бацька. З вайны вярнуўся нядужым, атручаным газамі, не мог весці гаспадарку нараўне з суседзямі, таму ад чужых нядобразычлівых вачэй перабраўся на адзіноту, на лясную паляну. Ён і ў сям’і як бы саромеўся сваёй нядужасці. Калі нападаў кашаль, выходзіў на двор, на загуменне — каб не чулі, як кашляе, дзеці, жонка...
Усё жыццё Цімафей Рыгоравіч задаваў сабе пытанне, чаму бацька пасяліўся на хутары, і не знаходзіў адказу. Цяпер яму аж радасна стала ад сваёй здагадкі. У новым святле, як бы паўстаў бацька — разумны, абыходлівы, мяккі...
На хвіліну ён прымгнуў вейкі і зноў — каторы раз — убачыў зялёную Кротаву паляну, а на ёй, нібы ў зялёным вянку, крытую дранкай невялікую хату, хлявы, пуню, гумно. Быў садзік на іх сядзібе — некалькі вішань, яблынь, груш-дзічак. Найлепшым будынкам было гумно. Можа таму, што збудавалі яго ў той час, калі падраслі дзеці і сталі пасабляць бацьку. Гумно склалі з тонкіх доўгіх сасновых бярвенняў, на дзіва роўных, падагнаных адно пад другое. Ток наслалі з глею, які бралі, пашыраючы копанку. Гумно было прасторнае, бы якая-небудзь вялікая гарадская зала. У іх ніколі не было столькі жыта, ячменю, аўса, каб хоць напалавіну закласці снапамі гумно. Вольна адчувалі сябе ў прасторнай будыніне ластаўкі. Пад самым вільчыкам заўсёды вісела некалькі гнёздаў, у якіх цэлае лета весела шчабяталі ластавяняты. Ластаўкі забруджвалі сваім памётам ток, але ўсё адно іхніх гнёздаў не спорвалі.
Бусел на іх сядзібе чамусьці ніколі не сяліўся, хоць на гумно, на пуню яны, хлопцы, спецыяльна ўсцягвалі кола. Буслы гнездаваліся на дубах, якія падступалі да паляны з заходняга боку. Харчу для іх было колькі хочаш у прылеглай да паляны балацянцы. Балацянку за лета яны ўсю выкошвалі на сена. У мокрыя гады, косячы, грабучы сена, выносячы на насілках копы на бераг, па пояс плавалі ў балотнай твані...
Дзіўнай была зімой Кротава паляна. Цёмны, чорны лес навакол, цёмнае, усеянае бясконцымі зоркамі неба. У завіруху вецер свістаў між дрэў — нібы галасіў. Ваўкі падыходзілі пад самыя хлявы. Аднойчы падгрэбліся і парвалі трох авечак. Каб не гул цягніка з блізкай чыгункі, парвалі б усіх...
Цімафей Рыгоравіч ачнуўся, адчуўшы, што нехта над ім стаіць і глядзіць на яго. Ён расплюшчыў вочы, убачыў лесніка, які нядаўна шнураваў краем балацянкі, і таропка падняўся.
— Калі хочаце піць,— сказаў ляснік,— то з таго краю (ён паказаў рукой на прамежак між дарогай і балотцам) ёсць крынічка. Вада чыстая, халодная...
Гэты дзень прыносіў нечаканасці. Цімафей Рыгоравіч раптам пазнаў лесніка — белыя валасы, абветраны, без загару твар. Гэта быў лётчык Мікалай Сцепанюк, той самы, які адразу пасля вайны махнуў рукой на чыны, званні, дэмабілізаваўся, вярнуўся ў мястэчка, працаваў на чыгунцы стрэлачнікам, а цяпер служыць лесніком. Ён памятаў гэтага Мікалая, белагаловага, маўклівага хлопца — хутар яго бацькі стаяў з усходняга боку лесу, бліжэй да мястэчка.
— Мікалай,— спытаў Цімафей Рыгоравіч,— пазнаў мяне? Я Цімох, Рыгора Крота сын. Жылі па суседству...
— Пазнаў,— адказаў ляснік абыякавым голасам.— Мне ляснічы гаварыў. Ваду бярыце з крынічкі...
Павярнуўся і пайшоў прэч размераным, спакойным крокам.
Цімафей Рыгоравіч усміхнуўся, паківаў галавой: дзіўны чалавек. Але ён яго, здаецца, разумее. Зацяўся, бо кожны лезе з роспытамі. Як ды чаму? Узляцеў так высока і раптам з неба самахоць спусціўся на зямлю. Ды хоць бы начальнікам зрабіўся. А то стрэлачнікам, лесніком...
Ён пакіраваў ва ўказаным лесніком напрамку і сапраўды хутка натрапіў на агароджаную бярозавымі жардзінамі крынічку. Вада выбівалася з-пад невысокай пясчанай выспачкі, збіралася ў ямку, якую нехта спецыяльна выкапаў, і адтуль сцякала ў балотца, якое ён косіць. Вісеў на сасновым суку зроблены з бяросты карэц з доўгай ручкай.
Цімафей Рыгоравіч нібы на жывую ваду натрапіў, якая вяртае сілы волатам. Столькі снілася яму апошнія гады Кротава паляна, бацькава крынічка, і вось нарэшце ён нібы ўвачавідкі вярнуўся ў сваю маладосць.
Вада чыстая, як сляза, і сцюдзёная, аж сківіцы зводзіць. Ён піў яе невялікімі глыткамі, адчуваючы, як цела пакідае зморанасць, як вяртаецца сіла.
Ён яшчэ гадзіны дзве касіў, затым схаваў пад травой касу, мянташку, брусок. Не знімаючы лапцей, несучы на плячы, на бярозавым кійку, сумку з чаравікамі, чыстай вопраткай, рушыў дадому. Сонца вісела над самым лесам. Заходзіла ў бялесай, з вогненнымі водсветамі смузе — прыкмета, што і заўтра дзень будзе спякотны.
Дабраўшыся да чыгункі, ён звярнуў з яе ў тым месцы, дзе з усходняй стараны лесу размяшчалася некалькі сядзіб хутаранцаў і ў тым ліку хаты генерала Хлябцэвіча і лесніка Сцепанюка.
Ніякіх будынкаў на тым месцы няма. Якраз каля самага лесу цягнецца вялікая, пракапаная экскаватарам канава, на дне якой блішчыць зацягнутая плёнкай іржы вада, а ўвесь бачны прасцяг былой ваколіцы засеян жытам. Нягледзячы на спёку, жыта стаіць суцэльнай лавай. Мястэчка віднеецца зялёнымі прысадамі, паўзверх якіх уздымаюцца белакаменныя гмахі новых будынін. Зусім не відаць адсюль прыземістых, пакрыўленых хатак, а толькі новыя камяніцы, якія здаляка надаюць мястэчку сапраўды гарадскі выгляд.
1979