Мы сядзім у Зыбіка і праз акно глядзім на станцыю. Зыбікаў дом на Вакзальнай вуліцы, і станцыя адсюль як на далоні. Там два нямецкія эшалоны.
— Цялё ён,— гаворыць Іван Зыбік.— Знайшлі каго ўцягваць.
— Ціхі,— згаджаецца Саша Тарлецкі.— Але гэта не значыць, што палахлівец. Сам прасіўся.
Іван Зыбік, адтапырыўшы тоўстую ніжнюю губу і наваліўшыся грудзьмі на стол, разграфляе пры дапамозе школьнай лінейкі аркуш паперы. Ён не вельмі ахайны, Іван, па тры месяцы не стрыжэцца, не абразае пазногцяў, але што датычыць чыгуначных зводак, то тут ён педантычны, нібы бухгалтар. Ён сам вынайшаў форму з мноствам розных клетачак, якія запаўняе лічбамі і скарочанымі словамі. У гэтых лічбах і словах уся карціна руху нямецкіх эшалонаў на ўсход і захад за суткі.
— Колькі на тым складзе яек? — зноў пытае Іван.
— Пяць тысяч,— адказваю я.— Так сказаў Грыша. Навошта яму хлусіць?
— А-а-а, глупства гэтыя яйкі. Хто іх лічыў. Лепш бы ў вагон укінулі.
Мы з Тарлецкім маўчым. Можа, і лепш, каб фосфарныя шарыкі падкінуць у вагон. Але, па-першае, Грыша сам прасіўся, і трэба яго праверыць. Па-другое, мы ўжо двойчы прыляплялі магнітныя міны пад вагон, а вынікаў не ведаем. Эшалон пайшоў, і ўсё. Спрацавала міна ці не — невядома.
Ужо хутка два месяцы, як мы пяцёра — ваенныя разведчыкі. Нас ніхто не вучыў рабоце ў разведцы, не скідаў на парашутах з самалётаў, мы знайшліся самі. На парашуце скінулі нашага начальніка, капітана Мазурэнку, і радыстку. Яны ў лесе, а мы ў чыгуначным пасёлку, дыхаем адным паветрам з немцамі і паліцаямі. Паліцаяў, стараст, бургамістраў, якія ўцяклі са сваіх вотчын, у нашым пасёлку як нярэзаных сабак. Яны збегліся сюды, пад ахову нямецкіх дзотаў, пасля таго як усе лясныя сельсаветы сталі партызанскай зонай.
Мы з пасёлка рваліся ў лес і гэтыя два месяцы маглі быць у партызанах. Зрабіць гэта цяпер лягчэй, чым летась. Каб немцы не пакаралі сем’і, трэба для бачнасці наладзіць спектакль. Пайсці, прыдумаўшы які-небудзь верагодны прыклёп, у вёску і павярнуць справу так, нібы нас захапілі партызаны. Была ўжо і дамоўленасць наконт гэтага спектакля. Але потым усё вытанцавалася інакш. Нам сказалі, што ў пасёлку мы болей патрэбны. Цяпер у партызаны можна трапіць толькі ў тым выпадку, калі над кім-небудзь навісне пагроза правалу.
— Ты ў бутэльцы занёс шарыкі? — звяртаецца Іван да мяне.
— У бутэльцы. Міколава малако скісла, я наліў свежага.
— Дык ён што, з тваім малаком пойдзе ў кантору?
— Не, дамовіліся, што загорне шарыкі ў анучку, прамочаную газай. Так Мікола загадаў.
У вадзе фосфар гарыць. У малацэ і газе не гарыць. Гэта вядома кожнаму з нас з сёмага класа. Зыбік перапытвае таму, што нервуецца. Мы ўсе ўтраіх нервуемся. Сёння мы прылучаем да сябе новага чалавека — Грышу Грыневіча. Сёння будзе яго першая дыверсія. І хоць мы ведаем Грыневіча яшчэ са школы, парадак ёсць парадак. Прылучыцца да нас можна толькі зрабіўшы дыверсію. Каб нельга было адмовіцца ад далейшай работы. Такі загад капітана.
— Воблака ў штанах ваш Грыша,— упікае нас Іван.— На мандаліне ён яшчэ мастак. Але тут табе не «Дунайскія хвалі». Пабачыце, праваліць. Байдака сёння не было?
— Не было.
Байдак — паліцэйскі шпік. Гэта мы ведаем дакладна. Ужо тыдні два, як ён стаў завітваць на Вакзальную вуліцу. Няўклюдная, крыху прыгорбленая фігура паяўляецца на вуліцы ў перадвячэрні час і маячыць да самага змяркання. Мы ўпэўнены, што і вечарам Байдак, дзе-небудзь стаіўшыся, віжуе. Але што ён сочыць менавіта за намі, сказаць яшчэ не можам.
Іван скончыў разграфляць паперу і схаваў лісткі ў кішэню. Саша Тарлецкі, стройны і падцягнуты, як лейтэнант, ходзіць па пакоі і курыць цыгарэтку. Нам цяжка ў пасёлку. Мабыць, яшчэ цяжэй, чым Мазурэнку і радыстцы, якія адтуль, з партызанскага лесу, перадаюць нашы звесткі ў Маскву. Вакол — партызаны, фашыстаў б’юць на фронце, і яны спаганяюць злосць на мірным насельніцтве. Не праходзіць тыдня, каб каго-небудзь з пасялкоўцаў не арыштавалі. Да нас чарга яшчэ не дайшла. Дый наогул мы стараемся не думаць пра тое, што нас могуць выкрыць і схапіць.
За акном сінеюць змрокі.
— Калі канчаецца работа ў канторы? — пытае Іван.
— У шэсць гадзін,— адказваю я.
— Ну вось, а цяпер восем. Ясна, што праваліўся ваш Грыша.
Мы глядзім на наручныя гадзіннікі. Гадзіннікі ў кожнага з нас з цыферблатам, які свеціцца ўпоцемку. Мы іх купілі ў немцаў за маркі, якія прыслаў капітан. Гадзіннікі нам трэба для справы, якой мы цяпер займаемся. Капітана менш за ўсё цікавяць нашы мясцовыя дыверсіі, паліцаі і бургамістры, што паўцякалі са сваіх валасцей. Яго цікавіць колькасць эшалонаў, якія прайшлі праз станцыю на ўсход і захад, якую тэхніку і войска яны вязуць на фронт, а таксама нумары тых вайсковых часцей, што запыняюцца ў пасёлку. І мы ведаем прычыну такой цікавасці нашага начальніка. Тым болей што яна відавочная. Пад поўнач у небе над вялікім горадам, які ад пасёлка за восемдзесят кіламетраў, загараюцца чырванаватыя агні ракет, якія вешаюць у паветры самалёты. Чыгуначны вузел бамбяць савецкія самалёты. Выбухаў не чуваць, а водбліскі далёкіх зыркіх ракет відаць і ў пасёлку. Паліцэйскія патрулі ў гэты час страляюць у паветра, і чамусьці зацята брэшуць сабакі. Сувязь паміж бамбёжкамі і нашымі чыгуначнымі зводкамі самая прамая і непасрэдная: чым больш прайшло эшалонаў на ўсход, тым даўжэй вісяць у небе падобныя на самыя яркія зоркі ракеты. Акрамя зводак, мы пасылаем капітану і звесткі пра шкоду, якую наносяць чыгуначнаму руху дыверсіі партызан. Гэтыя дыверсіі цяпер такія ж частыя, як і бамбёжкі.
— Фосфар загарыцца тады, калі з анучкі выветрыцца газа,— задумліва гаворыць Тарлецкі.— Можа прайсці і больш як дзве гадзіны. Трэба было праверыць.
— Дык чаму не праверылі?
Пярэчыць не прыходзіцца. Зыбік мае рацыю. Перш чым што-небудзь рабіць, трэба добра падрыхтавацца. Але, з другога боку, нам абрыдзела наша стоенасць і канспіратыўнасць. Капітан Мазурэнка патрабуе, каб мы не сыходзіліся разам, нават не віталіся адзін з другім на вуліцы, на людзях. Гэтага патрабавання мы не выконваем. Мы сыходзімся амаль штодня. Мы ўсе пяцёра сябруем яшчэ з дзіцячых год, і было б проста смешна, каб мы раптам перасталі вітацца на вуліцы. Нам ненавісна паліцэйскае кодла, у якім мы жывём. Таму хочацца хутчэй чым-небудзь яго ўзварушыць, прымусіць задрыжаць усіх гэтых паліцаяў, бургамістраў, немцаў. Каб яны адчулі, што не такія ўжо надзейныя дзоты, пабудаваныя вакол пасёлка. Можа таму, мы з Тарлецкім і аддалі адразу шарыкі Грышу Грыневічу, як толькі Мікола прынёс іх з лесу.
Некалі, да вайны яшчэ, мы, школьныя дружбакі, марылі стаць лётчыкамі, артылерыстамі, танкістамі. Нам надзвычай падабалася песня «Любімы горад» —у ёй спявалася пра хлопца, які адлятае з роднага горада, каб бараніць яго ад варожай навалы. Пакідае гэты хлопец зялёную вуліцу і незабыўны позірк дзявочых вачэй, каб потым вярнуцца да родных аселіц авеяным славай. Мы нікуды не паляцелі. У сорак першым двое нашых, што паспелі за тыдзень да вайны закончыць дзесяцігодку, былі мабілізаваны ў армію і трапілі ў звычайную пяхоту. Праз месяц яны ўжо ваявалі. Адзін забіты пад Арлом, другому, Івану Зыбіку, удалося вырвацца з палону, і ён цяпер з намі. У сорак другім мы страцілі яшчэ дваіх. У нас была падпольная група, і немцы сёе-тое пранюхалі. Аднаго расстралялі, другога звезлі ў Германію. Што з ім сталася, мы не ведаем. Такая наша кароткая гісторыя.
Як паводзім мы сябе цяпер? Іван Зыбік, Тарлецкі і Васіль Пікус, якога тут няма, укалваюць у рамонтнай брыгадзе на станцыі. Лічаць эшалоны. Я сяджу касірам у лясніцтве. Гэта дае магчымасць з рахункамі лясніцтва завітваць у казначэйствы вайсковых часцей, якія запыняюцца ў пасёлку і бяруць дрэва на дзоты і баракі. Так ці інакш, а сёе-тое ўведаць пра вайсковыя часці ўдаецца. Я крыху ведаю нямецкую мову і дзеля большай гарантыі прадстаўляюся казначэям як перакладчык з лясніцтва. Іншы раз казначэі даюць мне як бы ва ўзнагароду за веданне мовы ілюстраваныя салдацкія часопісы, дзе на палове старонак голыя жанчыны.
Цяжэй, небяспечней нашаму пятаму — Міколе Лагуну. Гэта ён штодня носіць нашы зводкі на паўстанак Гарохаўка, дзе ўладкаваўся прыёмшчыкам на дравяным складзе. Прыцемкам ці на золку Мікола адлучаецца ў суседнюю з Гарохаўкай лясную вёсачку. Там жыве яго цётка і там адбываюцца сустрэчы з Мазурэнкам ці яго пасланцамі. Для нашых зводак Мікола прышыў заднюю кішэнь у сподніках. Гэта на выпадак, калі стануць абшукваць.
Мы марылі пра адкрытыя, гучныя подзвігі, а тоімся, як рудыя мышы пад венікам. Нават дзяўчатам, з якімі разам вучыліся, да якіх ходзім цяпер, пра свае справы не расказваем. Намякаем, але прама не гаворым. Ад гэтага крыўдна. Вось так мы жывём. Фронт яшчэ далёка. Зіма пачалася весела. Нават мясцовыя фашысты спраўлялі траур з прычыны акружэння нямецкай арміі ля Волгі. Пяць дзён трапятаўся на ветры вывешаны на будынку фельдкамендатуры нямецкі сцяг, абшыты чорным крэпам. Цяпер вясна, канец сакавіка, і справы на фронце пайшлі горш. Фашысты зноў захапілі Харкаў.
— Калі загарыцца ў поўнач, то будзе ў самы раз,— гаворыць Тарлецкі.— Тады чорта з два патушаць.
— Ды не загарыцца,— пярэчыць Зыбік.— Не ведаю я вашага Грышу, ці што? Гэта дзяжа з цестам. Характару ні на грош.
Мы ўсе ведаем Грыневіча. Ён шырокі ў плячах, рослы, як дуб, але надзвычай мяккі характарам. У школе яго звалі Партосам.
Ён згінаў у пальцах пятак і ў той жа час верыў ва ўсякія небыліцы, якія расказвалі вострыя на язык старэйшыя шкаляры. Грыневіч паступіў у гандлёвую кантору і прапанаваў спаліць склад, дзе дваццаць скрынак з яйкамі.
— Завесь акно і запалі лямпу,— просіць Іван, звяртаючыся да Тарлецкага.— Я прынясу дроў, трэба печ запаліць.
Іван выходзіць на двор, а Саша навешвае на цвікі, убітыя ў верхні плінтус акна, вялікі кавалак брызенту, што замяняе нам штору. Потым запальвае лямпу-васьмярык. Ні пажару, ні таго, што робіцца на станцыі, цяпер не ўбачыш. Але, зрэшты, мы ведаем, што на станцыі да раніцы нічога не зменіцца. Хіба падыдзе яшчэ адзін эшалон з захаду і ўсе тры яны ноч прастаяць на нашай станцыі. Баючыся бамбёжак, немцы заганяюць эшалоны на невялікія станцыі.
Іван уносіць ахапку дроў і пачынае запальваць у печы. Яму трэба згатаваць вячэру для сябе і маці. Маці яго хворая, у яе адняліся ногі, і яна, прыкутая да ложка, ляжыць у бакоўцы за перагародкай, не ўмешваючыся ў нашы справы. Таму мы і збіраемся ў Івана. У яго нам лепей за ўсё збірацца.
— Я схаджу да Грыневіча,— раптам заяўляе Тарлецкі.— Трэба дазнацца, што там здарылася. Можа, яго схапілі?
— Позна,— пярэчыць Зыбік.— Нарвешся на Байдака.
— Не нарвуся.
Саша выходзіць. Мы з Іванам чысцім бульбу. Гаварыць няма пра што. У печы, разгараючыся, патрэскваюць дровы. Я думаю пра Тарлецкага. З нашай пяцёркі, бадай, самы смелы ён. Нездарма ўзяў сабе клічку «Чапаеў». Свае зводкі мы ўсе падпісваем клічкамі. Зыбік падпісвае на лістках «Коршак». Такое прозвішча нашага сябра, які загінуў пад Арлом у сорак першым. Я, нібы на смех, узяў клічку «Казьма Пруткоў». Можа таму, што люблю кнігі і ведаю, што ніякага Казьмы Пруткова на свеце не было, хоць у чорным, старынным томіку, які я беражна хаваю, і змешчан партрэт вусатага дзядзькі.
Праходзіць гадзіна, а Тарлецкага няма. Бульба зварылася. Іван накладвае на талерку і нясе вячэру маці ў бакоўку. Сам ён есці не хоча. Я таксама не хачу, хоць і не абедаў.
Праходзіць яшчэ гадзіна. Мы пахаджваем з кута ў кут і маўчым. Раз-пораз адхінаем штору і глядзім у акно. Пажару не відаць. Няма горшага пачуцця, як невядомасць. Яно можа давесці да вар’яцтва.
Нарэшце адчыняюцца дзверы І заходзіць Тарлецкі. Твар яго вясёлы.
— Сарвалася! — адчайна махае ён рукой.— Ты казаў праўду — цялё гэты Грыша. Паклаў анучку з шарыкамі ў кішэню яшчэ ў абед і чакаў, пакуль скончыцца работа. Ну, газа выветрылася і фосфар загарэўся.
— У кішэні? — спалохана пытаюся я.
— У кішэні. Але галоўнае не ў гэтым. Ён малайчына, Грыша. Ніякага знаку не падаў. І вынаходлівасці хапіла. Карабок запалак, нібы закурваючы, на калене наўмысна падпаліў, каб пахла серай і каб бачылі другія. Потым выйшаў на двор і затаптаў фосфар у зямлю. Ніхто ні аб чым не здагадаўся!.. На нагу страшна глядзець. Гарэлае мяса. Трэцяя ступень апёку. Трэба доктара...
З хвіліну мы ўсе трое маўчым.
— Разумны, чорт,— нарэшце гаворыць Зыбік.— Можна было лёгка засыпацца.
Мы яшчэ доўга абмяркоўваем здарэнне і спосабы дапамогі Грышу, потым выходзім на двор. Самая поўнач. У гэты час звычайна павісаюць ракеты над горадам. Мінае дваццаць ці трыццаць доўгіх хвілін, і вось паяўляюцца ў небе ракеты — адна, другая, трэцяя. Яны падобны хутчэй за ўсё на чырванаватую планету Марс, якая павісае над зямлёю летнім часам, на захадзе сонца. Мікола панёс зводку ў поўдзень. Можа, гэтыя ракеты — вынік сённяшняй зводкі? Мы доўга стаім і глядзім на край неба, дзе нерухома вісяць гэтыя зыркія далёкія ліхтары. Здаецца, мы нават чуем выбухі бомбаў, якія падаюць на варожыя эшалоны. А можа, гэта не выбухі, можа, проста б’юцца нашы сэрцы? Сёння ўсё-такі мы вельмі ўзбуджаныя...
1963