Дом, у якім я жыву — пачарнелы ад копаці, са шкляным прасветам на даху, — стаіць насупраць самай вялікай гасцініцы ў горадзе. Дом па-свойму адметны: ён выстаяў пад бомбамі — адна ці дзве трапілі ў яго, але ён не рухнуў, і толькі звілістая трэшчына, нібы маршчына на твар, лягла на яго фасад. Тады ж, у вайну, ён гарэў, але не згарэў, а толькі пацямнеў, закурэў. Такіх дамоў, асабліва ў цэнтры горада, які напавал ляжаў у руінах, знойдзеш няшмат. Яны — нібы тыя салдаты-ветэраны, што асталіся жывыя пасля самых страшэнных боек.
Мірныя вятры прашумелі над горадам, і ён, шматпакутны, але жывы, падняўся да сонца светлымі аграмадамі карпусоў, лёг шырокімі праспектамі, плошчамі. Горад старажытны, старэйшы за летапіс, у якім упершыню ўспамінаецца яго імя, нараджаўся зноў.
Па суседству з маім домам сталі новыя, сучасныя ў сэнсе архітэктуры. Яны падперлі яго сваімі плячамі і, як гавораць спецыялісты, уключылі ў адзіны ансамбль. У астатнім дому пашанцавала не дужа. На яго сценах не віселі маляры ў сваіх люльках, а на старым даху толькі ў мясцінах найбольш буйных прабоін нацягнулі лісты новай бляхі. Вадасцёкавыя трубы праржавелі, яны абрываліся недзе на вышыні трэцяга паверха, і ў вялікі дождж вада ляцела на асфальт, як горны паток...
Вядома, сталася так не таму, што дом бераглі, як рэліквію. Проста не дайшлі рукі. Але тое, што дом стаіць якраз насупраць гасцініцы, мае свае вынікі.
З ранку да позняй ночы шуміць гасцініца галасамі. Прыязджаюць у горад не толькі з Масквы, Ленінграда, Баку, далёкага Уладзівастока, але і з замежных краін. У летнія месяцы паток зарубежных турыстаў такі напорысты, што яны амаль цалкам захопліваюць гасцініцу. На гасцінічным двары машынам цесна, яны выстройваюцца ўсцяж вуліцы, дзве ці тры заўсёды стаяць пад вокнамі старога дома. Машыны самых разнастайных фірмаў, марак, колераў: ёмістыя, як пасажырскія вагоны, аўтобусы з таблічкай «Лондан — Масква», вёрткія гоначныя легкавікі, сямейныя лімузіны з рашоткамі наверсе пад паклажу, чырвоныя, сінія, зялёныя, жоўтыя...
Гасцініца, ва ўсякім выпадку яе парадны ўваход, мае свой трывалы, замацаваны гадамі побыт. Ля ўвахода гадзін з васьмі раніцы дзяжураць хлапчукі. У іх кішэнях — разменная манета, а ў запацелых кулаках — набор адштэмпеляваных марак. Хлапчукі вядуць сумленны абмен, яны дарма не хочуць чужога. За чужаземны пенс ці су яны шчыра прапануюць родны медны пятак, за сваю саракакапеечную ці рублёвую марку — замежную марку, нягледзячы на тое, колькі яна каштуе.
Канвенцый, заключаных паміж краінамі, наконт парадку абмену дробнай манеты і марак, відаць, не існуе, але парадак даўно ўсталяваўся, набыў трывалыя формы сам сабою. Я не раз бачыў, як паважныя, высокія англічане, рухавыя італьянцы з чорнымі вясёлымі вачамі, маўклівыя, задуменныя грэкі-гарнякі, металісты ці шафёры з самым сур’ёзным выглядам схіляліся над хлапчукамі, агрубелымі пальцамі перабіралі на іх далонях манеты і маркі, прапаноўваючы ўзамен свае, і абодва бакі з дапамогай двух-трох знаёмых слоў цудоўна дамаўляліся і разыходзіліся задаволеныя.
Замежныя машыны, асабліва калі яны чым-небудзь вызначаюцца, заўсёды акружаны гуртам цікаўных. На першым часе мне такі малюнак не падабаўся, гэта, мабыць, неяк абражала гонар: хіба мы самі такія бедныя, што дзівімся на чужое дабро? Пазней зразумеў памылку: на машыны найбольш глядзелі, як глядзяць на іх на звычайнай выстаўцы, — добрым захапляюцца, а з такога, чым не здзівіш, злёгку, бяскрыўдна пакепліваюць.
Турысты — іх абсалютная большасць — глядзяць на горад здзіўлена. Іх знаёмства з Мінскам пачынаецца з балкона ці з гасцінічнага ганка. Горад адкрываецца мяккімі лініямі вуліц і плошчаў, якія лашчаць вока, лёгкімі анфіладамі дамоў, дзе ўсё ажурна, празрыста, натхнёна. Горад, у якім я жыву, ветлівы — я гэта ведаю, ветлівы не толькі тварамі, вачамі людзей, але і ўсім, што ў ім ёсць, сваім агульным настроем, сваёй мелодыяй. Такі горад пабудаваны для жыцця. Яго шырокія вуліцы, утульная па-дамашняму зеляніна дрэў, кветкі пасярод асфальту, спакойная, стрыманая ўзнёсласць кварталаў, якія не гнятуць душы сваёй каменнай масіўнасцю, прастор пераходаў і плошчаў, скверы, паркі — усё гэта, каб лягчэй дыхалася чалавеку, каб поўніліся яго грудзі добрымі, светлымі пачуццямі. Горад — помнік эпохі, яе песня, яе парыванне.
Я ведаю, што горад павінен выклікаць радасць, як выклікае яе прыгожы, адухоўлены твар дзяўчыны або поўная любві да жыцця мелодыя. І я раўніва гляджу на турыстаў: няўжо яны могуць быць хмурнымі, змрочнымі ў такім горадзе? Не, здаецца, я не памыляюся.
А наогул іншы раз здараецца. Кожны, хто выходзіць з гасцініцы, перш-наперш упіраецца позіркам у стары дом, у яго закураныя, перабінтаваныя цэментавымі замазкамі сцены. Некаторыя адразу хапаюцца за фотаапараты. Дом за апошнія гады падрамантавалі, навесілі ацынкаваныя вадасцёкавыя трубы, новыя, бліскучыя, перакрылі дах, а яны ўсё адно хапаюцца...
Негры прыехалі ноччу, а выйшлі на балкон раніцай, калі горад толькі-толькі прачынаўся. Быў пачатак чэрвеня, у настоенай ранішняй цішыні востра пахла маладой зелянінай. Негры стаялі на балконе і глядзелі на горад. Іх было шасцёра, рослых, дужых чорных людзей, апранутых ва ўсё белае. Толькі на нейкае імгненне яны акінулі позіркам стары дом і, не знайшоўшы ў ім нічога цікавага, прывабнага воку, разглядалі вуліцы і плошчы. Негры стаялі доўга, пакуль зусім не прачнуўся і не зашумеў горад. Потым яны зніклі ў дзвярах і выйшлі з гасцініцы: каля яе ганка тоўпіліся, як звычайна, хлапчукі.
Хлапчукі наперабой прапаноўвалі абмен маркамі і манетамі. Негры стаялі нерухома і моўчкі ўсміхаліся.
— Афрыка, Трансвааль, — гартанным голасам прамовіў адзін з неграў і дадаў: — Калонія. Чужыя грошы, чужыя маркі. Няма абмен...
І хлапчукі, мабыць, зразумелі. Нібы згаварыўшыся, яны кінуліся да чарнаскурых людзей з вялікімі сумнымі вачамі і, не просячы нічога ўзамен, шчодра надзялялі іх сваім багаццем — манеткамі, маркамі, значкамі. Мне здалося, што самі негры сталі даверлівыя, шчырыя, як гэтыя дзеці.
— Пасіба, таварыш, пасіба, таварыш...
Потым негры пайшлі па вуліцы; ім насустрач рухаўся паток людзей, якія спяшаліся на работу. На неграў глядзелі прыязна, цікаўна, некаторыя ўсміхаліся ім, спыняліся, каб паціснуць руку. З хлебнага фургона, рэзка затармазіўшы машыну, выскачыў шафёр і кінуўся цераз вуліцу наперарэз гасцям з Афрыкі, хочучы сказаць ім нешта важнае...
Негры ішлі па Мінску разгубленыя, даверлівыя...
Афрыка, краіна далёкіх дзіцячых сноў... Я лічыў цябе дзівоснай і недасяжнай, як казка. Трохі пазней, ужо ў тым узросце, калі душа прагнула незвычайных подзвігаў, а школа пасеяла першыя зерні палітграматы, джунглі, кракадзілы, ільвы бясшкодна зніклі недзе ў ружовым тумане, саступіўшы месца нечаму новаму. Невядома адкуль выплыла і зазвінела ў вушах мелодыя, сумная і хвалюючая. Я ніколі не чуў, як спяваюць гэтую песню, не ведаў мелодыі, але ад гэтага яна яшчэ больш хвалявала.
У той дзень, светлы, сонечны, калі па горадзе ішлі пасланцы з Афрыкі, мелодыя ўзнікла зноў:
Трансвааль, Трансвааль, страна моя,
Ты вся горишь в огне...
Нешта сумнае і адначасна радаснае агарнула душу далёкім, нібы забытым, успамінам. Песню гэтую спявалі даўно, спявалі, мабыць, тыя, хто жыў у маім старым доме, калі ён быў яшчэ новы і калі вузкімі вулачкамі горбіўся горад. Што ж прымусіла іх успомніць пра Трансвааль — далёкі афрыканскі край? Шырыня душы, сумленнае, шчырае сэрца, якое глыбей, чым сваю, разумела чужую бяду? Ці, можа, прадчуванне вялікіх перамен? Песня ж, як і горад, помнік эпохі...
1961