epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Навуменка

Пад пошум дубоў

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI


І

 

Шчуплаваты, з сівой казлінай бародкай Антон Бондар — здаля не дзед, а хлапчук — трусіў узбоч воза з альховымі жэрдкамі, калі яго аклікнуў брыгадзір Атрошчанка.

— Перадыхні, дзядзька. Хадзі да нас.

Мужчыны сядзелі на бервяне ля канюшні, курылі.

Бондар, па-вулічнаму Драбок, махнуў рукой. Асенні дзень дагараў у празрыстай яснасці. Над блізкім хвойнікам, за канюшняй, кучаравіліся белыя, у залатых водблісках воблакі. Драбок каня спыніў бы, да мужчын падышоў бы, каб не Піліп Цясляк, з якім у Драбка даўнія, глухія нелады.

— Не любіць ён цябе, — сказаў рыжавусаму Піліпу, апранутаму ў цёплую ватоўку, Атрошчанка.

— А за што мяне любіць? Хіба я маладзіца?

— Па суседству бывае, — падтакнуў Валынец Павел. — Мы з Халімонам, як на хутарах жылі, гадоў дзесяць не здароўкаліся. Праўда, Халімон?

— Няма за што сварыцца, — адказаў камлюкаваты Халімон, стрэлачнік-пенсіянер. — Два тыдні я калгасу пакасіў, дзякаваць, што мне травы далі. Цяпер дайце каня копы перавезці...

— А як не дам, сварыцца будзеш? — спытаў Атрошчанка. — На каня дагавору не было. Памог калгасу, травы табе далі.

— За два тыдні — чатыры капы. Невысокая плата.

— А ты болей хацеў? Табе на чыгунцы колькі плацілі? — спытаў Атрошчанка.

— Усяк было. Пад канец, на старыя грошы, пяцьсот шэсцьдзесят у месяц. Пенсіі на новыя — сорак два рублі.

— Можна жыць, — сказаў Атрошчанка. — Бульба ў цябе свая, карова ёсць. Што вам удваіх з бабай?

— Раз пад саўгас адыходзіце, і вы палучыце пенсію.

Патроху змяркалася. Празрыстая шэрань лажылася на дальняе поле, на дарогу. Па дарозе з ляда — жаночыя галасы, ляскат калёс. Некалькі вазоў з лазовымі мажамі наверсе завярнула ў двор, на канюшню. Атрошчанка ўстаў, скручваючы на хаду цыгарку, рушыў насустрач вазам. Яго голас даносіўся цяпер з тлумнай жаночай гаманы.

На двары канюшні рыпаў ворат, звінела аб цэментную трубу калодзежа вядро, плёскалася вада, якую налівалі ў доўгі драўляны жолаб. Хлапчукі-вазакі, распрэгшы, паілі коней.

Валынец сказаў:

— У саўгасе парадкі лепшыя, як у нас. Калгас — арцель, а саўгас — гасударственнае дзела. Мы самі бачым — Мормаль за тры вярсты. Хіба там калі бульба ці лубін, як у нас, зазімавалі?

— Я з табой сагласен, — паспешліва падтакнуў Цясляк. — Сазнацельнасць у саўгасе лепшая.

З цемені вынырнула постаць Атрошчанкі, і тут жа праляскаталі калёсы.

— Бондар прыгнаў каня, — сказаў брыгадзір. — Дома напаіў, накарміў — вот вам сазнацельнасць. Заўтра ў поўдзень возьмеш, Халімон, каня. Пакуль я начальства — дазваляю. Добра, што прыйшоў, бо заўтра я яшчэ брыгадзір, а паслязаўтра сам не ведаю, кім буду. Брыгадзіраў у саўгасе няма.

— Начальнікі ўчасткаў у саўгасе, — сказаў Цясляк.

— Дык начальнікаў жа прызначаюць, а не выбіраюць. Тут, браце мой, бабы, як у нас на праўленні, не закрычаць, што хочам за брыгадзіра Кузьму. Паставяць маладзенькага, граматнага...

Падышоў Драбок, маўкліва стаяў і слухаў, аб чым гавораць мужчыны.

— Дык вось, дзядзька Антон, пераходзім у рабочы клас, — сказаў Атрошчанка. — Цяпер тут кругом, як у Мормалі, пойдзе механізацыя. Кароў будуць электрыкай даіць, а куранят машынай выводзіць. А нам з табой, вось як Халімону, пенсію дадуць. Палезем на печ, накрыемся кажухамі...

— На пенсію сама мала трэба год і ў саўгасе парабіць, — сказаў Цясляк.

— Табе і так дадуць, — перабіў Цесляка Драбок. — У цябе васпаленне гландаў, то як жа з васпаленнем ты будзеш работаць?..

— Э-э, дзядзька, хваціць нам з табой сварыцца. Чаго не падзялілі? Цяпер усё роўна, што маё, што тваё... Былі маладзейшыя, дурнейшыя — сварыліся... Можа, я трохі быў вінаваты, можа і ты. Цяпер забудзем старое...

— А я з табой не сваруся. Я кажу, што пенсію ты зразу палучыш. Бо ты ж хворы. Доктар пячатку паставіць...

— Хваціць, мужчыны, — умяшаўся Атрошчанка. — Можа, яшчэ ніякага саўгаса не будзе. Не захочуць заўтра нашыя пад саўгас адыходзіць, не прагаласуюць — вот і крышка.

— Прагаласуюць, — сказаў Валынец. — Рукамі і нагамі. Хто гэта ад жывой капейкі адкажацца? Як ні кажыце, мужчыны, а саўгас лепей. Там месяц прайшоў, і чалавеку заплаці. Вымакла, выгарала, але калі ты рабіў, то грошы палучыш. Прафсаюз, нічога не скажаш...

— Марынічы і Бабоўкі тры гады як пад саўгасам, — задумліва прагаварыў Атрошчанка. — Асобенных жалаб не чутно. У Бабоўках Мікіта Банэдыка, кульгавага сын, начальнікам участка ці ўчотчыкам, халера яго ведае. Матацыкл купіў, залатыя часы. Я за трыццаць гадоў на часы не ўзбіўся, усё болей па сонцы...

— Гэта той картавы? Што хваліцца: «Мяне на х’ёнце паяніла».

— Ды не быў ён ні на якім фронце. Гранату ў лесе знайшоў ці шчэ якую трасцу. Пальцы на правай руцэ адарвала...

— Картавы, картавы, а вот жа ўлез...

З ляда, грукочучы, свецячы ў цемені адзінай фарай, прыбліжаўся трактар — гусеніцы гэтак ляскалі, што перабівалі гул матора. У небе між рэдкіх, па-летняму ясных зорак праляцеў не чутны з-за трактара самалёт — пад яго правым крылом раз-пораз успыхваў зялёны агеньчык. Падышоў з запаленай цыгаркай Адам Шчасны, конюх, загаварыў з брыгадзірам:

— Коней заўтра на бульбу?

— На бульбу. Зранку свайго гнядога Антон возьме, а з абеду Халімон копы перавязе. Во ён тут сядзіць. Другі раз просіць, трэба ўважыць...

— Бульба заўтра да абеду, — сказаў Шчасны. — Паляцяць на сход...

— Няхай ідзе, як ідзе, Адаме. Восень цёплая, выберацца бульба. Мы малыя начальнікі... Хоць да новага года з нас, мабыць, чыноў не паздымаюць. За еты год будуць разлічвацца па-калгаснаму...

— Дык я пайду, — сказаў Халімон. — Праседзеў тут з вамі. Дзякаваць, што ўважылі...

 

 

ІІ

 

У празрыстым паветры, у блакітнай высі лётае белая павуцінка. Сады, задуменныя, з пабурэлым, прыпарушаным дарожным пылам лісцем, агалошваюцца нястомным ціньканнем сініц.

Вуліца Акцябрская як бы за межамі мястэчка і выглядам сваім найменш местачковая: двары ў высокай загарадзі частакола, што ні двор, то гаспадарка — хлеў, хлевушок, пунька, паветка, а часам і амшанік для пчол. Пачынаецца вуліца ад чыгуначнага пераезда і цягнецца ў поле. Не так даўно па ёй без упынку пылілі машыны: у мястэчка — цэнтр раёна — дабіраўся вясковы актыў, бо не праходзіла дня, каб у раёне не прызначалася якая-небудзь нарада. Два гады назад раён скасавалі, і цяпер па вуліцы толькі зрэдку прагукаціць трохтонка: бліжэйшыя вёскі па-ранейшаму здаюць нарыхтоўку ў мястэчку.

Гадоў трыццаць назад вуліцы не было: адразу з чыгуначнага пераезда вачам адкрываўся шырокі — аж да ахутанага сінечай лесу — разліў жытоў, ячмянёў, аўсоў — лепшыя местачковыя землі ляжалі па гэты бок чыгункі. Узбоч пыльнага шляху, выстраіўшыся ў роўны ланцуг, беглі ўдалеч тэлеграфныя слупы, і на ўсім палявым абсягу толькі сядзіба Антона Драбка запыняла на сабе позірк. Зрэшты, па полі было раскідана некалькі сядзіб-хутароў, але двор Драбка — хату, якая стаяла асобна, вокнамі на чыгунку, два хлевушкі і гуменца пад адным саламяным плехам атулялі тры высокія старадаўнія дубы з шырокімі, разлапістымі шатамі, і здаляка гэты двор нагадваў зялёны востраў.

Вуліца вырасла за адзін год, са сселеных хутароў, — дальніх, лясных, і блізкіх, палявых, — але сядзіба Драбка засталася некранутай — яна размяшчалася побач са шляхам, і калі да яе дайшла лава хат, яе ўжо нельга было лічыць хутарам.

Жыхары новай вуліцы цвёрда трымаліся за калгас. Большасць карэнных местачкоўцаў, асабліва мужчын, яшчэ ў калектывізацыю падаліся на чыгунку — у стрэлачнікі, грузчыкі, — даслужылі да пенсіі, а з былых хутаранцаў за доўгія гады ў заработкі мала хто пайшоў: іх як бы не пускала зямля, што ляжала адразу за хатамі і агародамі. Маладыя, праўда, на бацькоў не зважалі: канчалі школу, выязджалі ў гарады, на будоўлі ці паступалі вучыцца далей.

Драбок Антон прачнуўся прыцемкам, спаласнуў твар і, стараючыся не рабіць ботамі груку, каб не разбудзіць старую, выйшаў на двор. З поля нясло вільготнай парнасцю, з саду — саладкаватым пахам падапрэлых яблык-паданак.

Пачынала світаць, на полі ляжала мякка-празрыстая шэрань, а на станцыі, якая адсюль, з Бондаравага двара, відаць як на далоні, усцяж на слупах гарэлі электрычныя лямпачкі.

Драбок адчыніў вароты хлява, выпусціў з двара карову — перад цяленнем яе запусцілі — таму і ўставаць старой рана няма патрэбы, няхай падрэмле ў пасцелі.

Драбок узяў з-пад паветкі сякеру, выняў з сена, са сховішча, два яблыкі і вулічкай-загарадкай рушыў да канюшні. Дол у вулачцы ўвесь засеян жолудам — якраз цяпер ён сыплецца з дубоў як град.

Размовы пра саўгас выбілі Драбка з прывычнай каляіны, і цяпер, у недажджлівую, цёплую восень, калі трэба звозіць з поля салому або цягаць гной, ён рупіцца дамашнімі справамі, за якія звычайна бярэцца ў слату або ў першыя дні зазімку, калі яшчэ ляжыць груд, няма саннай дарогі і ў калгасе мала работы.

Мінуўшы канюшню, Драбок ідзе на пашу — рассыпаўшыся між пачарнелых, выпаленых пастухамі пнёў, там фыркаюць няспутаныя, вольныя коні. Ужо вывіднела, у блізкім алешніку трашчаць сарокі, на прыбітай, па-летняму зялёнай траве — кропелькі расы. Гняды, зачуўшы гаспадара, ад травы не адарваўся — стрыжэ вушамі ды спрытней памахвае хвастом. Драбок узяў каня за грыву і павёў да канюшні.

Рыпіць ворат студні — Адам Шчасны налівае ў жолаб ваду. Гняды доўга, прагна п’е, потым пачынае дурэць — набірае вады і, смешна выцягнуўшы губы, ашчэрыўшыся, пырскае. Такое практыкаванне ён можа прарабіць некалькі разоў, але доўга дурэць каню Драбок не дае, вядзе да калёс, запрагае, і ўжо калі выязджае з двара, Адам азываецца першым пасля звычайнага «дабрыдзень» словам:

— Дак як, Аляксандравіч, паступаем у рабочы клас?

— Неяк будзе, — адказвае Драбок. — Жывуць людзі і ў саўгасе. Рабіць усюды трэба...

Па хмурным, татарскага выгляду абліччы Адама цяжка здагадацца, задаволены ён ці не. Зрэшты, ён заўсёды такі, і Драбок ведае пэўна, што Шчасны не можа радавацца таму, што стане саўгасаўцам, бо хлеб з рубля ён ужо еў, усю вайну прарабіў на Урале, на заводзе, нават нейкім дзесятнікам быў, аднак вярнуўся ў калгас.

Драбок торгае лейцамі каня, выязджае на дарогу. Гняды, ведаючы нораў гаспадара, бяжыць трушком. Калёсы гучна ляскочуць, падскакваюць на старым, выбітым карэнні.

Дарога па лесе, куды едзе Драбок, ляжыць праз ляда. На яго памяці тут, на гэтым месцы, гадоў сорак назад стаяла дуброва — дзесяцін пяцьсот, калі не болей. Дубы валілі здуру — каму трэба і не трэба, — і цяпер усцяж, аж да суседняй вёскі Качэргі, стаіць збуцвелае пнёўе.

Ляда пад пашай — усё, за пашу, як і за ворыўнае ўгоддзе, трэба плаціць хлебам і мясам. Колькі разоў усчыналася гаворка пра тое, каб раскарчаваць, узараць пнёўе, засеяць зямлю, але дзела на тым і цяпер. З зачараванага круга не выберашся: мястэчка не мае лепшай, чым тут, пашы, і хочаш не хочаш, а пускай на калгасную зямлю не толькі калгасных кароў, а і ўсіх местачковых, бо чыгуначнікі, настаўнікі, усялякі службовы люд жыве не толькі з рубля, а яшчэ і з таго, што дае невялічкая падсобная гаспадарка. Колькі разоў спрабавалі не пускаць на пашу кароў чыгуначнікаў і ўсіх тых, хто да калгаса не належыць, спрабавалі браць плату грашамі ці адработкамі, але з гэтага нічога не атрымалася. Ён, Бондар, у душы быў супраць такіх захадаў, і выйшла па-ягонаму, бо проста неразумна пазбаўляць сельскіх людзей, няхай сабе і некалгаснікаў, каровы ці свінні.

Драбку добра сядзець на возе, злёгку патузваць лейцамі каня, слухаць ляскат колаў, адчуваць, як прыемны халадок абвявае твар, лезе за расхрыстаны каўнер сарочкі. Ён прывык хадзіць ці ездзіць па знаёмых, зведаных змалку мясцінах, бачыць іх зноў і зноў, хоць па некалькі разоў на дзень, уставаць і брацца за якое-небудзь дзела на світанні. Калі папрацуе да снедання, то і есца добра, усмак, і ўвесь дзень да вечара ў целе пругкая бадзёрасць.

Дарога бралася на ўзгорак, і гняды сцішыў хаду. Яшчэ нядаўна паміж бліжнім і дальнім лядам, якое пачынаецца за ўзгоркамі, стаяла града алешніку, а цяпер і добрага алешніку блізка няма, так, адно кустоўе, і, каб насекчы жэрдак, трэба ехаць на край свету. Бондар думае пра тое, што лес паблізу паселішч нішчыцца, і гэта нядобра, што ён нішчыцца — агаляецца зямля, менш становіцца дажджоў, а гэта ў рэшце рэшт уплывае на дабрабыт і дастатак жыхароў. Праўда, калі падумаць глыбей, то і выйсця другога няма: людзей нараджаецца больш, чым памірае, ім трэба дзерава на хаты, на апал, а дзе ж возьмеш, як не ў лесе. На Украіне хаты лепяць з гліны, у гарадах — з цэглы, па чутках, у замежных краінах нават вёскі цагляныя, а ў нас пакуль яшчэ галоўны націск на дзерава.

Цагляны дом прастаіць вечна, думае Бондар, ад дзеда ён можа перайсці да ўнука і праўнука, а дзеравянай хаты век кароткі. Хату, у якой ён цяпер жыве, ён паставіў не так даўно, перад першай германскай вайной, а ўжо перасыпаў яе, паклаў новыя падваліны і штандары, два разы мяняў гонту на даху. Лес быў смалісты, сасновы, але на сонцы смала з дзерава выступае, яно робіцца крохкім, і яго лёгка тады точыць шашаль. Сонечныя сцены ў хаце ўсе з’едзены шашалем.

З узгорка гняды зноў рушыў лёгкай рысцой, раз-пораз храпучы, раздзімаючы ноздры. Адсюль мястэчка не відаць, з правага боку — чэзлы, раскіданы па імшыстым балоце сасоннік, з левага — поле з адзінокімі купкамі ігруш-дзічак на месцы колішніх сядзіб хутаранцаў. У кутку паміж сасоннікам і прасцягам балота, якое даўно асушана, стаяць яшчэ дзічкі і нават абымшэлы вішаннік.

Мінуўшы ліпы, Драбок заварочвае ў лес. Лясны грунт балоцісты, пругкі, усыпаны апалым лісцем. Цішыня, спакой між стромкіх, выцягнутых, як струны, алешын і бярэзін, але гняды насцярожана стрыжэ вушамі, раздзімае ноздры. Градой балотнага лесу падзяляюцца местачковыя і саўгасныя землі, перамычка ўсё вузее, бо саўгасаўцы сякуць са свайго боку, а местачкоўцы — са свайго. З паўднёвай стараны, дзе сутыкаецца асушанае саўгаснае і калгаснае балота, перамычкі даўно няма, і саўгасныя будынкі добра відаць з мястэчка.

На паляне, парослай маладой зялёнай атавай, Драбок распрагае каня, пускае на папаску, а сам з сякерай кіруе ў лес.

 

 

ІІІ

 

Драбок, апякаючыся, студзячы вялікую дзеравяную лыжку, сёрбаў агурэчны расольнік, калі ў хату зайшоў Халімон.

— Дабрыдзень.

— Дабрыдзень. Сядай да стала. Баба, налі чалавеку стравы.

— Дзякаваць. Толькі што пад’еў.

— Ну то прабачай. Садзіся. Я прыехаў з лесу, прывёз жардзя.

— А дзе конь?

— На паплавок пусціў, пад дубы. Няхай паходзіць.

Халімон сеў на ўслончык і глядзеў збоку, як Драбок снедае. Есць ён па-старамоднаму: кусае хлеба, жуе, чэрпае лыжкай поліўку, але да рота лыжку адразу не падносіць, а кладзе на лусту хлеба і зацята студзіць. Міска гліняная, ёмістая, улезе ў яе цэлы гаршчок. «Пажыве яшчэ дзед, — падумаў Халімон, — есць добра...» Міжволі ён усміхнуўся, успомніўшы, што наконт Драбкоў, іхняй непераборлівасці ў ядзе, ходзіць цэлая пагалоска. Пагалоска датычыла бацькі Драбка, які, прыйшоўшы з касавіцы, не застаўшы дома жонкі, выняў з печы чыгун і выменціў яго да дна. Шкоду выявіла жонка — стары Драбок апаражніў вядзёрны чыгун цялячага пойла, а чыгунка з баршчом не прыкмеціў.

— Як жа вы, Халімонка, жывяце? — Голас у бабкі, невысокай, спакойнай у рухах, спагадліва-добры.

Жонка ў Драбка другая, першая памерла яшчэ перад вайной.

— Жывём, цётка. Дзякуй богу, дзяцей пагадавалі.

— А сынок з вамі?

— Аддзяліўся. Двое сваіх дзяцей мае. На чыгунцы робіць.

— А хату паставіў?

— Паставіў. Поруч з маёй.

— Меншая ваша замуж пайшла, я ведаю. А пра старэйшую нічога не чутно?

— Не чутно. Прапала...

Халімон насупіўся. Яго старэйшую дачку пры немцах пагналі ў Германію, з таго часу пра яе няма ніякіх вестак.

— Каб хоць вайны не было, — сказала бабка. — Настрадаліся людзі.

Драбок выскраб міску, устаў, перахрысціўся ў кут.

— Пойдзем запрагаць. І ў мяне стажок на Калістратавай лужы. З’езджу пагляджу.

Дзень плыве ў млявай яснасці, дальнія, кранутыя асенняй пазалотай бярэзнікі ў сіняватай, хісткай смузе. Па ржышчы рассыпаліся каровы — калгасныя і местачковыя разам. Пастух — малады хлопец — ляжыць уверх жыватом на разасланым плашчыку, чытае кнігу.

Драбок таргануў лейцамі гнядога, зварочваючы з палявой дарогі на сыпаны шлях.

— Маладыя не хочуць жыць, як мы, — сказаў ён. — Каровы пасе, а пра другое думае.

Моўчкі яны праехалі некалькі гоняў. Пясчаны шлях ляжыць поруч з чыгункай, якая схавана ад позірку кляновымі пасадкамі. Прамчаўся таварны састаў паражняку — паравоз ужо быў, бадай, ля пераезда, а вагоны ўсё яшчэ ляскаталі тут, сярод поля. За цаглянай будкай абходчыка шлях бярэ ўлева, аддаляючыся ад чыгункі, губляючыся ў прыдарожных беразняках.

— Затое балота добра родзіць, — сказаў Халімон. — Хто мог падумаць, што на Трасянцы жыта будуць сеяць. І жыта добрае расце.

— Вучоныя людзі ведалі даўно. Яшчэ за царом мне адзін чалавек сказаў пра балота. Наняў прылады насіць. Балота і тады сушылі, толькі не пад поле, а пад сенакос і каб лес рос лепей. Я малады быў, толькі ажаніўся, капейку хацелася зарабіць. Дык гэты аграном, да якога я наняўся, і гаворыць мне: «Дурань ты, кажа, бо не верыш, што балота можа карысць даць. Яшчэ людзі будуць хлеб есці з балота...»

— А-я-яй, — дзівіцца Халімон. — А мне думалася, што балота нашыя адкрылі. А яно вунь як... Глядзі ты... І чыгунку пры вас насыпалі?

— Не. Яшчэ да маёй памяці.

— Але глядзі ты, як яно там, пад зямлёй, звязана. Трасянку асушылі, а аколіца сама высахла. Цяпер хаты ставяць. Зімой жа там, бывала, дзеці на каньках коўзаліся, а ўвесну разводдзе. Хоць рыбу лаві...

— Асушаць балота тожа з галавой трэба, — азываецца Драбок. — Не дзела — ваду выпусціць, яе трэба і задзяржаць. Можа, я стары стаў, не помню, але, здаецца, раней дажджоў болей было. Цяпер жа і на балоце сохне. Недарма ж па канавах сталі запруды рабіць.

— Грунтавая вада ўглыб падалася. Па калодзежах відна.

З бярэзніку на шлях высыпала купка дзяўчатак, тры ці чатыры хлапчукі-падлеткі, у аднаго на плячах рыдлёўка. Між дзецьмі ідзе стомленая, немаладая настаўніца з павязанай на шыі хусткай. Калі воз параўняўся са школьнікамі, Драбок зняў шапку, а дзеці дружна адказалі на прывітанне.

— Школа бульбу памагае капаць, — сказаў Халімон. — Але ж гэтыя без вёдзер.

— Магілы даглядаюць. Можа, дзераўцы садзілі.

— А-а, праўда. Немцы ж тут расстрэльвалі. Яўрэяў з восені ў лес завезлі, а астатніх тут. Бензіну шкадавалі — навошта далёка вазіць...

— Дзеці пра немцаў нічога не ведаюць. Можа, і не вераць.

Драбка з Халімонам абганяе машына-трохтонка, а затым трактар на высокіх гумавых колах, які так імчыць, што машыну можа апярэдзіць.

— Ты, дзядзька, наконт саўгаса не сумнявайся. — рашуча гаворыць Халімон. — Лепей вам будзе ў саўгасе, далібог, лепей. Рабочы чалавек зрабіў — сваё палучы. Кроў з носу, а яму аддай. У вас што вырасла, тое на працадні. Неўраджай — засуха ці вымакла — пуста і ў вас. А тут незавісіма ад прыроды, па рабоце. Калі чалавек рабіў — то заплаці. Ды і пенсія...

— Яно-то так, — згаджаецца Драбок. — Па маіх гадах даўно трэба на пенсію. Я ж з тваім бацькам чуць не равеснік...

Пясчаны шлях вядзе прама, а на Калістратаву лужу трэба збочваць направа, на выбітую машынамі лясную дарогу. Драбок торгае лейцамі каня, зварочвае ў лес.

 

 

IV

 

Блішчастага рэпрадуктара, што вісіць на высокім слупе ля двухпавярховага будынка райвыканкома (цяпер тут школа-інтэрнат), днём не чуваць, затое вечарам ён раве на поўную сілу. Апошнія паведамленні ці музыку можна слухаць за вярсту, нават за дзве ад райвыканкомаўскай плошчы, і чым далей, тым лепей, бо зблізку фартэпіянныя клавікорды нагадваюць удары кавальскага молата.

Вечарам, калі няма кіно, у маладым таполевым парку на зацэментаванай, агароджанай жалезнай сеткай пляцоўцы танцы пад радыёлу. Моладзь вылятае з мястэчка, як асенні вырай, але яе ўсё ж дастаткова, каб не пуставалі схаваныя ў засені дрэў лаўкі з жалезнымі ножкамі і танцпляцоўка, забітая шчыльнай талакой.

Брыгадзір Атрошчанка з Паўлам Валынцом, мінуўшы райвыканкомаўскую плошчу, танцпляцоўку, перайшлі вуліцу і пастукалі ў зацемненае знутры акенца піўнога ларка. Па вячэрнім часе ларок зачыняецца, але гэта не азначае, што ў ім пуста. Буфетчыца працуе ад выручкі, таму з часам не лічыцца — вечарам наведвальнікаў яшчэ больш, чым днём.

Упусціўшы мужчын, мажная, раздабрэлая буфетчыца зашчапіла за імі дзверы, адышлася за стойку.

— Налі па сто пяцьдзесят, Надзя, — папрасіў Атрошчанка.

У ларку цесна, накурана — два засланыя цыратай столікі заняты. У правым кутку пустыя піўныя бочкі. Да бочак і рушылі Атрошчанка з Валынцом, намерваючыся там знайсці сабе прытулак, але іх аклікнуў Рогаль, велічэзны, з квадратнымі плячамі мужчына, былы загадчык «Заготзбожжа». Рогаль за столікам удвух з Іванам Прышчэпам, падатковым агентам.

Вольны стул у іх адзін, але Прышчэпа выцягнуў з-за занавескі скрынку, сеў на яе.

— Паздраўляю, — сказаў Рогаль, падымаючы кухаль з півам, — цяпер вы рабочы клас, з вас і спрос будзе па-рабочаму...

Чокнуліся і выпілі. Закусвалі моўчкі. За суседнім столікам, відаць, шафёры — размова пра гумавыя скаты, пра начот, які зрабіў загадчык гаража.

— Хто ты такі, скажы, што будзеш спросам займацца? — п’янеючы, спытаў Атрошчанка. — Можа, хочаш партфель палучыць?

— Хачу.

— То трэба было спярша ў калгасе папацець. Сёння дамовіліся цвёрда — у саўгас залічаць тых, хто ў калгасе рабіў. Не менш пяці гадоў.

— А я рабіў. Хіба ты не ведаеш?

— Два тыдні касіў. У інтарэсах уласнай каровы. Такіх актывістаў ведаеш колькі?..

Рогаль зарагатаў.

— Ды не бойся ты. Тваёй пасады не займу. Я тэхнік, будаўнічае дзела ведаю. Мяне дзе хочаш возьмуць.

— Нешта доўга не бяруць. Як раён скасавалі, то і сеў макам.

Наступіла няёмкая цішыня. Хітраваты Валынец, апусціўшы вочы, дзёўб вілкаю памідор — не ўхваляў нявытрымкі брыгадзіра. Прышчэпа ўстаў, зашаптаўся з буфетчыцай. Вярнуўся да стала, несучы ў сашчэпленых далонях чатыры налітыя да палавіны шклянкі.

— Вып’ем, мужчыны. Усё ясна, нашто сварыцца?

— Пухцін прасіўся ў саўгас, — паведаміў Атрошчанка. — Дык ведаеце, які вэрхал узняўся на сходзе. На вочы не захацелі бачыць. Асабліва бабы. Як пашалелі...

— Пухцін? — здзівіўся Прышчэпа. — Дык ён жа ў Азярыцкім раёне. Старшынёй калгаса. Як Лобана туды перавялі, дык і ён пад яго крыльцы.

— Выгналі. Два гады пабыў, і бывай здароў.

Рогаль абшчаперыў галаву рукамі.

— Дарма не ўзялі Пухціна. Пры ім хлеб елі. Я з ім дзела меў, ведаю. Ураджай, неўраджай, а голага працадня не было. Вялікі чалавек Пухцін...

— Вялікі ачкаўцірацель Пухцін, — сказаў Атрошчанка. — Яго пазыкі ледзь да торбы не давялі.

— Крэдыты спісалі. Галоўнае — вы не сядзелі без хлеба.

— Хопіць, хлопцы, пра Пухціна, — прымірэнча сказаў Валынец. — Давайце вып’ем.

Шафёраў за суседнім сталом няма — за спрэчкай ніхто не заўважыў, калі яны выйшлі. Буфетчыца перамывае шклянкі, гучна ляскаючы аб дно бляшанага тазіка, — дае зразумець, што час позні, заседжвацца не варта.

— Надзя, налі нам піва, і крышка, — просіць Атрошчанка. — Рабочы клас — сазнацельны, лішняга не п’е...

Буфетчыца маўкліва прыносіць кухлі з півам, забірае талеркі з рэшткамі закускі. Рогаль — чалавек адыходлівы, п’е піва, ляпае па плячы брыгадзіра. Спрэчкі як бы і не было.

 

 

V

 

У госці да Драбка прыехала нявестка — настаўніца з дарослым сынам. Валянціна Андрэеўна — так завуць настаўніцу — некалі працавала ў мястэчку, была завучам у дзесяцігодцы, але пасля смерці мужа заставацца тут не захацела. Гады бяруць сваё — пастарэла, паблажэла Валянціна Андрэеўна, некалі чорныя як смоль валасы ледзь не суцэльна сівыя. Свёкра паважае — наязджае ледзь не штогод і, калі ёсць магчымасць, жыве па месяцу, па два. Нядаўна Валянціне Андрэеўне прысвоілі званне заслужанай настаўніцы, і Драбок ведаў пра гэта — сказалі суседзі.

Унук, бялявы, шыракаплечы мужчына, яшчэ нежанаты, выліты бацька, сын Драбка, пахаджвае па садзе, разаслаўшы дзяружку, ляжыць пад дубамі.

— За мяжу Сяргея пасылаюць, — паведаміла Валянціна Андрэеўна за сталом. — У Гвінею... Ёсць такая краіна ў Афрыцы. Мы таму да вас і прыехалі. Хацела — каб пабачылі...

— А чаму іменна яго? Ён хто такі — інжынер? То ці мала такіх?

— Ён французскую мову вывучыў. Ну, і па рабоце зарэкамендаваў сябе.

Драбок насупіўся, маўклівы, задуменны ўвесь дзень кошкаўся пад паветкай. Выраслі ўнукі, а сыноў няма, усіх чатырох перажыў ён, стары бацька. Ды і ці толькі сыноў... У вайну, восенню сорак трэцяга года, калі з мястэчка прагналі немцаў, заявіўся ў хату Шура, унук ад старэйшага, Ільі. Ваенны, як некалі бацька. Парагатаў, папужаў, страляючы з нагана, суседскіх сабак — і як у ваду прапаў. Ні слуху ні духу...

Бондар прайшоў пад дубы, сеў поруч з унукам.

— Табе не страшна ехаць у гэтую Афрыку? Туды ж, як не захочаш, не пашлюць.

— Я яшчэ малады, дзедушка. Трэба свету пабачыць.

— Вы маладыя дурныя. Таго не ведаеш, што ў маткі сэрца збаліцца. Ты толькі аб сабе думаеш.

— Смешны вы, дзедушка. Я ж не на вайну еду. І ненадоўга — на адзін год.

— А год, думаеш, мала? За год што хочаш можа зрабіцца...

Надвячоркам выбраліся ў госці да другога ўнука — тут, у мястэчку, ён за ляснічага, мае двух дзяцей, і старэйшы хлопчык у гонар прадзеда названы Антонам. Унук Валодзя — па дачэрняй лініі, з немалой Бондаравай сям’і жывой засталася толькі дачка.

Калі выйшлі на рог вуліцы, звярнуўшы да новага, з добрых сасновых бярвенняў дома ляснічага, трапіўся насустрач Пухцін, маленькі, ссівелы, які і цяпер, не маючы ў мястэчку ніякіх абавязкаў, спяшаў некуды подбегам.

— Прывет, Аляксандравіч! — гучна прывітаўся ён. — Куды сабраліся?

Ён пазнаў Валянціну Андрэеўну, сцішыўшы голас, спытаў пра здароўе, пра тое, дзе працуе, і адразу паскардзіўся:

— Вам, настаўнікам, чым вы старэй, болей пачоту. А я толькі малады трэба быў. Пазаўчора на сход не пазвалі. Лічаць — чым старэй, тым дурней...

Унук Валодзя, маладжавы, белабрысы, гасцей чакаў у пакоі — зальчыку, застаўленым вялікімі, пад самую столь, фікусамі. Накрыты стол, збоку, у крэсле, сядзеў і чытаў газету яшчэ адзін госць, немалады, з акулярамі на носе дырэктар лясгаса. Селі за стол, і першы тост Валодзя абвясціў за дзеда.

Дзеду Валодзя налівае няшмат — у самае донца, ведаючы яго звычку — п’е, колькі нальюць. Да гарэлкі ён досыць абыякавы, у будзень чаркі не возьме, але ў святы, у кампаніі, напіваецца да знямогі. Баба вядзе яго тады дамоў пад рукі, штохвіліны ўшчувае, а ён — ці дзень, ці ноч — гарланіць песню да самай хаты.

— Вам будзе лепей у саўгасе, — гаворыць дырэктар, каб зрабіць дзеду прыемнае. — Ды і на пенсію пара, бацька. Хай другія патрудзяцца, колькі вы.

Дзед хоць і змалога, але падпіў, шчокі запунсавелі.

— Я вам вот скажу, таварыш. Я вучоным людзям верыў заўсягды. З малых гадоў. Але не трэба з бухтыбарахты. На тое вы і вучоныя.

— Пра што вы, бацька? — дапытваецца злёгку закрануты за жывое дырэктар.

— Пра тое самае. Калгаснік мала палучаў, але, думаеце, людзі не разумеюць? Усё разумеюць. Трэба было гарады будаваць, машыны — адкуль жа ўзяць, як не з зямлі. Але і пра зямлю думаць трэба...

— У саўгасе цвёрдая аплата. Будзе большая матэрыяльная зацікаўленасць...

— Ета вы правільна, таварыш. А скажыце вот што. Той чалавек, што будзе за рубель работаць, ці будзе ён любіць зямлю? Зямлю трэба любіць увесь год, ад снегу да снегу. Тут не так, як на заводзе, — восем часоў адстаяў, а там можна і ў шашкі гуляць. Тут зацемна ўстань і ў поўнач ляж, па часах не вымераеш...

— Ну што вы, бацька!.. Саўгасы ж — не першы год... Мормаль пад бокам, усе мы бачым. Калі трэба, то і ў саўгасе з часам не лічацца...

— Мормаль адзін, ну яшчэ Бабоўкі, Марынічы, а калгасаў у раёне дваццаць ці трыццаць. Яшчэ трэба падумаць, хто хлебам корміць...

Валодзя падпіў, прысунуў сваё крэсла ўшчыльную да дырэктара, пахваляецца:

— Вы ведаеце, Іван Сяргеевіч, які гэта дзед! Ён у семнаццатым годзе старшынёй палкавога камітэта быў. Спажывецкі кааператыў у мястэчку арганізаваў...

— Арганізаваў, — пацвярджае Драбок.

Сядзяць і гамоняць доўга, да поўначы...

Вылазяць з-за стала, выходзяць на вуліцу. Дзед падпіў не вельмі, песню запяваць нават не памкнуўся — можа, таму, што з правага боку ідзе нявестка — настаўніца, з левага — унук, якога Драбок бачыць не часта. Валодзя з дырэктарам трошкі адсталі. Унук, прыцішыўшы голас, расказвае пра дзеда.

— З сынамі яму не пашанцавала. Было чатыры, а няма ніводнага. Самы старэйшы брыгадай камандаваў, — фактычна генерал, загінуў у пачатку вайны. Двое — настаўнікамі былі — склалі галовы ў партызанах. Самы малодшы, студэнт, прапаў без вестак. Усіх дзед павучыў...

— Вялікі, брат, у цябе дзед, — задумліва гаворыць дырэктар.

 

 

VI

 

У Бабоўках пакровы — прастольнае свята. Драбок з жонкай паехалі ў Бабоўкі да дзедавага пляменніка Івана, які сам даўно дзед, бо ўсіх дачок пааддаваў замуж.

Парадкам не быў Драбок у Івана і наважыўся адведаць не без задняй думкі — у сяле саўгас тры гады, хацелася пабачыць на свае вочы, як яно ідзе, ладзіцца. Па-даўняму Іван — хлебасол вялікі, любіў прыняць людзей з форсам, з размахам, каб пілі, елі, гулялі, колькі душа пажадае.

Разам з Драбком з абшарпаных вагонаў прыгараднага цягніка вылезла некалькі местачкоўцаў — прыехала радня да радні. Прамежак паміж паўстанкам і сялом забудован да рэшты, не пазнаць.

Драбок з жонкай не спяшаюцца, ідуць спакваля, аглядаючы новы бабоўскі пасёлак.

Іванава хата — у старой частцы сяла і на выгляд змянілася не вельмі: той жа чатырохскатны дах, парослы па струхлелай гонце зялёным мохам, вароты ў двор з фацэтным каптурыкам-покрыўкай. Іван, сівы, няголены, у зашмальцаванай гімнасцёрцы, сустракае ля брамы.

— А-а, дзядзька Антон, цётка Хрысціна!.. Вот добра, што прыехалі. Я забыў ужо, калі вы ў мяне былі...

На панадворку гасцей поўна, стаяць пераважна мужчыны, і Драбок прыкметна весялее. Удваіх з жонкай яны вітаюцца з мужчынамі, многіх з каторых зусім не ведаюць — відаць, панаехала новай радні. У хаце жаночае ўладанне — завіхаюцца ля сталоў, пастаўленых узбоч — як і ў даўнія гады.

— Будзем хутка сядаць, — гаворыць Іван. — Вот толькі дачка з Гарынавіч прыедзе.

— Дык як вы тут? — пытаецца Драбок.

— Жывом, дзядзька. Супроць калгаснага не горай.

Іванава «хутка» не надта расплываецца — не паспела пераступіць парог старэйшая дачка з мужам-шоферам (у яе самой дочкі дарослыя), як гасцей садзяць за стол. Драбок прычыну разумее — госці падвальваюць, цягнуцца з вакольных вёсак і сёл, і той, хто не паспее за першае застолле, пасядзіць на прызбе, пачакае. Два кругі. Усё, як і даўней.

Гарэлкі на сталах надзвычай багата — яна ў бутэльках, графінах і нават у вялікім медным самавары. І гэта разумее Драбок — на такое свята, як сёння, госці прыходзяць нязваныя, і трэба пачаставаць чалавека, хто б ён ні быў і калі б ні зайшоў.

Пасля другой, трэцяй чаркі застолле пачынае шумець, валахатыя вясковыя дзядзькі гукаюць, як у лесе, жанкі з пачырванелымі тварамі наперагонкі шчабечуць сарокамі і вось-вось гатовы запець. З правага боку ў Драбка — Дзяніс з Калядзіч, стары, зарослы сівой шчэццю да самых вачэй, — самая яму кампанія.

— Як жывеш? — пытаецца Драбок, стукаючыся з Дзянісам шклянкамі.

— Жыву сабе. Граблі раблю калгасу — трохі плацяць. Сядзіба е, карова... А ты як?

— У нас саўгас зрабілі. Паглядзім...

— Ты, ета, якога году, Антон?

— Восемдзесят другога.

— А я восемдзесят шостага. То не дзяржы, давай вып’ем. Мала такіх дзядоў, як мы, асталося...

Дзяніс закусвае варанай каўбасой, а Драбок — халадцом з цяляціны. На стале ўсяго хапае — і варанага, і смажанага. Сягоння ж — свята...

Жанкі зацягнулі песню, і мужчыны падпяваюць. Песень тры ці чатыры — за кожным сталом свая, а хата ў Івана прасторная, як гумно.

Драбку хораша сядзяць за сталом, ведаць, што ён яшчэ не хутка з-за стала вылезе, вып’е, закусіць, пагамоніць з мужчынамі. Чалавек на тое і жыве, каб рабіць, гадаваць дзяцей, а сабраўшыся з другімі людзьмі, аддаць ім павагу, расказаць, што ў каго ёсць...

Восень доўга стаяла цёплая, без дажджоў і слаты. Ударыў прымаразак, выпаў сняжок, і Бондар па саннай дарозе вазіў на ферму салому — цяпер ужо саўгасную. Зарплату паспелі выдаць два разы, і было дзіўна, нязвычна лічыць новыя, хрусткія рублі і распісвацца ў ведамасці, якую той самы калгасны бухгалтар высоўваў з маленькага акенца, зробленага ў перагародцы.

Лісце з дубоў апала, ляжыць прыпарушанае снегам у вулачцы-загарадцы і на лужку. З-за дубоў трэць сядзібы Драбок не засявае, пускае пад лужок — цень ад дрэваў вялікі, і, калі сеяць, не надта вырасце. Але ж не адной бульбай ці капустай жыве чалавек. Дубы старыя, пракаветныя — шумяць пры ім, Драбку, як шумелі пры бацьку, пры дзеду... Няхай растуць дубы — яны акраса хлебнай, зялёнай зямлі...

 

1964


1964

Тэкст падаецца паводле выдання: Навуменка І. Збор твораў. У 6-ці т. Т. 1. Аповесці і апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1981. - с. 416-433
Крыніца: скан