Сонца к восені робіцца меншым, таму і не смаліць гэтак нясцерпна. Піліпка для сябе гэтую справу даўно ўжо і канчаткова вырашыў. Тут тое самае, што і са звычайным агнём, бо сонца ж таксама агонь. Падсунешся да самага вогнішча, дык можна і штаны спаліць, а воддаля сядзіш сабе, як пан, і нічога. Вось толькі не зусім ясна, як паводзіць сябе сонца зімой. Яно, мабыць, уцякае ад зямлі, а зямля яго даганяе. Але ж зямля яшчэ і круціцца вакол сваёй восі. Піліпка гэта добра ведае, Галіна Рыгораўна гаварыла ж у школе. Інакш не было б дня і ночы.
Зімой, мабыць, зямля гэтак жа даганяе сонца, як Піліпка карову Коўбу, калі яна ўнадзіцца ў канюшыну. Калі проста пабяжыш за Коўбай, не дагоніш век, яна толькі ўсю траву збэрсае. Трэба бегчы напярэймы, даўшы добрага крука...
Піліпка больш за ўсё на свеце не любіць двух жывых стварэнняў — карову Коўбу і свайго вотчыма. З Коўбай набярэшся гора на пашы, а з гэтым дурным вотчымам — дома.
Колькі Піліпка папрапорваў адзежы і папраколваў ног, бегаючы за крыварогай ненажэрнай Коўбай. Усе каровы як каровы, а Коўбе заўсёды мала. Гоніш тавар паўз агароды, глядзіш, Коўба ўжо ў бураках, хаўпе на поўны рот бурачнік. Воз сена вязуць, то хоць жмак, а схопіць. Аднойчы Коўба адбілася ад чарады, і Піліпка цэлую ноч шукаў яе, аблазіў усё поле, бегаў у лесе па ламаччы. «Каб цябе ваўкі з’елі, — з нянавісцю думаў Піліпка пра Коўбу. — Можа б спала тады ліха з маёй галавы!»
Але як жа, так і з’ядуць Коўбу ваўкі. Хутчэй яна іх паесць. Пад раніцу ўжо знайшоў Піліпка ненавісную карову. Коўба ўскочыла ў сіласную яму і цэлую ноч жэрла кукурузныя кіяхі. Прыйшлося яе адтуль выцягваць на вяроўках. З Піліпкі за гэта цэлых пяць працадзён спісаў брыгадзір.
Коўба — жывёліна, розуму не мае, што з яе возьмеш. А вотчым жа Піліпкаў усё-такі чалавек. Але горш за звера. Кіпіць і кіпіць, век яму не ўгодзіш. І навошта толькі маці ўзяла яго да іх у хату? Ведама, жанчына...
Піліпка ўжо не малы, адзінаццаць год яму. Летась запрацаваў сто працадзён, а сёлета ўжо ёсць сто дванаццаць. Да школы яшчэ восем працадзён набяжыць, будзе сто дваццаць. А можна трохі і прыпазніцца ў школу. Летась жа прыйшоў у школу Піліпка, калі складанне простых дробаў канчалі ўжо, і нічога, дагнаў. Галіна Рыгораўна нават кніжку пра Гулівера і ліліпутаў падарыла яму гэтай вясной за добрую вучобу. На кніжцы і пячатка школьная.
Праўда, летась малавата далі на Піліпкавы працадні. Шэсць пудоў, паўтара мяшка прывёз Піліпка дадому. А сёлета будзе болей. Летась жа ўсяго дзве вялікіх сцірты збожжа на полі было, а сёлета цэлых чатыры. Толькі адну сцірту змалацілі, а колькі папавазілі хлеба...
Піліпка думае пра тое, што яны б вельмі добра жылі, каб не было гэтага вотчыма. Зосі ўжо восем гадоў, глядзела б Ніну. Маці ж працуе ого як, у яе нават грамата з раёна вісіць пад шклом. А што ён прынёс ім у хату, гэты вотчым? Толькі свае бліскучыя хромавыя боты ды сіні пінжак з меднымі гузікамі. І каб хоць чалавек быў, а то нейкі дарожны рамонтнік. Як жа, рамантуе ён тыя дарогі. Пойдзе дождж, дык машыне не праехаць. Стаіць сабе цэлы дзень каля лаўкі, а то спіць, абкасіўшы дарогу, на траве. Адзін раз Піліпка ледзь не растаптаў яго сваёй чарадой соннага. Растаптаў бы, і нічога яму не зрабілі б. Не спі пад нагамі...
Піліпка шкадуе сваю маці. Ведама, жанчына, хоць і грамату ёй далі ў раёне. Навошта гэтага вотчыма было браць? Каб яна спыталася ў Піліпкі, то ён бы ёй ніколі не дазволіў. А цяпер позна ўжо — на стары крук павесілі зноў калыску. Дзіця такое ж крыклівае, як і вотчым. Толькі тое і рабі, што вісі над калыскай.
Піліпка, канешне, пракорміць і маці, і Зосю з Нінай. Сто дваццаць працадзён у яго будзе, сама меней. Няхай сабе па два кілаграмы дадуць — то колькі ж будзе хлеба! А гэты гад печаны, хіба ж прынясе ён у хату калі-небудзь капейку? Ён тое жалаванне даўно ўжо наперад прапіў. Ён толькі ад іх цягне, каб яму кішкі выцягла. Іхняе есць ды яшчэ крычыць на Піліпку, нібы ён у хаце гаспадар.
І чаго толькі маўчыць маці? Плача, а маўчыць. Слова яму баіцца сказаць насуперак. Усё ўлагоджвае яго, усё лесціць. Улагодзіш такога ірада, а як жа. Ён ужо калі табе ўссеў на шыю, то і не злезе. Каб маці хоць слова прамовіла, то і Піліпка са свайго боку не маўчаў бы. Ён бы яму даказаў, ён бы ўсё ўспомніў.
Піліпка не забыў таго дня, калі ў плоце завісла іхняя рабая свінка. Ён жа сам парасяткам прынёс яе ад цёткі, з самых Выселак нёс у мяшку. І свінка ж была такая добрая, ядучая. Колькі Піліпка папанасіў ёй травы і ўсялякіх прысмакаў! Як бабоўнік ірваў у алешніку, то яго ледзь гадзюка не ўкусіла за нагу...
Тут, канешне, ніхто не вінаваты, што свінка задавілася. Дык мей жа ты сумленне... Прывёў кульгавага Амельку і яшчэ нейкага тарбахвата, набралі гарэлкі і з’елі самі ўсю свінку да вечара. Толькі і паспытаў Піліпка халадцу, што наварыла маці з галавізны...
Хлопец успамінае ўсе крыўды, якія зрабіў яму вотчым. З першага дня, як прыйшоў ён да іх у хату, Піліпку стала ліха. Хоць ты на вочы яму не паказвайся. То чаго ты масніцаю скрыпіш, то не ляскай гэтак клямкаю, то чаго твае ногі смярдзяць. Адзін раз такога даў штурхаля, што Піліпка ледзь аддыхаўся. Ён цэлую ноч праплакаў тады. Маці таксама часта плача, стала нейкая кволая, слабая, як асенняя муха. Жыў бы на свеце бацька, то было б не так...
Піліпка добра памятае свайго бацьку і ганарыцца ім. У бацькі быў ордэн і цэлых тры медалі. Ён быў у партызанах, а пасля аж два гады на вайне, і два разы яго там параніла. А як прыйшоў з вайны, працаваў брыгадзірам. Ён памёр якраз у той год, як нарадзілася Нінка. Бацька ніколі не біў Піліпку. У яго было розуму, можа, у сто разоў больш, чым у гэтага... Гэты ж, канешне, не быў ні на вайне, ні ў партызанах, а таму і здаровы, бы конь. Нап’ецца гарэлкі і спіць сабе...
Сёння Піліпку ўвесь дзень папсаваў гэты дурны вотчым. Можа, ён і Алеся праз яго дарэмна пакрыўдзіў. Але нічога, Алесь хлопец харошы, тым болей што яны памірыліся ўжо. Алесь прынясе гнілак, і ён можа яшчэ раз сказаць яму, што ножык у яго добры, не горшы за Піліпкаў. Сёння на світанні Піліпка зайшоў у хату, каб паснедаць і ўзяць торбачку з полуднем. У хаце ён цяпер не спіць, хай яго сарочка не чапае, гэтага дурня. Ён змайстраваў сабе пасцель на вышках, у хляве, і яму яшчэ лепш, як у хаце. Толькі пачаў Піліпка снедаць, а гэты дурніла як падскочыць:
— Чаго ты плямкаеш ротам, як тая свіння? Есці хоць навучыся акуратна...
Піліпка кінуў тую яду, згарыць няхай ён з ёю. Ён сабе і бульбы напячэ і наесца без гэтага акуратнага. Маці не вытрымала, выскачыла ўслед за Піліпкам, туліцца да яго, плача:
— Не крыўдуй на яго, Піліпка. Ён такі нервены стаў...
Ведама, жанчына. Нервены... Гэтага нервенага даўбнёй не заб’еш...
Можа б, Піліпка і забыў пра сённяшнюю сварку, каб не Алесь. Алесь прынёс ножык — новенькі складанчык, такія Піліпка нядаўна бачыў у іхняй лаўцы.
— Во, — кажа, — ножык, не раўня твайму шчарбатаму. За яго я сем рублёў і дваццаць капеек заплаціў.
Ножык у Піліпкі зусім не шчарбаты, толькі дзюбка трохі адломлена. Яна адламалася, калі Піліпка рабіў сабе ражок з рога пярэстай Крывулі, якую зарэзалі ў касавіцу на мяса. У Крывулі былі такія рогі, што сякеру аб іх зломіш, не тое што ножык. А ножык у Піліпкі добры, лязо, як брытва, з сапраўднай загартаванай сталі. Гэты ножык у Піліпкавага бацькі, можа, яшчэ ў партызанах быў. Таму Піліпка і не сцярпеў Алесю.
— Ерунда твой ножык, — сказаў ён, — Ім жабы не зарэжаш...
Алесь ускіпеў.
— У цябе ўсё лепшае, і сам ты самы лепшы, — уз’еўся ён. — А ты нават рудога Сальвасевага сабакі спалохаўся, закрычаў, што воўк. Заяц ты, баязлівец...
— А помніш, як цябе крывашыі Лявон палкаю перыў за яблыкі? — не вытрымаў Піліпка. — Каб я не свіснуў ззаду, то ён бы палку паламаў на табе...
Яны такі пагрызліся сёння з Алесем за гэты ножык.
Але цэлы ж дзень сварыцца не будзеш, тым болей што Алесь хлопец добры, толькі трохі языкаты. Піліпка, канешне, ведае, што пасля дзядзькі Хвёдара, які за пастуха ў іх брыгадзе, ён галоўны падпасак, а не Алесь. Яму і чаравікі выдалі, і брызентавы плашч, а Алеся нават у спісах не было, як вычытвалі жывёлаводаў. Але ўсё роўна сварыцца з ім не трэба, бо на заўтрашні дзень у Піліпкі была справа, у якой без Алеся не абыдзешся.
Заўтра Піліпка збіраўся падскочыць на іхнюю канаўку Ведрыцу і павудзіць трохі плотак. Ён ужо і чарвякоў падгадаваў сабе. Папрасіў кароўяй пячонкі на складзе, і цяпер такія сытыя чарвякі ў бляшанцы з-пад кансерваў шамацяць. Піліпка, вядома, папросіцца ў дзядзькі Хвёдара, але ж дзядзька не будзе бегаць за Коўбай. Ён будзе касіць сваю пожню. Прыйдзецца пабегаць Алесю. Затое ж і рыбкі яны навараць!
Піліпка першым пайшоў на прымірэнне з Алесем.
— Твой ножык харошы, — падышоў ён да насупленага Алеся. — Гэта я так сказаў...
— А ці ж праўда, што крывашыі Лявон на мне палку паламаў? — у Алесевым голасе чуваць была яшчэ крыўда. — Я нават не чуў, ці стукнуў ён мне.
— Ён, можа, толькі і дастаў цябе самым кончыкам па сарочцы, — ахвотна пайшоў насустрач сябру Піліпка. — Ты ж бегаеш хутка, уцёк бы...
— А той раз, можа, і воўк быў, — падвесяліў Піліпку ў сваю чаргу Алесь. — Я не кажу, канешне, што Сальвасеў сабака...
...Свеціць негарачае ўжо сонца. Піліпка ляжыць, заклаўшы рукі пад галаву, і думае. Думаць ён можа цэлы дзень, і яму нават галава не баліць ад гэтага. Мабыць, прывык. Дзядзька Хвёдар вечна маўчыць — вяроўкі ўе або стружа лыжкі. Сёння ён косіць пожню. Яны і кароў сюды прыгналі, бо дзядзькава дзялянка каля гэтай самай вялікай сцірты. Колькі хлеба будзе з такога стога? Мабыць, пудоў тысячу.
Піліпка падымаецца з зямлі і шукае мясцінку, дзе б можна было раскласці агонь. На поплаве, дзе пасвяцца каровы, агонь раскладаць няма разліку. Пакуль зробіцца на дзёране прысак, пройдзе многа часу. А бульбы трэба напячы, пакуль прыйдзе Алесь. Ён пайшоў па ігрушы на былыя сядзібы хутаранцаў. Людзі там ужо даўно не жывуць, а ігруш багата.
Піліпка раздзьмухвае агонь на жытнішчы, на ўзмежку з самым поплавам. Зямля тут мяккая, сухая, за гадзіну нагарыць прысак. Па полі да самай сцірты ідуць дзядзькавы пракосы. Навошта ён пакасіў каля ўзмежку? Травы тут ніякай, адна салома. Хіба на подсціл... Піліпка кладзецца воддаль ад агню і зноў думае. Ён любіць думаць...
Алесь чамусьці позніцца. Піліпка ўжо разы два падымаўся, выглядаў сябра. Яго ўсё не было. Хлопец падняўся яшчэ раз і ўбачыў Коўбу. Матляючы хвастом, яна шыбавала ад статку, мабыць, зноў на канюшыну. Вось жа гадзюка!
Піліпка пабег. Ён не бачыў, як пстрыкнуў вугольчык, як занялася агнём саломінка, як па ёй полымя перадалося другой саломіне, пакуль не дайшло да пракоса дзядзькі Хвёдара. Сухая скошаная пожня ўспыхнула, як порах...
Піліпка ўбачыў сцірту ў агні, і яму ў першае імгненне здалося, што гэта сонца. Сонца было агромністае, нібы вялізны залаты шар. Піліпка закрычаў дзіка, з нечалавечым адчаем, і ўпаў на зямлю. Думка прыйшла пазней. «Там жа тысяча пудоў хлеба... Колькі ж трэба рабіць, каб выплаціць за такую сцірту?»
Хлопец узняўся з зямлі і кінуўся да сцірты. Да яе ўжо нельга было падступіцца: нясцерпная гарачыня апякала твар, вочы, рукі. Піліпка зразумеў, што ніякага паратунку няма. Яму захацелася сціснуцца ў камячок, зрабіцца маленькім і нябачным. Узнікла вострае і неадольнае жаданне пабегчы да маці, прытуліцца да яе грудзей і ўсё дачыста ёй расказаць. Маці добрая, яна не будзе злавацца на Піліпку, не закрычыць на яго. Яна будзе толькі плакаць разам з ім.
Але ў тую ж хвіліну Піліпка ўспомніў пра вотчыма, і сэрца яго сціснулася ад цяжкага халоднага суму. Гэты вотчым цяпер іх заесць, ён ужо не дасць жыцця ні Піліпку, ні маці. І прыйшла, нарэшце, другая думка — ясная і прывабная, як жаданне сну пасля цяжкага дня. Яна напоўніла Піліпкаву душу лёгкасцю і спакоем...
Піліпка пакрочыў ад статку. Каровы, устрывожаныя відовішчам агню, збіліся ў гурт і наперабой рыкалі. Адна толькі Коўба не зважала на пажар. Матляючы хвастом, як маятнікам, яна зноў шыбавала на канюшынішча. Піліпка болей не пабег яе адварочваць.
Хлопчык ішоў нацянькі і не звяртаў увагі ні на сцірту, з якой шугала чырвонае полымя, ні на людзей, якія з крыкам беглі на поле.
«А можа, падумаюць на Алеся ці дзядзьку Хвёдара», — стрэліла раптам у галаве думка, і Піліпка, спыніўшыся, ледзь не павярнуў да сцірты.
«Не, не падумаюць, — адразу ж прыйшло заспакаенне. — Агню ж яны не раскладалі — ні Алеся, ні дзядзькі Хвёдара каля кароў не было...»
Піліпка, не заходзячы ў вёску, пайшоў. Не аглядаючыся, ён мінуў калгасны двор — там нехта біў у чыгунную рэйку, падвешаную каля кузні. На вуліцы нейкая жанчына лямантавала.
Ужо за вёскай Піліпка думаў аб тым, што маці аддадуць хлеб на яго працадні. Хлеба цяпер будзе меней, але ж два мяшкі будзе. А кніжку пра Гулівера возьме сабе Зося. Ёй жа ў школу трэба ісці.
Падышоўшы да насыпу чыгункі, Піліпка расшнураваў чаравікі, зняў і акуратна паставіў у траву. Людзі знойдуць, маўляў, і аддадуць маці...
Калі з-за павароту паказаўся цягнік, Піліпка напружыніўся, чакаючы, калі колы заляскочуць бліжэй. Яшчэ праз хвіліну, калі цягнік зусім наблізіўся, ён кінуўся на рэйкі...
1957