Грыбы... Лясная казка. Паэма сэрца...
Пасвяціў мяне ў грыбное таінства Коля Шпакоўскі, хлопец гадоў дваццаці, высокі, тонкі, як маладая таполя. Ён прыехаў з горада, жыў у дзеда Клімёнка, нашага суседа. У трыццатым годзе Колевага бацьку раскулачылі, але без высылкі, і ён з’ехаў. Працаваў на заводзе, на Урале ці за Уралам — дакладна ніхто не ведаў.
Коля паехаў падлеткам, а вярнуўся магам, чараўніком: іграў на гітары, высвістваў пакручастыя рулады, і хлапечая талака схілялася перад ім у нямым захапленні. Днём Коля, астаўшыся ў адных трусах, загараў на страсе дзедавага хлява, а ўвечары выходзіў на шпацыр.
Зайдешь в ресторанчик,
Чекулдыкнешь стаканчик...
Ён спяваў, падыгрываючы сабе на гітары, а местачковая басота ішла ўслед, баючыся прапусціць хоць адно слова. Знайшліся добрыя людзі і ўладкавалі Колю прадаўцом у саўгасную крамку. Ён пастаяў за прылаўкам адзін толькі тыдзень, захапіў выручку, і ніхто болей не бачыў яго ў мястэчку.
Я забег трохі наперад: Коля ўцёк восенню, а перыяд нашай найшчырэйшай дружбы прыпадае на лета. Коля любіў хадзіць у лес. У сасновы бор з хлапечага гурту ён браў аднаго толькі мяне. Не ведаю, чым вытлумачыць яго прыхільнасць. Можа тым, што я быў суседам яго дзеда, а дзед толькі адзін раз заспеў мяне на сваёй ігрушы. Другія ў Клімёнкаў сад лазілі часцей.
У лесе Коля мяняўся. Не спяваў сваіх песень, не свістаў. Ён добра ведаў птушак, пазнаваў іх па голасу. Аднаго разу мы знайшлі гняздзечка берасцянікаў з жаўтадзюбымі птушанятамі. Мне вельмі карцела забраць птушанят дадому, але Коля не дазволіў. Выбраўшы зацішны, парослы барвенкам грудок, Коля клаўся на спіну і праз навісь сасновых лапін маўкліва пазіраў на неба. Ён мог ляжаць так гадзіну і болей. Я пакідаў яго — ляжаць мне не хацелася — і адзін гойсаў па лесе.
У тое лета рана пачаліся грыбы. Яшчэ толькі налівалася жыта, а ўжо Ганчарова Аляксандра, таксама суседка, хата якой насупраць, праз вуліцу, вывесіла дасушвацца на сонцы нізкі баравых грыбоў. Жоўтагаловыя каласавікі — грыбы нядоўгія. Пракінуцца на тры-чатыры дні — і няма. Упусціш пару, і абыдзі хоць увесь лес, нічога не знойдзеш. А бывае лета, калі каласавікі наогул не паказваюцца. Аляксандра — кабета стоеная. Шуснуўшы цішком разы са тры ў бор, грыбамі сваімі пахвалілася толькі тады, калі ўбачыла, што лес пусты. Але пагалоску пусціла.
І вось Коля ўзяў мяне ў грыбы. Пабудзіў на золку, загадаў абуцца ў лапці, узяць кошык і нож. Маці наказала далёка ад Колі не адыходзіць, каб не заблудзіцца. Па грыбы мяне яшчэ ні разу не бралі. Калі грыбы прыносілі бацька або маці, я любіў вынімаць іх з лубяной каробкі, сашкрэбваць з тугога карэння чорную лясную зямлю, абіраць ігліцу і жоўтыя бярозавыя лісткі з клейкіх шапачак. Чырвоныя, крохкія сыраежкі, гнуткія, як гума, лісічкі і я сам знаходзіў, калі з гладышыкам хадзіў па суніцы. А на баравіка — цара грыбоў — не натрапіў.
Мы з Колем шыбуем у бор чыгункай. Пачынае світаць, сіне-белы туман вісіць над лугавінай, над узлессем, на якім пачарнелыя дубовыя пні, малады бярэзнік. Дрэва шпалаў макраватае ад туману, кропелькі вады праступілі на гладка вылізанай паверхні рэек — як бы пакрапаў невялікі дожджык. Ззаду і спераду галасы: рушылі па грыбы местачкоўцы.
Коля збочвае з чыгункі не адразу — мінаем барвенкавы бор, куды рабілі сумесныя паходы, праходзім каменную, складзеную з гладкай чырвонай цэглы будку (адна такая ёсць і за вярсту ад мястэчка) і нарэшце трапляем у змешаны, нагрэты сонцам лес — старыя меднастволыя хвоі суседнічаюць тут з раскідзістымі бярозамі. На доле — ягаднік-чарнічнік, рэдкія астраўкі маладога зялёнага верасу і звычайная шорсткая трава, аб якую можна парэзаць руку.
— Шукай тут, — гаворыць Коля. — Тут для грыбоў і сонца, і вільгаць.
У чалавека, відаць, штосьці прыроджанае на пошук. Я яшчэ не знайшоў ніводнага баравіка, а ўжо як бы прадчуваў, што знайду менавіта тут, у нізкіх, прыбітых да зямлі верасах.
— Грыб! — крычыць Коля. — Паглядзі, паглядзі, як цікава расце!..
Я бягу да яго. З чорна-жоўтым каптурыкам, на тоўстай ножцы сядзіць баравічок. На голым месцы, зусім адкрыта — я б таксама яго ўбачыў. І гэта ў чалавека прыроджанае: прага знайсці першым, крыўда, калі не знайшоў. Відаць, гэтае пачуццё ўласціва ў аднолькавай ступені і паляўнічым, і рыбаловам, і грыбнікам — старадаўні інстынкт, які мае шмат агульнага з сучаснымі відовішчамі: футболам, баскетболам, хакеем — гульнёй у перамогу.
Коля разумее мае пачуцці, нагінаецца, штосьці падразае, выкалупвае, але мяне не заве. Я цяпер болей гляджу на яго, чым сабе пад ногі. Мне вельмі крыўдна. Цяпер ужо здаецца, што я ніколі нічога не знайду, што я няўдачнік. Дух на паляванні — магутная сіла. Падупаў духам — удачы не будзе...
— Глядзі пад ногі сабе! — крычыць Коля. — Не гойсай па лесе! Тапчыся і тапчыся!
Я тапчуся. Ён раз-пораз нагінаецца, а мне хоць бы адзін заморак трапіўся. Як бы месца, на якім я хаджу, выклятае. Нарэшце — я не паверыў вачам — пад сасонкай, прыхінуўшыся да шурпатага камля, баравік!..
— Грыб! — крыкнуў я, укленчыўшы на зямлю, як бы баючыся, што баравік ад мяне ўцячэ.
— Не руш! — крыкнуў Коля на бягу. — Ты б яго з коранем вырваў... Не трэба так. Падрэж! А калі грыбніцы не зрушыш, тут яшчэ баравікі будуць...
Свой першы грыб я асцярожна падрэзаў нажом. З чорнай зямлі выглядаў белы як снег кружочак карэньчыка.
Паверыць у сябе — галоўнае. Наступны баравік сядзеў, стоены ў чарнічніку, і трэба было зыркае вока, каб яго адшукаць. Патупаўшы па гэтай мясціне, я знайшоў аднаго за адным трох яго таварышаў. Да шостага ці сёмага баравіка я аб’яўляў аб сваіх знаходках, а потым, як і Коля, змоўк. Радасць таілася ў душы і была яшчэ большая ад таго, што я яе не выяўляю.
У нас — ладна грыбоў, і здавалася, што наперадзе ў асветленых ранішнім сонцам сасняках і бярэзніках чакае нас большая ўдача. Мы рушылі наперад. Пакружыліся па лесе, такім самым, як і той, дзе бралі баравікі. Хоць бы адзін!.. Нічога не расло ў прыгожых бярэзніках. Мы міналі дзялянку за дзялянкай, і нічога, акрамя некалькіх сыраежак, у нашых кошыках не прыбавілася.
І вось дзіва-дзіўнае! Вярнуўшыся на ранейшае месца, мы зноў пачалі знаходзіць баравікі. За два крокі ад сасны, пад якой я зрэзаў першы грыб, стаіўшыся ў траве, сядзеў баравік большы і яшчэ прыгажэйшы. Было нават сумнавата ад думкі, што я б яго не знайшоў, каб мы не вярнуліся на ранейшае месца.
Дамоў вярталіся пад поўдзень. Над рэйкамі пачынала трымцець смуга. Напаткалі некалькі чалавек местачкоўцаў — яны ішлі з пустымі лубянкамі.
— Няма грыбоў, — адказалі на наша запытанне.
— Чаму няма... — усміхнуўся Коля. — У Васі вунь трыццаць баравікоў!
Пра свае грыбы, хоць у яго іх было ўдвая больш, Коля не гаварыў.
Ён стараўся выставіць на першае месца мяне. Местачкоўцы зазіралі ў нашы кошыкі і дзівіліся.
Коля здаваўся мне вельмі добрым чалавекам.
Я доўга не мог паверыць, што ён уцёк, украўшы грошы, падвёўшы тых людзей, якія ўладкавалі яго на работу. Але праўда заставалася праўдай. У жыцці ўсё было і больш складана, і больш заблытана, чым аб гэтым хацелася думаць.
Падросшы, пашырыўшы абсягі грыбовішчаў, я захацеў прылучыць да грыбоў і двух дружбакоў сваіх — Івана Качана і Максіма Рылку. Мы вельмі добра сябравалі, разам вучыліся, давяралі адзін аднаму самыя патаемныя сакрэты.
Іван лічыўся адменным шахматыстам — ён выйграваў, аддаючы таму, з кім садзіўся гуляць, наперад каралеву. Дзіўна, але ў грыбах ён быў абыякавы. Па лесе хадзіў, задраўшы галаву, і яго ніколі не кранала, што я знаходжу баравікі, а ён — не.
Максім паставіўся да грыбоў з цвярозым разлікам.
— Чым гойсаць у лес так, як ты, кожны дзень, я схаджу раз на тыдзень, але з тым жа поспехам, — сказаў ён мне і ўзяў з сабой пяцярых малодшых братоў і сясцёр.
Максімава талака не адставала ад мяне ў лесе ні на крок, галёкала, вішчала, і варта было мне знайсці баравік, як мурзатыя грыбнікі, шукаючы яго таварыша, уздзіралі вакол таго месца мох, ірвалі верас — можна было падумаць, што тут прайшоў статак дзікоў.
Зрэшты, я зрабіў Максіму дрэнную паслугу. Яго браты і сёстры, жадаючы напоўніць кошыкі, нахапалі паганак, і хоць маці, сартуючы грыбы, дрэнныя павыкідала, але некалькі ўсё ж трапіла на скавародку, і назаўтра ва ўсёй сям’і балелі жываты.
Мы ўтрох любілі шахматы, валейбол, не прапускалі ніводнага кінафільма (нават тады, калі не было грошай на білет), абменьваліся рэдкімі кнігамі, карацей, былі аднолькавымі ў імкненнях і жаданнях, а вось да грыбоў хлопцы не прылучыліся.
Як і быў, я астаўся адзін.
Вядома, грыбы не самі па сабе вабілі. Быў лес — імшыстыя, сухадольныя, барвенкавыя саснякі, светлыя верасовыя бярэзнікі, зацяты, са стоеным грыбным духам грабняк, змешаны лес, дзе сярод соснаў, асін і бяроз узвышаўся дуб; былі неабсяжныя, з рэдкімі хвойкамі разлівы верасоў на пусташах і выгарах, і кожны дзень лес адкрываў позірку, слыху штосьці новае.
Першая яшчэ з сярэдзіны лета скідала ліст бяроза. Тое, што яна тут, паблізу, можна было заўважыць, нават не ўзнімаючы галавы, па залатой замеці лісцяў паміж верасу і травы. Па такой прыкмеце пазнаваўся і дуб — толькі на леташнім лісці, яно, нягледзячы на дажджы, слоту, доўга ляжала. Асіна лапатала нават у бязветраныя дні, пад восень яна рабілася прыгажэйшай ад усіх дрэў, раўняцца з ёй вогненнымі барвамі мог адзін толькі клён, не часты ў нашым лесе.
Кожная дзялянка несла свае пахі, свой настрой, розны кожнага новага дня — бо дзень на дзень не паходзіць: сёння туман, назаўтра слабы ветрык і туману няма ў памінку, толькі з усходам сонца лёгкай, ледзь прыкметнай смугой спавіваюцца дальнія саснякі і пясчаныя шэра-жоўтыя ўзгоркі. Цудоўны лес пры ціхім дажджы: ён закалыхвае, люляе аднастайным, мякка-лагодным шэптам.
Лес — жывая вопратка зямлі, яе музыка. Яго настрой мяняецца на працягу аднаго нават дня. Шмат пазней, у сталыя гады, мне прыйшлося бачыць мора — і паўночнае, і паўднёвае. Яно таксама на вачах мяняецца. Мора выклікае буйныя пачуцці — адвагу, прагу подзвігу, імкненне ў новыя далечы; лес — пачуцці інтымныя, глыбока схаваныя. Па багацці фарбаў, гукаў, пераходаў лес багацей за мора, толькі яго музыка, светавая гама — не такія кідкія.
Гаспадары асенняга лесу — дзяцел і наіўна-вясёлыя, бесклапотныя сініцы. Астатняе шэрае птаства, збіраючыся ў вырай, змаўкае. У ядлоўцавых зарасніках можна падняць соннага днём цецерука, і ён гучна залапоча крыллем, віруючы між соснаў, ніколі не падымаючыся над купамі дрэў. Цікаўная вавёрка грыбнікоў не баіцца: спусціцца на ніжні сук, падзівіцца вокам-шрацінкай і шугане рыжай маланкай між зялёнай навісі. Некалькі разоў бачыў я асенніх, вогненна-чырвоных лісаў, яны заўсёды перабягалі дарогу. Іх норы ў густых зарасніках, а ў наваколлі пер’е ўпаляванага птаства. Норы куніц, барсукоў — па пясчаных, атуленых саснякамі ўзгорках. Заяц лесу не любіць. Ён заўсёды дрэмле ў кустах, на ўзмежку з полем, і ўцякае заўсёды ў поле.
Аднаго разу сустрэча ў мяне была непрыемная. Я вяртаўся дамоў і на размоклай ад дажджу дарозе ўбачыў вялікага шэрага сабаку. Штосьці не зусім звычайнае было ў ім — надта ж вялікі, вушы старчаком, хвост падцяты — кінулася мне ў вочы. Але я не звярнуў на гэта ўвагі, чакаючы, што вось-вось з-за павароткі пакажацца паляўнічы. Сабака, не даходзячы да мяне, збочыў. Я прайшоў міма і, ахоплены смутна-трывожным пачуццём, азірнуўся. Гэта быў воўк, перахлябісты, галодны воўк, з сівавата-шэрай поўсцю, драпежнай мордай і дужымі нагамі. Я паддаў ходу, пабег у свой бок, а воўк у свой, трушком, не спяшаючыся...
На грыбы трэба цёплае, нават гарачае, але з частымі дажджамі лета. Тады яшчэ ў чэрвені — ліпені, у ягадную пару, шаўковымі прожылкамі белай цвілі ўкрываюцца чорныя лапікі лясной зямлі. Цвіль-грыбніца паказваецца і на сцежках і па езджанай дарозе — першая адмеціна грыбнога лета.
Урачыстасць, сапраўдную вагу грыбному сезону надае баравік, але і да яго, і пасля яго растуць у лесе грыбы. Ужо ходзячы па суніцы — а па чарніцы, то пэўна — жанкі прыносяць у прыполах па жмені-другой лісічак. Лісічка — восенню грыб не надта часты ў лесе, расце да самых марозаў. Праз усё лета і восень пракідваюцца сыраежкі. Іх болей дзесятка відаў. Бледна-чырвоных, тонкіх у нас не бяруць, яны горкія. Але сіне-зялёныя, жоўтыя, цёмна-барвовыя сыраежкі, моцныя, як капыты, — найлепшы на смак грыб. Рана паказваюцца падбярозавікі, або, як завуць іх у нас, абабкі, — добрыя, калі іх браць маладзенькімі, з цвёрдымі каптурыкамі.
Прадвеснік баравіка — чырвонагаловы падасінавік, грыб змешанага лесу, які сапраўды любіць, каб паблізу лапатала асіна, а калі няма яе, дык хоць бяроза ці якая-небудзь вярба. Падасінавік расце пераважна на нізкім, але вылазіць іншы раз, калі лета мокрае, і на пясчаных узгорках. Грыб гэты высакародны — рэдка яго корань бывае чарвівы, толькі адразу цямнее на зрэзе.
Баравік, падасінавік ды яшчэ рыжык — грыбы, якія часцей трапляюць у кошык спрактыкаваных грыбнікоў. Астатніх жа — сыраежак, абабкаў, маслюкоў, махавікоў, лісічак, таваранак — можа набраць кожны, хто заявіцца ў лес, няхай сабе нават першы раз.
У кожнай мясцовасці ёсць свае забабоны наконт таго, які грыб прыгодны, а які — не. У нас не бяруць ваўнушак, таўстух, сінюх — грыбоў вельмі смачных і карысных. Не бяруць і пахучага грыба-караняплода труфеля, які, не бачачы святла, вырастае ў лясных шэразёмах. К таму часу, калі мне пачалі трапляцца гэтыя дзіўныя грыбы-бульбіны, я прачытаў ужо «Трох мушкецёраў», «Віконта дэ Бражэлона» Аляксандра Дзюма і ведаў, што труфель — найдалікатнейшы, надзвычай смачны грыб, які падаваўся на стол французскім каралям. Некалькі разоў я прыносіў труфелі дамоў і як ні ўпрошваў маці падсмажыць мне, яна заўсёды іх выкідала. Яна і слухаць не хацела, называла труфелі «чортавай картопляй», гаворачы, што яе і свінні не ядуць. Свінні сапраўды труфеляў не елі, але яны адварочваліся і ад астатніх грыбоў. Прывыклі думаць, што свіння жывёліна усяядная, але, як паказвае прыклад з грыбамі, гэта не так.
Вандруючы па лесе, я непрыкметна для сябе падрастаў, сталеў.
Хутка ў мяне з Аляксандрай Ганчаровай пачалося грыбное спаборніцтва, і вуліца з неаслабнай цікавасцю сачыла за яго вынікамі.
Аляксандру Ганчарову лічылі грыбовіцай-чарадзейкай. Яна ніколі не брала з сабой жанчын, якія набіваліся ў кампанію, а калі пасля вялікіх угавораў і згаджалася з кім-небудзь пайсці, то ў лесе ўцякала. Пра Аляксандру гаварылі, што яна ведае адметныя, стоеныя для астатніх баравіковыя мясціны, што ў яе асаблівае вока на грыбы, таму яна заўсёды прыходзіць з поўнай лубянкай. Спачатку я і сам так думаў.
Некалькі разоў я сустракаў у лесе Аляксандру і нават спрабаваў сачыць, ідучы назіркам, каб выведаць яе сакрэты. Але хутка пераканаўся, што гэта бескарысна. Камляватая, прысадзістая Аляксандра насілася па лесе як метэор. Заўважыш постаць, тупаеш на месцы, каб не выдаць сябе, а яна ўжо далёка. Толькі маленькую, нязначную тайну ўдалося мне раскрыць — Аляксандра хавала грыбное карэнне. Схопіць баравік, адрэжа корань і піхне яго ў ямку або пад верас. Але так рабілі і другія.
Мінуў год, другі, трэці, і зрэшты я пераканаўся, што ніякіх асаблівых сакрэтаў у яе няма. Яна добра ведала лес у абсягу дзесяці — дваццаці вёрст. І яшчэ ў яе было чуццё на грыбы. Вось і ўсё. Але і тое, і другое — дар, як кажуць, нажыўны. Гадоў пяць паблукаўшы па лесе, і я яго збольшага ведаў: па нязначным пеньчуку або крывой бярозе мог беспамылкова вызначыць, дзе я. Прыйшло і чуццё. Яно даецца вопытам, і болей нічым.
У сухое лета першы баравік пракідаецца ў бярэзніках з травяным долам, на мясцінах ніжэйшых, макрэйшых. Тут — баравікі-прыгажуны, пераважна чорнагаловікі, і растуць яны сем’ямі. Калі лета, наадварот, мокрае, баравіка шукай па сасняках, па пясчаных узгорках. У багатае і дажджом і сонцам лета грыбы ідуць усюды: па бары, па бярэзніку, па верасе, іх можна знайсці нават на ўскраі лясных балацянак. Аднойчы я знайшоў вялізны, з шапкай, як рэшата, баравік у мокрай канаве, сярод драсёну. Вельмі прыгожыя чырвонагаловыя, з тоўстым, як кадобчык, коранем — баравікі ў імшыстым светлым бары.
Аляксандра, калі мне было гадоў чатырнаццаць, адчула ва мне саперніка і на людзях ставілася прыхільна. Я, вядома, кідаў цень на яе славу, але грыбавік грыбавіка паважае. Грыб дарма не даецца, яго трэба выхадзіць, і толькі неспакушаныя разлічваюць на лёгкую ўдачу. Аляксандра, калі толькі грыбы пачыналіся, прыносіла баравікоў намнога болей за мяне — па дзве і тры сотні. Я рэдка падымаўся вышэй сотні. Болей набірала яна і тады, калі грыб пачынаў расці ўсюды.
Не шкадуючы ног, аббягала ўсе мясціны, дзе калі-небудзь яе напаткала ўдача, і вярталася дамоў, несучы поўную з верхам каробку-лубянку і, у дадатак, поўную навалачку.
Я ж ніяк не мог здрадзіць сваёй прывычцы тупаць на адным месцы, кружыць, калясіць па дзялянцы да таго часу, пакуль усю яе не абыду, не абгледжу ўсіх закуткаў. Такі спосаб надзвычайнага, як у Аляксандры, поспеху не даваў.
Але росквіт грыбнога сезона — палавіна жніўня і палавіна верасня. Потым баравік ідзе на спад. Ён расце ўвесь верасень, часта нават увесь кастрычнік. Толькі не часта, а пракідаецца там-сям. У гэты час ходзяць па апенькі, па зялёнкі, і нават адменныя грыбавікі рады дзесятку баравікоў. Аляксандра, калі адважвалася ў такі позні, неспрыяльны час выбрацца па грыбы, часцей за ўсё вярталася з лесу з пустой каробкай. У яе не хапала цярпення вытупваць, вышукваць рэдкі баравік.
Героем у гэты час рабіўся я. Я прыносіў па сорак, пяцьдзесят баравікоў, а калі шанцавала, то і болей. Мая тактыка вытупвання падыходзіла цяпер як найлепей.
Грыбы — калі імі па-сапраўднаму захапіцца — на ўсё жыццё. Вандрую я і цяпер — па другіх, але таксама прыгожых пералесках, успамінаю свае, яшчэ прыгажэйшыя. І грыбы збіраю, як і ў маладосці, — тупаючы на адным месцы. Зіхатлівых грыбных узлётаў не ведаю, але і вялікіх няўдач таксама не бывае.
1965