epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Навуменка

Развітанне ў Кавальцах

I
II
ІІІ
IV
V
VI
VII
VIII
ІХ
Х
ХІ
XII


I

Ціхмяны хлапчук, чый бацька не вярнуўся з вайны, а ў маці на руках было яшчэ двое, ганяў на пашу скаціну, прывык сустракаць сонца, калі яно толькі ўздымаецца з-за лесу, зведаў цану доўгаму дню, нуднаму, надакучліваму дажджу, ад якога не схаваешся пад самай кашлатай ялінай і прамокнеш да ніткі. Але хлапчук шмат чаму навучыўся з лета ў лета пасучы кароў. Маючы добра навостраны складанчык, мог зрабіць свісцёлку, з вяршалінкі маладой сасонкі змайстраваць мушкет, які страляе вадой, з пакручастага карэньчыка выштукаваць адмысловую фігурку. Вясною ён знаходзіў безліч птушыных гнёздаў, ведаў, дзе і калі распускаюцца белыя гарлачыкі, лясныя лілеі, дзе, якія першымі пачынаюць расці грыбы.

Была за гэта павага хлапчуку ад местачковай басоты.

Калі хлапчук канчаў сямігодку, у суседнім з іх хатай дамку з жоўтымі аканіцамі пасяліўся раённы начальнік — высокі вясёлы дзядзька, які раніцай, калі толькі выганялі на пашу кароў, садзіўся ў «газік» і вяртаўся познім вечарам, а то і ноччу. У начальніка была дачка — пушыстае, круглае, нібы мячык, стварэнне з вялікімі сінімі вачамі. Апранутая як лялька, перавальваючыся на тоўстых ножках, дзяўчынка хадзіла ў трэці клас, але нягледзячы на малы ўзрост, здзіўляла самастойнасцю, выказваючы схільнасць загадваць і камандаваць.

— Злаві мне сінюю птушку! — кожнага дня патрабавала яна ад хлапчука.

У навакольных лясах сіняй птушкай магла быць толькі сіваваронка, і ён, каб вельмі захацеў, мог бы яе злавіць, але шкадаваў птушак і ніколі іх не нішчыў.

У апошняе лета, калі хлапчук атрымаў пасведчанне за сёмы клас і ведаў, што восенню паедзе ў рамеснае вучылішча, бо канчаць дзесяцігодку не выпадала, на земляны вал да яго прыйшла пушыстая дзяўчынка з вялікімі сінімі вачамі.

Насыпаны людзьмі вал, нібы падкова, агінаў драўляны гарадок, які некалі, у даўнія часы, лічыўся крэпасцю. Адсюль добра было назіраць за каровамі — яны пасвіліся ўнізе, на лугавіне. Хлапчук гартаў кніжку, калі побач з ім прысела дзяўчынка.

— Колькі ты прачытаў кніжак? — спытала яна.

— Я не лічыў,— адказаў хлапчук.— Але, мабыць, болей як сто.

— Так многа? Я толькі дзве прачытала. Пра АліБабу і сорак разбойнікаў і яшчэ пра Сіндбада-марахода.

— Ты яшчэ малая. Прачытаеш болей.

— Але я люблю цікавыя гісторыі. Раскажы якую-небудзь.

Ён расказаў ёй вычытанае паданне, якое датычыла іх гарадка. У старасведчыну ноўгародскі князь напаў на ўладанні полацкага князя, забіў яго, яго жонку, сыноў, а з дачкой Рагнедай ажаніўся. І хоць у іх нарадзіўся сын, паланянка ненавідзела мужа і аднойчы паспрабавала яго атруціць. Разгневаны князь хацеў пакараць Рагнеду, але за маці заступіўся сын. Тады князь саслаў яе ў далёкі лясны ўдзел. Вось тут, у гэтым гарадку, Рагнеда жыла да самай смерці...

— Я выйду замуж толькі за цябе,— выслухаўшы незвычайную гісторыю, заявіла дзяўчынка.— Ты смелы і не баішся хадзіць па лесе.

— Ты яшчэ малая.

— Я ўсё адно люблю гуляць з хлопцамі. Толькі мне ніхто не падабаецца. Адзін ты...

Хлапчук паехаў у рамесленае вучылішча, працаваў на заводзе, служыў у арміі. Тым часам след дзяўчынкі згубіўся — яе бацьку перакінулі ў другі раён.

Ён напаткаў яе праз дзесяць гадоў. Яна была на трэцім, ён — на першым курсе універсітэта. Яна вывучала літаратуру, ён паступіў на матэматычны факультэт. І быў не звычайным студэнтам, а так званым вячэрнікам, бо і пасля службы ў арміі зноў працаваў на заводзе.

Яшчэ праз тры гады, калі трэба было станавіцца бліжэй да прафесіі, якую давала навука ва універсітэце, ён кінуў горад, завод і, перавёўшыся на завочнае аддзяленне, перабраўся ў Кавальцы. Ён як бы рушыў на спатканне з тымі далёкімі адышоўшымі днямі.

Ён ведаў, што ў Кавальцах жыве бацька дзяўчыны. Дый па суседству з Кавальцамі размяшчаўся гарадок, у якім сіняю птушкай праляцела яго дзяцінства.

Я выхожу на двор у густую дзягцярную цемень. Днём церусіў дождж, але на змярканні супыніўся, нават імжы няма, і толькі чуваць, як цяжкія вадзяныя кроплі падаюць з даху на ганак. Нават да такой цемені прызвычайваецца зрок: бачу вялізны, як хмара, абрыс старой ліпы, з правага боку — сцяну маладога сасонніку, які падступае ледзь не да самай хаты.

Адчыніўшы веснічкі, кірую з двара да шасейкі. Сцежка падымаецца ўгору, праз сотню крокаў відаць мігатлівы разліў агнёў. Прамой роўнай лініяй яны блішчаць толькі ўзбоч шасейкі. На ферме на спецыяльна зробленай арцы вылучаецца чырвоная зорка. Яе заўсёды запальваюць у святочныя дні. У цёмныя вечары здаецца, што зорка, якая вісіць залішне нізка над зямлёй, спусцілася з неба.

На шасейцы ціха. Аўтобус з Мінска мусіў прыйсці, але яго няма. Аўтобусы часта позняцца, асабліва вячэрнія. Я кідаю позірк на вокны ляснічага Разуменкі — яго вялікая, як стадола, хата стаіць на ўскраіне раскіданых, забудаваных як папала Кавальцоў.

Я зноў крочу ўніз у цемру. Рачулка, якая цячэ пад вокнамі ляснічага, абвівае і сядзібу майго гаспадара, аддзяляючыся ад яе нешырокай лугавінай. Каля сасонніку спускаецца да рэчкі дарога, па якой гоняць на пашу скаціну, і я іду туды. Пачынае імжэць. У соснах — ціхае шасценне.

Масток праз рачулку зрабіў трактарыст Мікола — у яго я кватарую. Перакінуў з аднаго берага на другі некалькі бярвенняў, зверху абшыў іх дошкамі і нават поручні прыладзіў — каб ненарокам не ўтапіўся неабачлівы падарожнік. Хоць утапіцца ў рэчцы цяжка — скаціна пераходзіць яе ўброд, і нават жанчыны, якія раніцай збіраюць у сасонніку маслякі, зачуўшы, што на другім беразе іх болей, падаткнуўшы падолы, перабіраюцца туды.

А ўвогуле рачулка жвавая. Яна весела булькае ўнізе, аблізваючы карэнні алешын, лазнякоў, якія навісаюць над ёй на ўсім прасцягу, дно яе ўслана жвірам, дробнымі каменьчыкамі, вада сцюдзёная і чыстая. Некалі рачулка ведала лепшыя часы, бо ўся багністая тарфяная лугавіна паміж двума сасновымі пагоркамі была, відаць, яе рэчышчам. Цяпер ля падножжа правага пагорка густа падняўся арэшнік, нават дубы выраслі — рэчка пачала занепадаць даўно.

Я стаю на мастку, прыхіліўшыся да поручняў, слухаю булькатанне вады, якое зліваецца з дрыготкім шэптам дажджу. Цяпер, восенню, вада ў рэчцы густая, цёмная — яна адбівае колеры невясёлага шэрага неба і скупыя бляскі дня.

Адсюль, знізу, агнёў вёскі не відаць, але, уважліва прыгледзеўшыся, можна ўбачыць іх слабыя водбліскі паўзверх цёмнай лавы дрэў. Калі праязджае па шасейцы машына, пісягі яе фар выразна паласуюць неба над лесам. Я думаю пра тое, як цякло жыццё ў Кавальцах гадоў дзесяць — пятнаццаць назад. Такой вось позняй восенню не было ні заработкаў, ні электрычнага святла, ні тэлевізараў — нічога, толькі ноч ды цемра. Нездарма моладзь — ды не толькі яна — так адчайна рынула ў гарады.

Да майго слыху даносіцца прыглушаны шум галасоў. Прыбыў нарэшце аўтобус з Мінска. Ён рушыць далей, ад мястэчка Асавец, якое ад Кавальцоў вёрст за пятнаццаць. Аўтобусаў тут ходзіць многа, але вячэрняй парой усяго два ці тры. Антаніна, магчыма, прыехала. Магчыма, і не. Ніякіх дакладных звестак пра яе намеры я не маю. Яна працуе ў Мінску, у навукова-даследчым інстытуце, і дамоў наведваецца калі-нікалі. Так ці іначай, да ляснічага Разуменкі я не пайду. Няма патрэбы пастаянна вісець у яго хаце.

З мастка зноў падымаюся на пагорак. Каб не слата, не цемень, можна было б павандраваць па шасейцы, дабрацца да Варонняй гары. Мільгае думка заваліцца да саўгаснага інжынера Івана і прагуляць вечар у шахматы. Але не хочацца. Не той настрой, каб ісці да Івана. Я брыду да шасейкі, гляджу на Разуменкавы вокны і паныла шыбую дамоў.

На кватэры тым часам кампанія. У пярэднім пакоі на нізкіх табурэціках сядзяць гісторык Хімчанка, настаўніца белмовы Ганна Андрэеўна і мой гаспадар. Гуляюць у падкіднога. Адным вокам яны глядзяць у карты, другім праз расчыненыя дзверы косяцца на тэлевізар, які стаіць у бакавушцы. Прыемнае з карысным.

— Садзіся, Раманавіч,— запрашае Ганна Андрэеўна.— Зорак на небе не відаць, няма па чым гадаць пра лёс. Лепей я табе на картах паваражу.

Яна залівіста смяецца. Ведаюць у Кавальцах пра мае вячэрнія вандроўкі.

Я прысаджваюся да гульцоў. Чытаць усё адно не дадуць. Я ў пары з Ганнай Андрэеўнай, і цяпер наша задача не паддацца Хімчанку і Міколу, які, гуляючы ў карты, адчайна круціць.

Карта, як назло, трапляецца кепская, і два разы ўзапар мы з Ганнай Андрэеўнай праігрываем.

Напарніца суцяшае:

— У каханні павязе, Раманавіч. Мабыць жа, прыехала Разуменкава. Ці не выглядзеў?

Я нават брывом не вяду. Як бы яе словы мяне не датычаць. Па тэлевізары ідзе нудны, доўгі фільм. Дзіўна, чаму нават у святочны вечар не пакажуць добрага фільма?

Між тым нашы з Ганнай Андрэеўнай справы пакрысе паляпшаюцца. Мы адыграліся і насядаем на супернікаў. Мікола замест казырнога б’е карту бубновым валетам, а непатрэбную шасцёрку стараецца неўпрыкмет спіхнуць у адбой. Але я сачу за ім. Мікола рагоча і здаецца.

Міколава хата, хоць стаіць наводшыбе, штосьці накшталт зборні. Нехта заўсёды тут кватаруе, прыезджыя застаюцца начаваць. Цяпер хата наогул пустуе, бо ў чатырох пакоях толькі гаспадары ды я. Дачка працуе і вучыцца ў Мінску, сын, які вясной скончыў дзесяцігодку, у школе механізатараў пад Магілёвам.

Гаспадыня засцілае настольнікам стол. Не ў прыклад хударляваму, шчуплаватаму мужу, яна поўная, мажная. Постаць яе трохі няскладная, рухі вуглаватыя. Але гэта не замінае ёй з ранку да вечара насіцца па двары, па хаце, даіць карову, карміць свінней, гусей, курэй. Вясной і летам яна яшчэ і на саўгасную работу бегае.

Мае гаспадары ў дастатку жывуць. Яны ўвішныя, цягнуць у хату, як пчолы ў вулей, але не жмінды.

Мікола прыносіць з сенечак дзве ладныя, з-пад кубінскага рому, бутэлькі, заткнутыя пакуллем. Цяпер, асенняй парой, гаспадыня гоніць віно з яблыкаў. У сваім майстэрстве яна дасягнула высокага класа. Трунак прыемны на смак, а па градусах нават вышэйшы за пакупны.

Калі мы толькі пачынаем банкетаванне, адчыняюцца дзверы і ў пакой уваходзіць расчырванелая чарнявая дзяўчына гадоў дваццаці ў зялёным модным палітончыку, пашытым па таліі, з напакаванай сеткай у руках. Гэта Алеся, дачка гаспадароў. Я міжволі ўздрыгваю. Значыць, яшчэ адзін вячэрні аўтобус прыбыў.

Праз хвіліну Алеся сядзіць за сталом і ўсміхаецца. Маці ставіць перад ёй талерку, кладзе відэлец.

— Мой Саша не прыехаў? — пытае Хімчанка.

— Не бачыла.

— Яны астануцца на дэманстрацыі. Прыедуць заўтра.

— Памяшаліся на Мінску,— гаворыць Ганна Андрэеўна.— З кожнай сям’і па чалавеку, па два. Ёсць па тры нават. Мяне каб азалацілі, то не жыла б там ні дня. Як успомню свае курсы...

Пра курсы мы даўно ведаем. Ганну Андрэеўну пасылалі ў Мінск удасканальваць кваліфікацыю. Прабыла яна там месяц, але размовы пра навучанне на курсах трэці год вядзе. Найбольш у адмоўным плане.

— Вы і Гарбысю здавалі? — пытае Алеся.

— Здавала, а як жа. Сыты такі вяпрук. Як лекцыі пачынаў чытаць, дык нават канспекта не ўзяў. Маўляў, для такой цемнаты, як мы, не трэба і канспект.

Першую гадзіну яшчэ складна плёў, а далей — няма пра што гаварыць...

Алеся, прыкрыўшы далонню рот, ціхенька хіхікае.

Гаспадар налівае ў шклянкі. На Ганну Андрэеўну глядзіць недаверліва. Сам ён скончыў пяць ці шэсць класаў і, відаць, працівіцца думцы, што ў сталічным горадзе могуць дрэнна вучыць.

— Не дагодзіш вам,— гаворыць Мікола.— Прафесароў крыцікуеце.

— Які ён прафесар. Нудота. Кажуць, узяў за жонку маладую студэнтку і віжуе за ёй.

Хімчанка трымае бок гаспадара:

— Навука вясёлай быць не можа. Гэта не ў тэатры сядзець...

— Тэатры, тэатры,— перадражнівае Ганна Андрэеўна.— Хіба ў горадзе няма пустазвонаў? Хапае. У нас такога б Гарбыся за пастуха не ўзялі, а там ён другіх вучыць.

Хімчанка з’едліва крывіць тонкія губы.

— Харошая філасофія. Далёка з ёй можна заехаць...

— Далей некуды. Пастуха, калі не напасе кароў, даяркі прагоняць. А хто зачэпіць такога Гарбыся? Паставіў мне чацвёрку, і абы ціха. Вось хіба з вамі толькі языком памянташу.

Ганна Андрэеўна па слова ў кішэню не лезе і адбрыць можа кожнага. Дый грунт пад нагамі адчувае кабета — як-ніяк жонка дырэктара школы.

 

II

Святочныя раніцы ціхія. Ніхто не спяшаецца на работу — можа, даяркі ды даглядчыцы. Але яны ўстаюць зацемна.

Я іду ў лес. Восень няўстойлівая: у канцы верасня выпадаў снег, у кастрычніку былі прымаразкі. Дажджы сталі церусіць перад самымі святамі. Жыццё ў лесе ўсё ж не замерла. У сасонніках па жаўтапёсах, імхах там-сям пракідаюцца зялёнкі, вялікімі сем’ямі растуць кволыя, някідкія на выгляд грыбы — цёмныя каптурыкі на тоненькай ножцы — у нашай мясцовасці іх называюць куркамі. Яшчэ нават познюю кветку можна напаткаць: свеціцца сіняе ці жоўтае вочка, і цяжка растлумачыць, як гэтая далікатная раслінка вытрымала замаразкі.

Між соснамі і ў лагчынах туман. Ён шчыльны, густы, але на вачах рассейваецца. Можа быць сонечны дзень.

Добра ў лесе — нават у такім вось асеннім. Будзённы клопат, надакучлівыя думкі сплываюць, дыхаецца, думаецца лёгка. Уся істота як бы яднаецца са святочнай урачыстасцю і спакоем, які тут пануе. Прыемна бачыць усё, што трапляе на вока: ядлоўцавыя кусты — яны амаль заўсёды суседнічаюць з мурашнікамі, пясчаныя пляшыны прагалін, камяні-валуны, парослыя па баках зялёным мохам.

Вялікага парадку ў лесе няма: сосны растуць як папала, хоць і былі некалі пасаджаны пад шнур, валяецца ламачча, там-сям параскіданы спарахнелыя лаўжы, тырчаць пні, але гэты бачны, адчувальны беспарадак усё адно лашчыць позірк, як бы ў ім стоены нейкая найвышэйшая суладнасць і прыгажосць.

Настойліва цінькаюць сініцы. Яны адны аздабляюць тоненькім перазвонам анямелы лес. Зімой, калі надараюцца вялікія маразы, а палявыя былкі, насеннем якіх птушачкі кормяцца, занесены снегам, шмат іх гіне. Але ўсё адно кволыя птушачкі, не ў прыклад іншаму дробнаму птаству, родны лес не пакідаюць. Недзе, падпёршыся хвастом, зацята дзяўбе старадрэвіну дзяцел. Апярэнне ў птаха незвычайнае, як бы прыляцеў з далёкіх заморскіх краін, і нораў зацяты. Толькі два ці тры разы я чуў дзятлаў голас. «Крэк, крэк»,— гук непрыемны, прарэзлівы, як па блясе хто дзярэ.

Паміж дзвюма хвойкамі працягнулася павучыная сетачка. На ёй павіслі кропелькі расы. Мух, мошак у лесе даўно няма, сам павук схаваўся недзе ў шчыліну, а яго кросны трываюць. Нарэшце заўважаю пад хвойкай прысыпаныя пяском каптурыкі зялёнак. Грыбы моцныя, тугія, быццам не было ні снегу, ні прымаразкаў. Зямля сваё аддае. Трошкі цяпла, вільгаці, і назапашаныя за лета жыватворныя сілы робяць сваё. Познія асеннія грыбы прабіваюцца наверх да маразоў.

Бывае, што зіма рана ляжа, холад скуе зямлю дачасна, і тады недасведчаныя гараджане нават у газетах пішуць, што ў майскіх сасонніках паявіліся маслякі. А гэта яшчэ мінулагоднія грыбы. Яны не паспелі вырасці ў кастрычніку, таму вынырнулі ў маі.

Па грыбах нехта ўправіўся пахадзіць. Учора ці пазаўчора. Зрэзы карэньчыкаў, якія тырчаць з зямлі, яшчэ свежыя, не паспелі пацямнець. Хутчэй за ўсё па сасонніку блукаў нехта з гараджан. Не з тых галасістых, якія восенню прыязджаюць у лес спецыяльна заказанымі аўтобусамі, талакой брындаюць па верасах, не ўмеючы адрозніць паганку ад таўстушкі. У горадзе ёсць другія людзі, якія не могуць жыць без лесу, дасканала ведаюць грыбныя мясціны і кожнай вольнай хвілінай вырываюцца сюды. Такіх я нават у твар пазнаю. У гэты лес двое прыязджаюць на матацыклах, адзін — на старэнькім «Масквічы».

Я думаю аб тым, што гараджане за трыццаць вёрст прыязджаюць сюды, знаходзяць для сябе асалоду. Антаніна ж ні разу ў лес не прыйшла. Мне вельмі хочацца напаткаць яе між соснаў.

Грыбы між тым патроху напаўняюць кошык. Але яшчэ ёсць і запаветная мясціна. Макраватымі сасоннікамі я кірую да яе. Некалі тут пралягала граніца з Польшчай: мястэчка Асавец, дзе гаворка, будынкі, вопратка жыхароў такія ж, як у Кавальцах, ляжала на другім баку мяжы. Як памяць пра тыя далёкія часы па лесе засталіся напаўразбураныя доты.

Дот, да якога я іду, стаіўся ў сасновым барку. Гэта азначае, што дрэвы выраслі пазней за яго. Я іншы раз доўга блукаю, пакуль убачу між хвойнай глушэчы парослы мохам жалезабетонны каптур.

Дот на месцы: падышоўшы да яго з правага боку, я пачынаю вытупваць па імшыстым доле. Ёсць! Запаветны барок, мох цёплы, мяккі. Адну за другой я падымаю, ашчадна абразаючы тоўстае карэнне, цвёрдыя, як капыты, цёмна-барвовыя сыраежкі. Калі грыбоў у лесе мала, мяне заўсёды выручае барок. Сыраежак у такі позні час не знойдзеш, а тут, па густым імху, яны растуць да снегу.

Больш за гадзіну я блукаю вакол дота, але затое і кошык поўны. Гаспадары здзівяцца: прынёс зімніх грыбоў. Тым часам сонца з-за хмар выбілася: у сасонніку светла, весела. Калі я вяртаюся дамоў, на шашы чуецца матацыклетны трэск. Грыбнікі з горада такі прыехалі.

 

ІІІ

Гаспадары з дачкой падаліся ў госці. Хоць я кватарант, але займаю ў доме найлепшы пакой. У ім радыёпрыёмнік, засланы чыстым абрусам стол, кніжная паліца, нікеляваны ложак, мяккая канапа, прыстаўленая да тыльнага боку грубкі. У пакоі два акны. З аднаго відаць старая купчастая ліпа, якая навісае над дваром, з другога — зубчастая сцяна зарэчнага лесу.

Мне па душы такія вось хвіліны адзіноты. Тыдзень назад ездзіў у Мінск, купіў дзве кніжкі, патрэбныя для дыпломнай работы. У пачатку лета я мушу закончыць універсітэт.

Зрэшты, гэты пакой шчаслівы. Да мяне яго займаў мой калега, які таксама вучыўся ва універсітэце, абараніў дыплом, а цяпер служыць у арміі. Мае гаспадары аб ім высокай думкі, і, здаецца, нездарма. Алеся, якая служыць сакратаркай і вучыцца на вячэрнім аддзяленні педінстытута, са сваім настаўнікам перапісваецца. Можа здарыцца, што летам, закончыўшы службу ў арміі, мой калега захоча вярнуцца на ранейшае месца. Хоць наўрад: у такіх закутках, як Кавальцы, затрымліваюцца або аброслыя гаспадаркай, пажылыя настаўнікі, або такія, як я, перакаці-поле, якім трэба часовы прытулак.

Рана пачынае цямнець у лістападзе. Уключыўшы святло, я чытаю. Я не дакараю сябе, што паступіў на матэматычны факультэт. У наш век трэба мець акрэсленую спецыяльнасць. З дыпломам матэматыка мяне прымуць, калі захачу, на любы завод, дзе ёсць вылічальныя машыны, дадуць гарадскую прапіску. З другога боку, я не маю нічога супроць, каб працаваць настаўнікам. У такой, напрыклад, школе, як у Самсонаўскім саўгасе.

Думкі перапыняе стук у дзверы. Я падхопліваюся. У пярэднім пакоі стаіць Разуменка, пасміхаецца:

— Думаў, без пасыльных здагадаешся. Ты хіба забыў, які сёння дзень? Апранайся — і да мяне. Каб праз пяць хвілін быў.

Я, вядома, чакаў запрашэння. Сэрца тахкае часта і моцна, настрой падымаецца. Я апранаю чыстую адпрасаваную сарочку, завязваю новы гальштук, шмарую бархоткай туфлі. Хвалююся. У верасні адбылося штосьці такое, што давала надзею на збліжэнне з Антанінай. Яна прыехала ў адпачынак, я бачыў яе амаль штодня. Адзін раз мы вярталіся з цэнтральнай сядзібы, з кінасеанса, і так атрымалася, што праблукалі да паўночы. На галінах яблынь у месячным святле матавай белізной адлівалі налітыя сокам антонаўкі, іх мядовы пах перамешваўся з пахамі скошанай на прырэчнай лугавіне атавы. Антаніна была ціхмяная, задуменная, і я лёгка ўявіў, што не здарыцца нічога асаблівага, калі яна будзе хадзіць па гэтай вуліцы. У школу і назад, да бацькоўскага дома, бо мае дыплом настаўніцы і можа астацца ў нашай школе працаваць. Але назаўтра Антаніна нечакана знікла. Праз некаторы час яна завітала з Мінска на дзень і зноў паехала. Большую палавіну адпачынку правяла ў горадзе.

Дзіўныя ў нас адносіны. Хутка два гады, як я аднавіў знаёмства з Антанінай, але, сустрэўшыся, мы толькі жартуем, пацвельваемся, падколваем адно другога. Гэта тая мяжа, якой мы абое ні разу не пераступілі. Калі не лічыць вераснёвай ночы. Але і пасля яе пачалося тое самае. Зрэшты, гэта добра. Мы з Антанінай адно другому нічым не абавязаны.

Я падыходжу да Разуменкавага дома. Ён вялікі, новы, адмыслова пабудаваны — паўзверх трохскатнага, пакрытага шыферам даху выступае пафарбаваны ў сіні колер мезанінчык, вокны не па-вясковаму шырокія, светлыя, збоку, аздобленая вітражамі, летняя веранда. Тое, што дом стаіць на пагорку над рачулкай, у вячэрнюю часіну як бы надае яму выгляд нейкага палаца.

У Разуменкі мнагалюдна. Яшчэ ў пярэднім пакоі я чую пералівы галасоў. Разуменка ў навакольных мясцінах вядомы чалавек: быў сакратаром райкома, старшынёй райвыканкома, дырэктарам мясцовага саўгаса, і толькі калі надышла пенсійная пара, вярнуўся на пасаду, якую займаў на пачатку жыццёвай кар’еры. Стаў ляснічым. Ён любіць шумныя зборышчы, кампаніі, дый людзі цягнуцца да яго, бо ёсць у яго характары штосьці шырокае, адкрытае.

Застолле шуміць, і я ў нерашучасці знімаю паліто, не знайшоўшы, дзе павесіць, кладу паўзверх стуса другіх, наваленых на канапцы. У гэты момант адчыняюцца дзверы і выходзіць гаспадар.

— Добра, што прыйшоў,— гаворыць ён.— Тут, брат, дзеўкі без цябе засохлі.

У зале доўгі стол, за якім госці, і я адразу ніякавею перад мноствам накіраваных на мяне позіркаў. Разуменка вядзе і садзіць мяне на самым краі, паміж Антанінай і незнаёмай бялявенькай дзяўчынай, якая мне ветліва ўсміхаецца.

— Штрафную яму! — крычаць за сталом.— Каб не пазніўся.

Антаніна толькі крадком зірнула на мяне і адразу адвярнулася. У яе такі выраз твару, нібы мы толькі ўчора развіталіся і нам няма чаго адно другому сказаць.

На стале перада мной вырастае поўная, як вока, шклянка.

— Давай, брат матэматык,— запрашае Разуменка.— Народ чакае. Дакажы, што інтэлігенцыя не есць дармавога хлеба.

Бялявенькая падкладвае мне на талерку. Інжынер Іван, якога пасадзілі асобна ад жонкі, хітра мне падміргвае, падбадзёрвае асалавелымі вачамі чырванашчокі старшыня сельсавета Міхейчык.

Я выпіваю сваю шклянку. Цяпер ад кампаніі адкупіўся, і мяне пакінуць у спакоі. Па жылах разліваецца прыемная цеплыня.

— Рад цябе бачыць,— гавару Антаніне.— Учора чакаў аўтобуса.

Антаніна ўсё ж артыстка. Хвіліну назад яе твар быў насмешліва-зацяты, цяпер ён ветлівы, добразычлівы. Цераз стол яна заводзіць гаворку з Іванам. Размова пустая, нікчэмная, але Антаніна смяецца, на яе шчоках вызначаюцца ямачкі. Хацеў бы я быць на Іванавым месцы. Ён зусім не думае пра тое, што гаворыць, але яго слухаюць, словы яго здольны выклікаць смех. У мяне з Антанінай такое не атрымліваецца.

— Пазнаёмцеся,— павярнуўшыся да мяне, гаворыць Антаніна.— Гэта Валя, мы з ёй разам жывём.

Я называю сябе, мы паціскаем адно другому рукі. У Валі прыемны з адзнакамі спакою і ціхамірнасці твар з ледзь прыкметнымі кружочкамі сінечы пад вачамі.

— Я вас ведаю,— гаворыць Валя.— Хоць першы раз бачу. Антаніна пра вас столькі расказвае.

Збіты з панталыку, я ў першую хвіліну не ведаю, што адказаць.

— Мабыць, вам боязна са мной сядзець? Яна намалявала мяне такім страшыдлам.

— Зусім наадварот. Каб вы ведалі, як яна вас хваліць...

Антаніна чуе гэтыя словы, але маўчыць. Як бы яе тут няма.

Гэта штосьці новае. Але я баюся памыліцца.

— Мы з Антанінай даўнія знаёмыя,— гавару суседцы.— Толькі яна забыла.

У Валі здзіўлена ўздымаюцца стрэлкі броваў:

— А я і не ведала.

Антаніна паварочваецца да мяне. Яе вочы звузіліся, у іх, здаецца, скачуць злосныя іскаркі.

— Гэта ты забыў. Кавалер, называецца. Хоць бы ліст напісаў.

Суседка як бы пачынае пра нешта здагадвацца.

— Разбірайцеся самі,— гаворыць яна.— Толькі не сварыцеся.

Мне робіцца весела.

— Антаніна,— шапчу я, лёгенька крануўшы дзяўчыну за плячо.— Хочаш, прызнаюся, чаму прыехаў у Кавальцы? Я мог быць у другім месцы...

Антаніна слухаць, аднак, не хоча — зноў зачынае гаворку з Іванам.

Але сёння я настойлівы. Можа таму, што выпіў.

— Я дзеля цябе прыехаў,— гавару Антаніне.— І ўсе дзесяць гадоў, калі не ведаў, дзе ты, думаў пра цябе. Не забываў ніколі. Можа, я проста дзівак?

Яна робіцца засяроджанай, заклапочанай — як у той вечар, калі мы да паўночы хадзілі па вёсцы.

— Няўжо не мог ліст напісаць? — пытае яна са шчырым спачуваннем у голасе.

— Нашто табе ліст?

— I я пра цябе думала б. На першым курсе я зайздросціла дзяўчатам, якія атрымлівалі пісьмы. Тады мне было васемнаццаць, цяпер — дваццаць чатыры. Разумееш, што ты страціў?

— У цябе хто-небудзь ёсць?

— Генерал ёсць.— Антаніна зноў робіцца насмешлівай і калючай.— Хоча кінуць сваю старую каргу і ажаніцца са мной...

— У такім выпадку віншую. Генералам я не буду.

— Перастаньце сварыцца,— шыпіць суседка.— Антаніна, як табе не сорамна?

— Ты не ўмешвайся. Можа, мне падабаецца яго дражніць. Хачу характар праверыць...

Цяпер Антаніна здаецца вясёлай і бесклапотнай.

Вось такая яна. Кожнай хвіліны новая, не падобная на ранейшую. Нібы імклівая рэчка, якая зменіцца, пакуль наважыш ступіць у яе другі раз.

Мне не застаецца нічога іншага, як прыняць выклік на гульню.

— Хачу выпіць за вас, Валя,— гавару я, наліваючы патрошку сабе і дзяўчатам.— Дрэнна, што не пазнаёміўся раней. Але можна паправіць. Давайце калі-небудзь сходзім у кіно.

— І цукерак ёй купіш? — пытае Антаніна.

— Табе мы пра гэта не скажам.

— Я ўсё адно дазнаюся.

Размову разумнай не назавеш. Але лепшай у мяне з Антанінай не было. Увесь гэты год я спадзяваўся на цуд, на тое, што між намі працягнецца нітачка ўзаемаразумення. Вынік сумны — увесь час я нібы завязваю знаёмства з Антанінай, выломліваючыся, раблюся не падобным на самога сябе.

Застолле шуміць. Людзі адарваліся ад працы, будзёншчыны і рады павесяліцца. Няўжо Антаніна хоча, каб свята было кожны дзень? Антанініна маці, маленькая, ціхмяная, завіхаецца ля гасцей. Дачка на яе зусім не падобная, болей на бацьку — толькі рысы круглаватага твару па-дзявочаму тонкія, далікатныя.

Сярод гасцей ёсць жанчына, чымсьці падобная на Антаніну. Гэта дырэктар саўгаса Таццяна Фёдараўна. Калі я сустракаю яе на вуліцы, міжволі ўздрыгваю. Некалі яна была прыгожая, відная, хоць і цяпер, калі ёй пад пяцьдзесят, штосьці ад павабнай маладосці засталося. Дзіўны, аднак, лёс: пра Таццяну Фёдараўну ўпотай гавораць, што ніколі не была замужам, хоць мае сына студэнта, чарнявенькага, шчуплаватага, някідкага з выгляду.

Гадоў пяць назад дырэктарам саўгаса быў Разуменка, яго змяніла Таццяна Фёдараўна. Аднак яны сябруюць. Ніводнае застолле ў ляснічага не абыходзіцца без яе. Яны, каб ім зычыў лёс, былі б добрай парай: рослыя, відныя, з хітрынкай у характары.

Я выходжу ў пярэдні пакой пакурыць. І адразу за мной вылузваецца з тлуму Іван. Круцячы ў каструбаватых пальцах цыгарэту, пасміхаецца:

— Неаб’езджаная кабылка. Не хоча ў аглоблі. Аднак не вешай носа.

Іван ідзе на двор, я, карыстаючыся тым, што ніхто не бачыць, накідаю на плечы паліто, хапаю шапку і вышмыгваю ўслед. Харошы вечар, хоць асенні; здаецца, бярэцца на халады: неба зорнае, светлае. У садзе выразна відаць цёмныя сукі і галіны.

Цераз вуліцу матлянулася постаць: гэта дзікаватая Ванда робіць звычайны вячэрні абход.

 

IV

Антаніна, Антаніна...

Для людзей — жыву спакойна, ураўнаважана, а ў душы — разлад. Няма дня, нават гадзіны няма, каб не думаў пра Антаніну. Яна як насланнё, ад якога нельга пазбавіцца. Нібы свет сышоўся толькі на ёй.

Вуліца гудзе галасамі. Армада хлопцаў, дзяўчат, якія прывандравалі з горада, сама частуецца. Спевы, выгукі будуць цягнуцца да вечара, нават ноччу не ўгамоняцца Кавальцы, і толькі заўтрашнія ранішнія аўтобусы развязуць гарластую талаку.

З раніцы баліць галава — ад учарашняй выпіўкі. Я трохі пахадзіў, пастаяў на мастку над рачулкай, паслухаў булькатанне вады. За ноч падшэрхла. На калюжынах тонкія шкельцы льду. Неба шэрае, хмурнае, усцяж ахутанае калматымі нерухомымі воблакамі. На лугавіне яшчэ зялёная, не кранутая прымаразкамі атава; сумна ад думкі, што яна хутка звяне, пачарнее і доўгія месяцы, да самай вясны, не ўбачыш зялёнай травіны.

Прыйшоўшы дамоў, саджуся за кнігі. Сшыткі праверыў, школа на кароткіх канікулах, ёсць магчымасць прысвяціць дзень навуковым вышукам. Хоць яны, можа, і невялікія — дыпломная работа.

Схіліўшыся над сталом, чытаю, раблю выпіскі, і паступова сыходзіць, развейваецца прыкрае пачуццё ад недарэчнай размовы з Антанінай. Добра, што людзі выдумалі матэматыку,— усе гэтыя мноствы, функцыі, бясконца вялікія і малыя велічыні. Тут усё ясна, акрэслена. Калі паглыбішся ў формулы, схопіш схаваную ў іх думку, знікаюць непатрэбныя ўспаміны, робячыся дробязнымі, не вартымі ўвагі.

Мне падабаецца мой пакой за тое, што дае магчымасць астацца сам-насам з матэматыкай, якую я лічу самай патрэбнай з навук. Заўсёды прыемна дабавіць што-небудзь да таго, што ведаеш, зрабіць параўнанне і нават здагадацца пра схаваны сэнс новай, яшчэ невядомай формулы. Чалавек хоча ахапіць думкай бязмежжа Сусвету. І пакуль што адзіная падпора ў такой справе — матэматыка.

Можна адарвацца ад кнігі, расчыніўшы фортку, пакурыць, паглядзець на старую ліпу, якая цёмнай хмарай навісла над дваром. Я існую ў такі час як бы ў двух светах — жывым і кніжным, па чарзе зазіраючы то ў адзін, то ў другі.

У жывым свеце цяжэй. Супярэчлівыя пачуцці, якія тояцца ва мне самім, ні на хвіліну не даюць спакою. А ў формулах, матэматычных высновах — парадак і суладнасць. Мабыць, ніколі людзі не знойдуць формулы, якая б ахапіла каханне. Вытлумачэнню яно не паддаецца...

У другой палове дня, калі за акном пачынае шарэць і я ўжо збіраюся апрануцца, каб зрабіць праходку, у пярэднім пакоі чуюцца галасы, сярод іх я пазнаю Антанінін. Я дранцвею ў нямым чаканні, не ведаючы, што рабіць. Нарэшце чуецца стук у дзверы, я іх адчыняю. У пакой заходзяць Антаніна з Валяй. Гаспадыня, выціраючы рукі аб фартух, стаіць ззаду іх, разгублена ўсміхаецца.

— Вось тут ён жыве! — наўмысна гучным, робленым голасам гаворыць Антаніна, крытычна аглядаючы ўбранне пакоя.— Учора я збіралася патанцаваць з ім, а ён уцёк. Які добры кавалер уцякае ад дзяўчыны?

— Ён у нас спакойны,— гаворыць гаспадыня.— Толькі на ўрокі ходзіць і з кніжкамі сядзіць.

Я гэтак разгубіўся, што нават сесці дзяўчатам не прапанаваў.

— Пайшлі, Валя. Нам тут не рады.

— Пасядзіце,— нарэшце гавару я, уключаю святло, выстаўляю на сярэдзіну пакоя два крэслы.— Я проста не думаў, што вы зойдзеце.

Ладную Антанініну постаць ахінае пашытае па модзе прасторнае паліто, на галаве пушысты шаль. Валя больш сціпла апранута — выцертая футрачка, чорная пад яго колер шапачка. Дзяўчаты, расшпіліўшы гузікі верхняй вопраткі, прыселі. Гаспадыня тым часам прынесла талерку з яблыкамі, паставіла на стол.

— Можа, распраняцеся, дзевачкі. Мы і лепшае знойдзем пачаставаць.

— Дзякуй, цёця,— Антаніна смачна надкусіла яблык.— Мы паабедалі. Я не хацела ісці. Валя зацягнула. Яна ў вашага кватаранта закахалася.

— Яго ўсе любяць,— падтаквае гаспадыня.— Калі не паедзе, то мы тут ажэнім. А што — настаўніц і маладых аграномак колькі хочаш.

Зноў пустая размова. Я ўключыў радыёлу, паставіў пласцінку. Пакой запоўніў задуменны голас Зыкінай.

— Я не змагла б тут жыць,— гаворыць Антаніна.— Кожны дзень адно і тое ж.

— Як каму,— пярэчу я.— Жыць можна ўсюды. Было б жаданне.

— Ты прыехаў сюды, каб універсітэт скончыць. Скончыш — вернешся ў горад.

— Можа быць. Але мне і тут добра. Асабліва летам.

— Летам усе едуць на дачу. У горадзе ад дыму задыхаешся.

Я паставіў яшчэ адну пласцінку. На гэты раз болей сучасную — пра каштаны, апалае лісце, няскладнае каханне. Антаніна прыціхла, яе твар зрабіўся засяроджаны.

— Антаніна! — раптам устрапянулася Валя.— Ты ж любіш гэтую песню. Ты сказала ці ён сам угадаў?

— Пайшлі,— Антаніна рашуча паднялася.— Паедзем вячэрнім аўтобусам. Каб за ноч выспацца. Заўтра — на работу.

Мне робіцца сумна. Я ўжо ні ў чым не дакараю Антаніну. На адно імгненне я ўбачыў яе строгай, задуменнай, і гэтага было дастаткова, каб грудзі захліснула хваля шчымліва-ўдзячнага пачуцця.

Я хуценька апрануў паліто і рушыў услед за дзяўчатамі.

На дварэ цёмна ўжо. Будзе шастаць пад зімовымі вятрамі голле старой ліпы, глуха шумець сасоннік, але ўсё гэта мне прыйдзецца слухаць без Антаніны. Музыка адзіноты. Замерзне рачулка, якая цячэ пад вокнамі яе дома, зімой між аснежаных берагоў і цёмных сосен зробіцца зусім непрыкметнай, але на мастку я буду стаяць адзін. Затое на пачатку вясны я паеду ў горад. Завочнікам на дыпломную работу даюць чатыры месяцы. Калі што вырашыцца, то толькі там і тады...

Валя падалася наперад адна, мы з Антанінай адсталі. На момант яна прыпынілася, узяўшы за штрыфлі, паправіла на мне паліто.

— У кіно з ёю не ідзі,— прыблізіўшы да мяне свой круглы, павабны твар, ледзь чутна гаворыць яна.— Я не хачу, каб ты з чужымі хадзіў.— У Антанініным голасе звініць нават нейкая жорсткасць.

Я памыкаюся яе абняць, але яна рашуча ўхіляецца.

— Я правяду цябе да аўтобуса,— прашу я.

— Не трэба,— на міг яна абхоплівае мяне за шыю рукамі, абпальвае пацалункам і борзда кідаецца прэч, даганяючы Валю...

 

V

Мікола возіць на трактары перамешаны з торфам гной, выконвае і іншую работу. Ён усёй душой аддадзены гаспадарцы, крыўдуе, калі бачыць непарадак. Учора сагнаў з азіміны кароў, сказаў пра гэта начальніку аддзялення, але той у адказ толькі махнуў рукой.

Штовечар у хаце размовы пра тое, што і як робіцца ў саўгасе. Дзякуючы ім я ў курсе гаспадарчых спраў. Саўгас — сярэдненькі. Ураджай, надоі — ніштаватыя, але недаробак шмат. Яшчэ кармавыя буракі не выкапаны і не звезены пад дах, у полі гніе незасціртаваная салома. Не хапае рабочых рук.

Зіма толькі злёгку пагразіла, адразу адступіўшыся. Зноў дажджы, слота, густыя туманы. Я хаджу на ўрокі, правяраю сшыткі, заглядваю вечарамі да Івана, жыву, падпарадкоўваючыся звычайнай плыні, дастаткова зведанай за два гады.

Сваім апошнім прыездам Антаніна як бы стварыла нейкае незвычайнае, яснае адчуванне паўнаты і зладжанасці жыцця. Ніколі раней з такой ахвотай я не хадзіў у школу, не лез у спрэчкі з дзесяцікласнікамі, не прабачаў калегам-настаўнікам з’едлівых слоўцаў.

Са школьнага акна відаць голае поле, за якім шэрая падкова лесу. Калі ідзе дождж, да шыбін прыліпаюць буйныя серабрыстыя кроплі, зліваючыся затым у тоненькія струменьчыкі. На вярбу, якая расце пад акном, прылятае варона, задзіраючы раз-пораз галаву, чысціць сваю няўклюдную дзюбу.

Дзесяты клас маленькі — усяго восем вучняў. Схіліўшыся над партамі, тры дзяўчыны і пяць хлопцаў пішуць у сшытках. Той-сёй падыме галаву, зірне на дошку і зноў піша.

Горад ужо кліча дзесяцікласнікаў у свае абсягі. У інстытуты, калі меркаваць па поспехах, паступяць двое, сама больш трое, але ўсё адно ў Кавальцах ніхто не застанецца. Такі цяпер у вёсцы клімат. Можа б, хто і застаўся, каб свяціла такая, як у горадзе, работа, надзея атрымаць кватэру, магчымасць дыхаць усім тым, што дзеецца ў вялікім свеце. Але да гэтага далёка яшчэ.

Дзесяцікласнікі — амаль грамадзяне. У хлопцаў — прычоскі, у дзяўчат — доўгія заплеценыя косы. Кажушка, палітончыка амаль не ўбачыш, носяць дзеці вёскі рознакаляровыя курткі з сінтэтычнага матэрыялу. Жэня Сініцкая, дачка Ганны Андрэеўны, яшчэ з дзевятага класа прыходзіць на ўрокі ў штанах.

Школа наша някідкая — стары драўляны будынак на пясчаным пагорку. Парных класаў няма. Заняткі ў адну змену — месца хапае. На цэнтральнай сядзібе нібыта збіраюцца будаваць новую школу. Але тое яшчэ за гарамі. А вось два новыя трохпавярховыя дамы сапраўды выраслі. У адным з іх Івану даюць кватэру.

Вечарам мы з ім абмяркоўваем навіну. Іван трохпалай рукой чухае патыліцу.

— Прыйдзецца перабірацца. Хоць жонка не вельмі хоча. Што ж, зажыву па-гарадскому: будзе вада, ноччу на двор не трэба бегаць.

У Іванавым доме — поўны дастатак. Ёсць агарод, карова, свіння, куры. На адным сялянскім набытку можна жыць прыпяваючы, а ён разам з жонкай, якая працуе медсястрой у бальніцы, мае і ладную капейку. Машыну купляць збіраюцца. На цэнтральнай сядзібе карову і свінню не пратрымаеш. Хлявоў там яшчэ не пабудавалі.

— Карова можа тут пастаяць,— спрабую суцешыць Івана.— Пусці кватарантаў, няхай даглядаюць.

Іван здзіўлена на мяне пазірае:

— Забыў вёску ці прыкідваешся? Карова ж не проста так малако дае. Гаспадарка — чортаў клопат. Нездарма ад яе ўцякаюць. Я думаю, тут перагіб...

— Пра што ты гаворыш?

— Пра тое, што чуеш. Набудавалі гарадскіх дамоў, а сяло сялом застаецца. Сяду ў новай кватэры — малака купі, сала купі. Навошта мне купляць, калі магу мець сваё. Дый не вельмі дакупішся.

— Я вот жыву.

— Ты сябе не раўняй. Вольная птушка. Возьмеш Разуменкаву кралю, тады запяеш Лазара. Магу наперад сказаць — карову даіць не будзе.

Я чырванею, гаварыць пра Антаніну з Іванам не хочацца.

...Нават лістапад дорыць прывабныя дні. Я блукаю па голым, мокрым лесе, збіраю зялёнкі, якія ўсё яшчэ растуць па цёплых імхах, думаю пра Антаніну. За гэтыя два тыдні я мог бы з’ездзіць у Мінск, пабачыцца з ёй, але нібы баюся сурочыць шчасце. Яно такое нечаканае, што мне не хочацца выпускаць яго з рук. Няхай яно будзе са мной. Так надзейней. Можа, я дзівак, рамантык, у наш імклівы дзелавы век, можа, смешна быць донкіхотам, выдумваць дульцыней табоскіх, але другім быць не ўмею. І не хачу быць. Антаніна сама прыйшла да мяне, першая мяне пацалавала. Нешта гэта ды значыць?

Я быў на ўроках, калі здарылася няшчасце з рачулкай. Меліяратары прыгналі экскаватар і за нейкую гадзіну ўздоўж па лугавіне, побач з рэчкай, пракапалі глыбокую прамую канаву. Яна запоўнілася вадой, а рэчка на вачах абмялела. Цяпер пад мастком ледзь цурчыць кволы ручай, рачулка адразу страціла прывабнасць: на аголеных карчах, дзеравяках вісіць ціна, сіратліва, як непатрэбныя, стаяць ля гразкага рэчышча вольхі і лозы.

Я спытаў у Івана, навошта пракапалі канаву.

— Торф будуць здабываць,— адказаў ён.— Саўгасу патрэбна паліва.

Я раззлаваўся, даказваў, што можна было зрабіць прасцей, лепей, выгадней: пачысціць дно, паглыбіць рэчышча, тады б захавалася рэчка і не змарнавалі б зямлі, якую заняла канава.

Іван амаль не слухае. Довадаў у яго не шмат, дый непераканаўчыя яны.

— Некалі было валэндацца. Дый не маё гэта дзела. Гавары з дырэктарам.

На новую кватэру Іван яшчэ не перабіраецца. Нечага чакае.

Назаўтра я напісаў заметку ў газету. Пра знішчаную рачулку і ўвогуле пра нядбайныя адносіны да прыроды. Калі будавалі шашу, то застыглы, непрыгодны гудрон вывалаквалі ў сасоннік, ён і цяпер ляжыць там мёртвымі кучамі. Саўгасныя шафёры вывозяць у лес бітае шкло, цэглу, кавалкі толю — адкіды будоўлі. Безгалоўе поўнае, даказваю я ў заметцы, бо нават бляшанку з-пад кансерваў рана ці позна з’есць іржа, а шкло, цэгла тысячу гадоў праляжыць, прыносячы зямлі вялікую шкоду.

 

VI

Жорсткія паўночныя вятры нарэшце прынеслі зіму. Дзіўна бачыць некалькі пажаўцелых лісткоў, якія яшчэ трапечуцца на ліпе. Мы жывём у паўночным краі, і вясна да нас прыйдзе не хутка. Пяць доўгіх месяцаў, ледзь не да самага мая, будуць чакаць яе людзі, птушкі і дрэвы.

Зямля, як бубен. Далёка чутно, як тарахцяць калёсы, як грукоча трактар, як грыміць па шасейцы аўтобус. У марозным паветры выразным робіцца кожны гук, лес прыціхлы, амярцвелы. Зашуміць ён і застогне, калі зноў наляцяць вятры, і гэтай музыкі за доўгую зіму можна наслухацца ўдосталь.

Пахне дымам, кастрыцай, мёрзлай бульбай. Неба нізкае, наваколле шэрае, аднастайнае.

Настаўніцкая — утульнае памяшканне. Пасярэдзіне — доўгі стол, праўдзівей — тры сталы, састаўленыя ў адзін рад. Каля іх крэслы. Крэслы таксама ля сценак. Ёсць у настаўніцкай круглая, абшытая чорнай бляхай грубка, якую тэхнічка паліць разы тры на дзень. Калі каму хочацца пагрэцца, калі ласка, прыхініся спіной да чорнай бляхі — яна заўсёды гарачая.

На сцяне паміж грубкай і акном — палітычная карта свету. Каля яе, калі ў яго «фортка», пахаджвае з указкай у руках Іван Васільевіч Хімчанка, выкладчык гісторыі і геаграфіі. Хімчанка ўважліва чытае газеты, можа ў любую хвіліну даць тлумачэнне падзеям, якія адбыліся ў свеце.

Мужчын у школе няшмат: дырэктар Станіслаў Людвігавіч Сініцкі, гісторык і географ Хімчанка, настаўнік малодшых класаў — ён жа пастаянны старшыня мясцкома Пятро Пятровіч Шпак, яшчэ адзін гісторык, матэматык, нарэшце фізкультурнік і я. Астатнія — жанчыны. З жанчын, апрача Ганны Андрэеўны, жонкі дырэктара, вылучаецца Ніна Аркадзьеўна — наш завуч.

Пра Ніну Аркадзьеўну варта сказаць падрабязней, бо яна сапраўды відная жанчына і некалі была замужам за палкоўнікам. Палкоўнік выйшаў у адстаўку, паблізу Кавальцоў выбудаваў дачу — каменную, двухпавярховую — участкі пад такія дачы давалі акадэмікам, генералам і іншым заслужаным людзям. Але палкоўнік памёр, дачу прыйшлося прадаць. Паколькі ў Ніны Аркадзьеўны не было дыплома, яна стала працаваць у нашай школе. Як завуч Ніна Аркадзьеўна строгая, энергічная, мае сувязі ў райана, аблана, нават у міністэрстве, і дзякуючы ёй нашу школу не ліквідавалі як некамплектную.

Калі Ніна Аркадзьеўна добра прадстаўляе школу ў вярхах, у раёне і вобласці, то тут, на месцы, яе найлепшым паўпрэдам з’яўляецца Ганна Андрэеўна. Яны ва ўсім процілеглыя, гэтыя дзве жанчыны, адна другую, мабыць, недалюбліваюць, але навучыліся трымацца ў межах прыстойнасці. Ніна Аркадзьеўна і цяпер ездзіць заказваць сукенкі ў Вільнюс, Рыгу, Ганна Андрэеўна шые іх сама, модных матэрыялаў не шукае і ў пашытых уласнымі рукамі ўборах, з нязменнымі жартамі, вострымі слоўцамі, хутчэй падобна на вясковую цётку, чым на настаўніцу.

Я атрымаў новы томік Купалы і ўвесь вечар гартаў старонкі, якія яшчэ пахлі свежай друкарскай фарбай, чытаў вершы. Купала нарадзіўся ў нашых мясцінах, тут прайшло яго дзяцінства, маладосць. Ён бачыў вось гэтае неба, лес, поле. Прыемна пазнаваць у звонкіх радках родныя малюнкі, краявіды, поўніцца іх настроем.

Толькі вельмі перамянілася жыццё. Няма цяпер селяніна, які хацеў бы, каб пабольшаў яго вузенькі надзел, дый наогул стары сялянскі звычай на вачах нішчыцца. Ці добра гэта? Мне хочацца, каб нешта ад старога засталося. Што — я і сам не ведаю. У вёсцы вырастуць гарадскія гмахі, малыя, непрадукцыйныя фермы зліюцца ў комплексы, прыйдзе навейшая, больш дасканалая тэхніка — няхай, гэта добра, патрэбна, бо робіць лягчэйшым, прывабнейшым аднастайны сялянскі занятак.

Але на зямлі павінен расці хлеб, і гэта — вечнае. Дый наогул людзей ніколі не перастане вабіць зялёны лес, цень пад дрэвам, птушыны шчэбет, ціхая рачулка, накшталт нашай, якую нядаўна знішчылі меліяратары.

Учора і сёння я хадзіў да аўтобуса. Антаніна не прыязджае трэці тыдзень. Затое гаспадарова Алеся прыскаквае ледзь не праз кожныя два дні. Яна цяпер вельмі ўзбуджаная, нейкая вогненна-мітуслівая, гэтая Алеся. Зачыняецца з маці ў бакоўцы і падоўгу шэпчацца. Здаецца, справа тут у былым кватаранце, маім калегу, які прыслаў Алесі незвычайны ліст.

Алеся і сёння дома.

У хаце я лішні, трэба сысці. Рашыў адразу: паеду ў мястэчка Асавец на кірмаш. Пра тое, што ён там наладжваецца, вельмі настойліва аб’яўлялі раённая і абласная газеты.

Калі жыў у Мінску, мне здавалася, што невялікія мястэчкі — гарадкі, накшталт таго, у якім сам я нарадзіўся і рос, валодаюць нейкімі адмысловымі сакрэтамі. Жыццё там ціхае, утульнае, ва ўсіх навідавоку. Вельмі любіў я кірмашы, іх малюнак да гэтага часу стаіць у вачах.

Яшчэ на світанні па ўсіх дарогах, з усіх навакольных вёсак цягнуцца ў наш гарадок фурманкі; едуць са сваімі будамі цыгане, ідуць пешшу дзядзькі, цёткі, па-святочнаму апранутыя дзяўчаты; падсвістваючы, галёкаючы, рагочучы, выдыбаюць вясковыя хлопцы. Калі добра вывіднее, пясчаная базарная плошча наўсцяж застаўлена калгаснымі паўтаратонкамі, вазамі, завалена мяхамі яблык, ігруш, забіта гаманлівым людскім натоўпам. На вазах, рохкаючы, ляжаць звязаныя за ногі парсюкі, маўклівыя, тлустыя, з сумнымі вачамі авечкі, паблізу фурманак стаяць з вяроўкамі на шыі каровы, бычкі, цялушкі.

Кожны прасцяг базарнай плошчы мае сталае прызначэнне: у адным месцы вырабы навакольных майстроў, умельцаў — кадушкі, цабэркі, даёнкі, маслабойкі, цэлае мора гладышыкаў, гаршкоў, макітраў; побач ідзе гандаль садавінай, агароднінай, там далей мясныя рады з састаўленымі ў доўгі шэраг дубовымі калодкамі.

Не надта заможныя былі гады, калі я жыў у гарадку, але кірмашы былі багатыя. Навакольны край прывозіў усё, што выраблялі земляробы, прамысловыя арцелі, майстры-саматужнікі.

Кабеты выстуквалі ў ганчарных радах варэйкі, міскі, тоўстыя местачковыя яўрэйкі мацалі курэй, дзьмулі ім пад пяро, спрабуючы разгадаць, наколькі тлустыя; дзядзька таргаваў карову, падыходзіў і адыходзіў, узбуджана раячыся з суседам; адзін вясковец прадаў другому бычка на мяса, на нарыхтоўку, і похапкам запіваў з ім ля ларка барыш; гахалі па дубовых калодках тапары, рассякаючы свіныя тушы; бульба прадавалася мяшкамі; антонаўкі, слуцкія бэры, ігрушы-дзічкі — драўлянымі меркамі; на кілаграмы ішоў больш дарагі тавар — сала, мяса, вяндліна, мёд; масла, ражкі сыру вясковыя жанкі прадавалі загорнутымі ў ільняныя анучкі; ля радоў з цабэркамі, кадоўбчыкамі, плеценымі кашалямі, карзінамі пахаджвалі хітраватыя дзядкі-ўмельцы.

Кірмашы былі цікавыя духам добразычлівасці, ціхмянай, нязлоснай насмешлівасці, панавалі тут ядраны жарт, ёмістае слова, пявучая вясковая гаворка.

У аўтобусе, які ідзе ў Асавец з Мінска, яблыку няма дзе ўпасці. Відаць, і гараджане прачулі, што ў мястэчку кірмаш. Прабягаюць паўз акно задуменныя сасоннікі, голыя бярэзнікі, мільгне ў прагале вёсачка.

Язды трохі больш чым паўгадзіны, і на першым жа прыпынку пры ўездзе ў мястэчка я высаджваюся. Аўтобус шыбуе далей, у самы канец вуліцы.

Асавец — мястэчка старадаўняе. Некалі, гадоў трыста назад, тут нават кнігі друкавалі. Цяпер жа ўзбоч забрукаванай вуліцы стаяць шэрыя дамкі, яны калі і адрозніваюцца ад вясковых вуліц, то толькі наяўнасцю аканіц, выштукаваных франтончыкаў і такімі-сякімі іншымі аздобамі, якія ўказваюць, што жыхары места больш пільна, чым вяскоўцы, дбаюць пра знешнюю прыгажосць жытла.

З боку ад паселішча вялікі, агароджаны мураванай сцяной могільнік, на якім узвышаюцца старыя панурыя хвоі, між іх праглядаюць жалезныя надмагільныя крыжы і каменныя пліты. Закасцянелы спакой мястэчка нібы вартуюць дзве ўзнёслыя касцельныя вежы. Адзін касцёл дзейнічае, мае шырокую браму з лацінскім надпісам наверсе, шырокі, абнесены мурам двор, прысады, другі ператвораны ў нейкі склад.

Ёсць у Асаўцы чайная, аддзяленне сувязі, аўтобусная станцыя, такая ж някідкая, як і ў Кавальцах, школа, і болей нічога. Падман зроку: яшчэ нядаўна родны гарадок, падобныя да яго паселішчы здаваліся асяродкам мудрай цішыні, спакою, я лічыў, што іх жыхары ведаюць штосьці такое, што і не снілася мітуслівым, вечна заклапочаным гараджанам. Два гады жыцця ў Кавальцах паступова развейваюць ружовыя трызненні. Цяжка ўявіць, каб пад дахамі вось гэтых сонных пахілых дамкоў адбывалася што-небудзь асаблівае. Цяжка нават апраўдаць існаванне мястэчка, якое нічога не вытварае, не мае прамысловасці, жыве з агародаў ды пенсій, што атрымліваюць жыхары. Тут, як і ў Кавальцах, саўгас, і я ведаю, што ўрабляюць поле лічаныя людзі, дзесятак-два механізатараў. Астатнія проста жывуць: трымаюць кароў, кормяць свінней, летам стараюцца як-небудзь накасіць сена. Асавец валодае сваім тытулам толькі за тое, што тут кірмашы.

Базарная плошча — з правага боку. Да яе трэба дабірацца вузкім правулкам. Замёрзлы груд згладзілі, шчыльна ўтрамбавалі колы машын, якіх, відаць, процьма тут праехала. Але і шкоды нарабілі машыны: расквасілі скаваныя льдом лужыны, і цяпер у многіх мясцінах гразь. Гараджане, якія вяртаюцца да аўтобуснага прыпынку, ціснуцца да парканаў, каб не запэцкаць туфляў і чаравікаў. На першым часе я не звяртаў увагу, што сумкі ва ўсіх, хто паспеў павандраваць па кірмашы, лішне рук не абцяжарваюць.

Бліжняя старана шырокага базарнага майдана наўсцяж застаўлена «Волгамі», «Масквічамі», «Жыгулямі», «Запарожцамі» розных выпускаў і колераў. Паміж імі там-сям прыткнуліся матацыклы і каляскі. Мабыць, сотні тры гараджан прыехалі на кірмаш на ўласных колах.

Але далей таксама машыны. Вялікія і малыя грузавікі з апушчанымі заднімі бартамі, аўтобусы з расчыненымі дзверцамі, ларкі, палаткі. Усюды развешаны нейлонавыя, капронавыя курткі, жакеткі, світэры, шалі, хусткі, навалам ляжаць горы матэрыялу, ватовак, валёнак, даволі няўклюдных ботаў, якія і ў вёсцы даўно ніхто не носіць, чаравікаў, галёшаў і іншага фабрычнага дабра.

Гандаль, аднак, вяла ідзе. Ля машын, палатак па адной-дзве кабеціны, якія, падцяўшы губы, неахвотна мацаюць крамніну.

Сяло свайго амаль нічога не прадае. Наводдаль ад машын стаяць прывязаныя да вазоў тры ці чатыры каровы, хрумстаючы сена, яны сумнымі вачамі пазіраюць на чалавечы тлум; вольна пахаджвае бычок з доўгай вяроўкай на шыі; закураны, замшэлы дзядок, не знайшоўшы пакупнікоў, ускінуў на плячо драўляную маслабойку, панёс дадому.

Нечакана сутыкаюся з Антанінай. Яна ў тым жа паліто, у якім прыязджала на святы, з-пад вязанага шаля выглядвае ўзбуджаны твар. Разгубіўшыся, я слова не паспеў сказаць.

— Ты чаго тут? — здзіўлена і як бы трохі збянтэжана пытае яна.

— Проста так. Хацеў кірмаш паглядзець.

— Мне туфлі трэба. Толькі тут не кірмаш, а падман. Прывезлі тое, што ў горадзе не купляюць.

У мяне ўзнікла думка, што сустрэча — на шчасце. Мы з Антанінай можам зараз пайсці з кірмаша, пасядзець у чайной, павандраваць па мястэчку, дзе нас ніхто не ведае. Я кажу ёй пра гэта, але яна адмаўляецца:

— Не магу. Прыехала са знаёмым на машыне. Бывай.

Праз хвіліну яна знікае ў натоўпе. Я не гляджу ў той бок, куды яна пайшла. Навошта мне глядзець.

 

VII

Некалькі дзён не знаходжу месца. Начамі не сплю. Не ведаў раней, што рэўнасць можа прычыніць столькі пакут. Антанінінага спадарожніка, які прывёз яе на машыне ў Асавец, уяўляю танклявым, нахабным хлюстам, ён носіць расквечаныя гальштукі, адрасціў вусікі, купляе модныя пласцінкі, а вечарам стараецца залучыць дзяўчыну. О, я навылёт бачу гэтых тыпаў! Сумлення ў іх няма, але яны артысты, у іх добра прывешаны язык, і яны могуць абваражыць каго хочаш. Такія стылягі заводзяць знаёмствы адразу з некалькімі дзяўчатамі. Сёння да адной ідзе, заўтра — да другой. У каго-небудзь з выжлятнікаў ёсць кватэра, там збіраюцца вясёлыя кампаніі. Няўжо Антаніна трапіла на гэтую прынаду?

Потым думкі ідуць у другім кірунку. Антаніна прыязджала ў Асавец, каб купіць туфлі. Калі той невядомы кавалер прывозіў Антаніну на кірмаш для такой звычайнай справы, то ў яе з ім адносіны, блізкія да сямейных. Ён, мабыць, усё ж сталы чалавек, Антанінін спадарожнік, бо стыляга дзяўчыну на кірмаш не павязе...

У адзін з такіх вечароў я не вытрымліваю. У скрыні сярод рознага начыння валяецца наган. Некалі Мікола быў партызанам, і, можа, з таго далёкага часу ў доме засталася зброя. З нагана не стрэліш: на месцы барабана прыладжана ўтулачка ад шарыкападшыпніка, але з выгляду ён як сапраўдны. Відаць, ім забаўляўся Міколаў сын.

Мне падалося, што Антаніна прыехала дамоў разам з кавалерам. Паклаўшы ў кішэню цацачны наган, я цэлы вечар блукаю пад Разуменкавымі вокнамі. Навошта? Не ведаю. Звычайнае вар’яцтва.

У доме ляснічага нікога няма, і я супакойваюся.

У гэты час у Міколавым доме начуе прыезджы з Мінска. Ён працуе ў высокай установе — у міністэрстве, а ў саўгас прыехаў па службовай справе. Госць салідны з выгляду, ладная постаць: буйная сівая галава, па манеры трымацца, размаўляць ён нагадвае чалавека, які доўгі час займаў кіруючыя пасады.

Госць чымсьці ўзрушаны, ён варочаецца на канапе, дзе яму паслана пасцель, раз за разам уздыхае. Я, лежачы на сваім нікеляваным ложку, таксама не сплю, і між намі неўпрыкмет распачынаецца размова.

Таварыш з міністэрства вельмі здзіўляецца, калі дазнаецца, што я жыў у Мінску, працаваў на заводзе, меў пяты разрад слесара-наладчыка і раптам, кінуўшы усё, пераехаў у Кавальцы. Ён нават не бярэ пад увагу, што я заканчваю універсітэт.

— Вы што — не прыжыліся ў горадзе? Я, сказаць па праўдзе, з такімі выпадкамі не сустракаўся.

— Прыжыўся,— адказваю я.— Хоць напачатку думаў, што не вытрымаю. Але гэта было даўно, калі яшчэ вучыўся ў рамесным вучылішчы.

— Да вёскі з цяжкасцю прывыкалі?

— Цяжка было першы год. І то толькі таму, што не было блізкіх людзей.

— Пытанне, якое трэба рашыць,— разважае госць.— Лічыцца, што ў вёсцы не хапае культуры і таму моладзь бяжыць у горад. Але я ведаю многа прыкладаў, калі ў калгасах, саўгасах добрыя клубы, у кожнай хаце тэлевізар, але моладзь усё адно не затрымліваецца. Ёсць, мабыць, глыбейшыя прычыны, звязаныя з самімі адносінамі да жыцця.

— У горадзе лягчэй, весялей жыць,— пацвярджаю я.— З якога боку ні вазьмі...

Пра тое, што прывяло мяне ў Кавальцы, госцю не раскажаш.

Калі служыў у арміі, неадступна, уладна паўставаў перада мной вобраз Антаніны. Па разліках, яна канчала дзесяты клас. Але ў гарадку яе не было. І маці маёй не было. Калі яна памерла, на пахаванне я спазніўся — служыў за граніцай.

Дэмабілізаваўшыся, вярнуўшыся на завод, я пастараўся дазнацца пра Антанінінага бацьку. Ён яшчэ грымеў. Працаваў старшынёй райвыканкома ў раёне, размешчаным на поўдні ад Мінска, затым дырэктарам саўгаса ў Кавальцах. Маючы атэстат сталасці — вячэрняя школа была скончана яшчэ да арміі,— я нават залішне лёгка, на льготных умовах паступіў ва універсітэт. У той самы, дзе вучылася Антаніна. Я некалькі разоў сустракаў яе, але яна мяне не пазнавала. Я чакаў свайго часу.

...Бялявая, пушыстая дзяўчынка, перавальваючыся на тоўстых ножках, прыходзіла на земляны вал, насыпаны вакол крэпасці, дзе сядзеў і плёў з лыка лапці ціхмяны хлапчук.

— Што ты робіш? — пыталася яна.

— Абутак сабе.

— Зрабі мне.

— Табе нельга насіць лапці.

— Чаму нельга?

— Ты ў іх прамочыш ногі і захварэеш.

— Чаму ты сам не хварэеш?

— Я прывык.

— Люблю дужых,— гаварыла дзяўчынка.— Калі вырасту, выйду замуж за цябе. Бо ты сільны і ўсё ўмееш. Толькі нікому не гавары. Нават маёй маме не гавары. Я, калі іду да цябе, не кажу ёй нічога. Гэта наша тайна...

Унізе, на лугавіне, пасвіліся каровы, наўзбоч ад ручая жоўтымі астраўкамі цвіла лотаць.

— Якія кветкі цвітуць першыя? — пыталася дзяўчынка.

— Жоўтыя.

— А потым?

— Чырвоныя.

— За чырвонымі якія цвітуць?

— Блакітныя.

— Ты мне прынось блакітныя кветкі,— гаварыла дзяўчынка.— Я іх больш за другія люблю. У мяне ёсць гарлачык, я налью ў яго вады, і кветкі будуць расці ў мяне заўсёды.

— Не будуць расці,— адказваў хлапчук.— Кветкам трэба карэнне.

— Хіба ў іх другія карэнні не могуць вырасці?

— Не могуць.

Выходзіць, для мяне настаў час блакітных кветак. Мабыць, трохі запозна, бо першая маладосць даўно мінула. Калі я паступіў ва універсітэт і пасля вячэрніх лекцый, канспектаў доўга не засынаў, мне мроіліся лес, родны гарадок і далёкая, маленькая Антаніна. Мне здавалася, што ў Кавальцах, дзе жыве яе бацька, ля сасоннікаў, так падобных на нашы, мы лягчэй, хутчэй адновім тое, што тоненькай нітачкай намецілася ў дзяцінстве. Можа, я дзівак, але дзеля гэтага махнуў рукой на дасягнутае: саступіў аднапакаёвую кватэру з ваннай, газавай плітой сястры. У яе дзіця, хворы муж, а кватэра прыватная.

Зрэшты, позна каяцца. Магло выйсці так і без Антаніны. Гэта ж праўда, што мне хацелася зноў адчуць, як дыхае ў твар золкі ранішні вецер, як звіняць, падаючы са стрэх, капяжы, як пахне дым, калі паляць восенню бульбоўнік. З усім гэтым трэба было нешта рабіць.

З сустрэчы на кірмашы мінуў тыдзень. Антаніна прыехала на дзень Канстытуцыі. Свяціла сонца, але дзьмуў калючы вецер, сек у твар пяском, і круглы цьмяна-жоўты шар сонца, які вісеў нізка над дахамі, здаваўся ў такі дзень зусім недарэчным. Я брыў да Івана, мы сутыкнуліся з Антанінай ля крамы і, толькі кіўнуўшы адно другому, як звычайныя знаёмыя, разышліся. Мне хацелася азірнуцца, але я стрымаў сябе. Машыны ў мяне няма, невядома, ці будзе, і няма сэнсу лавіць вецер у полі. Я прыехаў да Антаніны без дасягненняў, якія б мелі вартасць у яе вачах. У гэтым прычына таго, што мы бясконца гуляем у кошкі-мышкі...

Трэба займацца справай. Праз месяц сесія, яшчэ два экзамены на носе, а там і дыпломная работа набяжыць. Завочнікам для напісання дыпломнай даюць чатырохмесячны адпачынак, выклікаюць у Мінск.

Мы з Іванам гуляем у шахматы, абмяркоўваем навіны. Адна з іх мяне проста ўражвае. Аказваецца, дырэктар саўгаса Таццяна Фёдараўна выходзіць замуж. За чалавека з міністэрства, які нядаўна прыязджаў і начаваў у Міколы. У саўгасе могуць быць буйныя перамены: начальнік з Мінска, які нечакана аўдавеў, наўрад ці згодзіцца жыць у вёсцы.

— Ужо ёсць нездаволеныя,— Іван пасміхаецца.— У першую чаргу твой Разуменка.

Я паціскаю плячамі. Чаму Разуменка мой, чаму ён нездаволены?

— Ладна, цесць Разуменка добры, ды не для нас з табой. А наконт жанчын, калі хочаш ведаць, ён промахам не быў. Таццянка — яго апошняе каханне. Гадоў дзесяць прайшло, як узяў яе пад крыльца. З участковых аграномаў вывеў у дырэктары.

Мне непрыемна слухаць Івана.

— Распуста,— прамаўляю я, каб што-небудзь сказаць.

— Не спрашчай. Разуменка быў кіраўніком што трэба. Сам жыў і другім жыць казаў. Бабы — дзела дзесятае. Хітры быў мужык. Вядома, кіраваў валявымі метадамі. Тады ўсе так кіравалі.

— Але ж ваша Таццяна Фёдараўна ў госці да Разуменкі ходзіць, з яго жонкай бачыцца. Як яна можа глядзець ёй у вочы?

— Ты дзівак. Ну і што, што ходзіць? Баба самога чорта абдурыць. Абы мужык падабаўся.

— То чаму цяпер ідзе замуж за другога? Чаму не магла раней?

— За каго ёй было ісці? За Разуменку? Ды ён жа стары, сямейны. А цяпер у самой пенсійны ўзрост хутка. Дырэктар, скажу табе, яна не надта. Дзірак у саўгасе хоць адбаўляй. Вось і шукае ціхае месца.

— Ты ўсё агрубляеш, Іван.

— Нічога не агрубляю. Сэ ля ві, як гавораць французы.

У саўгасе запахла пераменамі, таму Іван свядома адцягвае пераезд на цэнтральную сядзібу. Усе адцягваюць. У новым доме выяўлены недаробкі, і насупроць зімы з цёплых дамкоў у каменную аграмадзіну проста страшна перабірацца.

У мяне ў патайной кішэні пляскатая пляшачка, і рэшту кароткага дня мы праводзім, патрохі частуючыся. Добра, што ў Кавальцах жыве Іван. Толькі з адным ім я сышоўся, зблізіўся, баўлю час, калі гняце адзінота. Доўга буду помніць мінулую зіму. Бляскі аўтобусных фар, якія ліжуць вяршаліны сосен, калі машыны, кіруючыся на Асавец, уз’язджаюць на пагорак, здаваліся агнямі Мінска, агні гэтыя вабілі, клікалі назад у горад.

Цяпер лягчэй. Мяне чакае дыплом, чатыры месяцы ў Мінску. А там відаць будзе...

Заметка ў газеце не змешчана, і мне карціць спытаць у Івана, ці было ўвогуле якое-небудзь рэагаванне на дасланы мной у рэдакцыю ліст. Звычайна, на лісты рэдакцыя адказвае. Тры тыдні прайшло — ні гуку.

Але я развітваюся, нічога не спытаўшы. Калі будзе які-небудзь знак, Іван мне сам скажа.

Ля Разуменкавага дома я спыняюся. Яркае святло з яго акон як бы заклікае падарожнага завітаць да добразычлівага гаспадара, пасядзець, адвесці душу. Можа таму, што я выпіў, узнікае жаданне забыць на кірмаш, зайсці да Антаніны, зрабіўшы выгляд, што нічога не здарылася. Яна, мабыць, дома. Але я зараз жа адганяю гэтае жаданне.

Я доўга вандрую па вуліцы. Ад Разуменкі ніхто не выходзіць. Нарэшце ў доме пачынае гаснуць святло — спачатку ў адным акне, затым — у другім.

На мастку спатыкаюся з Вандай. Дзіўна, яна выходзіць на шпацыр толькі па вечарах. Нібы баіцца людзей. Я даўно збіраюся падрабязней распытаць гаспадароў, як, чаму страціла розум няшчасная дзяўчына, прыкметная, відная нават у сваіх лахманах. Ды ўсё не збяруся. Ведаю толькі — тут прымешана нейкая любоўная гісторыя.

 

VIII

Пайшоў снег. Ён валіў сырым мокрым хлоп’ем дзень і ноч, а назаўтра ціскануў марозік, узышло нізкае зімовае сонца, і ўсё навокал перамянілася, як у казцы — заблішчала, заіскрылася, заззяла. Прыгожая наша Беларусь! Асабліва яе сярэдняя частка, уключаючы Міншчыну. Прырода стварыла тут мноства пагоркаў, вялікіх і малых, наслала раўнін, далін, укрыла іх лесам. Зімой, як і летам, навакольныя ляскі і пагоркі — павабнае месца для гараджан. Мінску, які на маіх вачах зрабіўся вялікім горадам, робіцца цесна ў каменных мурах. Яшчэ не душаць мінчаніна горкія дымы, бо заводы паўсталі пераважна на ўскраінах, яшчэ можна выкупацца ў летнюю гарачыню ў межах самога горада, даехаўшы трамваем да Камсамольскага возера, можна знайсці зацішак, спакой у скверах і парках, а ўсё адно гараджане рвануліся на прыроду. Сведчаннем гэтаму — мурашнікі садова-агародніх пасёлкаў, якія, нібы грыбы пасля дажджу, выраслі на пустэчах, лысых пагорках, закіданых балацявінах у бліжнім і далёкім гарадскім наваколлі.

Два такія пасёлкі за Варонняй гарой, недалёка ад Кавальцоў. Лыжнікі таксама аблюбавалі Вароннюю гару. Зімой іх тут нават больш, чым грыбнікоў летам.

Снежань — месяц цяжкі. Канчаецца другая чвэрць, трэба падводзіць вынікі. Спакойна-памяркоўны, ветлівы Станіслаў Людвігавіч, дырэктар, ходзіць на ўрокі, штотыдня наладжвае педсаветы, нарады, выклікае ў кабінет настаўнікаў, каб двойкі, якія пагражаюць абрынуцца на школу, асабліва на старэйшыя класы, ператварыць у ціхамірныя тройкі, і такім чынам падрыхтаваць прыстойную справаздачнасць.

У нядзелю настаўнікам трэба ісці на фермы. Блізіцца Новы год, трэба выпускаць насценгазеты, «баявыя лісткі». Мне ўдалося сабраць матэрыял для лістка загадзя, таму адчуваю сябе вольным казаком.

З раніцы на лыжах кірую на Вароннюю гару. Настрой у мяне спакойна-журботны. Можа таму, што Антаніна ў Кавальцах. Але я не хаджу да яе, вытрымліваю характар.

На Варонняй гары вялікі тлум. Дзяўчат, хлопцаў у рознакаляровых лыжных касцюмах, куртках, шапачках болей за паўсотню, яны слізгаюць з гары, падаюць, адно другога падымаюць, абтрасаюць ад снегу, а найбольш перагукваюцца і смяюцца.

Лезці ў талаку я не асмельваюся. Узабраўшыся на суседні прыгорак, спускаюся, затым падымаюся зноў, патрошкі назіраючы за лыжнікамі. Так некалькі разоў. Бясконцы смех, выгукі нарэшце перастаюць цікавіць, і праз гадзіну я бяру кірунак на сасоннік.

Лыжню нехта праклаў, ісці лёгка. Снег яшчэ неглыбокі, паўзверх тырчаць шэрыя былкі рознага палявога зелля. Некаторыя сцябліны абдзёўбаны, абскублены — насеннем ласаваліся снегіры. У такіх мясцінах на снезе засталіся цёмныя кропачкі шалупіння.

У сасонніку — стоеная цішыня. Час нібы спыніўся. Снегу між дрэвамі мала, з-пад тоненькага насту вытыркаюцца кусцікі барвенку, пад густой навіссю галін трапляюць наогул рудыя, голыя пляшыны засыпанага ігліцай долу, цёмна-зялёнымі плямінамі выдзяляюцца купы ядлоўцу.

Лыжня вядзе па просецы. Пагоркі чаргуюцца з нізінамі, сасоннік змяняецца густым ельнікам, зараснікамі чарналесся. Дзіўна бачыць знаёмыя мясціны, дзе яшчэ нядаўна я блукаў, вышукваючы грыбы, пад снежным покрывам, у зацятым зімовым сне. Яны так змянілі воблік, што іх ледзь пазнаеш. І неяк сумна ад гэтага, тужліва.

Наперадзе дзве постаці ў лыжных касцюмах, міжволі я замаруджваю крок. Зварочваць з прасекі некуды, лыжнікі тым часам стаяць, аб нечым перамаўляюцца. Цяпер я добра бачу высокага перахлябістага хлопца — у яго шырокія плечы і вельмі вузкая паясніца, так што здалёк хлопец падобны на клічнік, і дзяўчыну — яна ніжэйшая за напарніка, пухленькая, тоўсценькая, у чырвонай шапачцы. Калі я параўняўся з парачкай, дзяўчына похапкам сіняй рукавічкай выцірала слёзы...

Відаць, яшчэ адна не надта шчаслівая гісторыя. Мне чамусьці здаецца, што падобны на клічнік хлопец вадзіў па вуліцах сяброўку, паклаўшы ёй руку на плячо, прылюдна дэманструючы сваю прыхільнасць да яе. Мне такія парачкі ніколі не падабаліся. Добра, калі ў іх добра. А калі нязгода, разлад? Няўжо дзяўчына можа дазволіць, каб праз паўгода ці год другі хлопец павёў яе па вуліцы, гэтак жа абшчаперыўшы рукамі?

Зачапіўшы лыжай за корань, лячу потырч у снег. Хуценька падымаюся: могуць убачыць тыя двое, якіх пакінуў на просецы.

Паблукаўшы па лесе, зноў выбіраюся на поле. Дзень хмурны, сонца не паказалася, але ўкрытая белай снежнай пасцеллю зямля ўсё адно здаецца святочнай. Добра, лёгка дыхаецца, калі павандруеш па першым снезе. Адчуваеш сябе бадзёрым, дужым, знікаюць клопат і згрызота.

На Варонняй гары тым часам ціха. Лыжнікі ўгаманіліся. Мабыць, налётаўшыся, згаладаўшыся, паселі ў аўтобусы і падаліся ў горад.

Падбіраючыся да шашы, заўважаю постаць, яна рухаецца насустрач. Яшчэ бліжэй падышоўшы, бачу дзяўчыну: сіні лыжны касцюм шчыльна аблягае паўнаватую зграбную паставу, лыжы чырвонага колеру, кіі металёвыя, алюмініевыя, але трымаецца дзяўчына на сваіх чырвоных лыжах не вельмі ўпэўнена. Ды гэта ж Антаніна! Цяпер, калі я зусім блізка, яна трошкі збочвае, робячы выгляд, што не мела намеру са мной сутыкнуцца.

Лыжнага касцюма ў мяне няма; збіраючыся прагуляцца, я надзеў старыя штаны, тоўсты вязаны світэр і толькі цяпер адчуваю, што сподняя сарочка, каўнер верхняй — мокрыя. Падціснуты марозікам снег трохі зашэрх, але па цаліку, без лыжні, наст не трымае, я раз-пораз правальваюся і, зрэзаўшы вугал, адчайна кірую на збліжэнне з лыжніцай.

Я не ведаю, што скажу Антаніне, але мне прыемна, што яна выйшла на лыжах. Першы раз я сустракаю яе паблізу сасоннікаў, на адзіноце. Гэта прыдае адвагі.

— Ты добра на лыжах ходзіш,— гаворыць Антаніна, калі я нарэшце раўняюся з ёю.— Думала, не дагоніш...

Твар яе расчырванеўся, коратка падстрыжаныя валасы ў беспарадку раскіданы, узмакрэлая русявая пасмачка прыліпла да лба. Ніколі не бачыў я Антаніну такой прыгожай, па-дамашняму блізкай.

Дакоры, злосць, рашэнне трымацца ад яе наводдаль, не шукаць сустрэч — усё гэта адразу знікае, і толькі радасна і трывожна б’ецца сэрца. Я зноў апантаны, узрушаны, не знаходжу слоў, каб адказаць ёй, а тыя, што знаходжу,— не да месца.

Мы ідзём поруч, лыжы правальваюцца ў снег, але ісці прыемна, я ўдзячны лёсу, што выпала гэтая шчаслівая хвіліна.

— Я хацеў цябе ў лесе сустрэць,— нарэшце гавару я.— Часта хадзіў тут. Летам, вядома.

— Што было б, каб ты сустрэў мяне ў лесе? — злёгку прыплюшчаныя знаёмыя вочы як бы зіркаюць на мяне з насмешкай.

— Нічога. Ты ўсё забыла.

— Што я забыла?

— Тое, што мы з табой жылі на адной вуліцы. Вучыліся ў адной школе... Я пасвіў кароў... Ты прыходзіла кожны дзень. Помніш, у нашым гарадку ёсць земляны вал. Насыпаны вакол старажытнай крэпасці. Мы там сядзелі...

Яна спынілася. Здзіўлена, як бы нават трохі недаверліва, спалохана — і глядзіць на мяне.

— Слухай, Жэня... Ты гаворыш каторы раз. Нічога я не помню. Бацьку перакідвалі з месца на месца. Я пазабывала нават, дзе жыла. Ледзь не кожны год — новая школа, другія настаўнікі. Хоць цябе запомніла. Ты прыязджаў з рамеснага вучылішча. Акуратненькі такі фабзайчык у чорнай шапцы. Я ў той школе вучылася да пятага класа...

Яна нарэшце сказала тое, аб чым я даўно здагадваюся. Пушыстая дзяўчынка з тоўстымі ножкамі, заплеценай касой, вялікімі, нібы здзіўленымі вачамі і Антаніна — дзве розныя істоты. Гэта — відная, рослая, прыгожая — за тую даўнюю ні ў якой меры адказваць не можа.

— Ты калі едзеш у Мінск?

— Трэба вечарам.

Я здзіўляюся, адкуль бярэцца красамоўства.

Чаму нам, кажу Антаніне, не пабыць у гарадку, дзе я нарадзіўся, рос і дзе доўга жыла ты? Гэта недалёка, мы сыдзем з аўтобуса, павандруем па вуліцах. У мяне ў тым гарадку таксама нікога няма, браты, сёстры паразляталіся, але там, на самым беразе штучнага возера, якое заліло лугавіны, лес, дзе я пасвіў кароў, стаіць белакаменны будынак — ні то гасцініца, ні то турысцкі кемпінг. Мы можам туды завітаць, потым я пасаджу цябе на электрычку...

 

ІХ

Вечар — як у дзіўным сне. Сінія зімовыя змрокі, прыціхлыя вулачкі, голыя чорныя дрэвы, ледзь не ў кожным двары; прысадзістыя, з аснежанымі дахамі драўляныя дамкі. Аканіцы ў некаторых з іх прычынены, праз шчыліны прабіваюцца тоненькія пасмачкі святла, у некаторых наогул няма аканіц, вокны завешаны фіранкамі, але дамкі паўрасталі ў зямлю, і калі глядзець з рыпучага абледзянелага тратуара паўзверх фіранак, можна ўбачыць, што робіцца ў кожнай кватэры.

Хто жыве ў нашым гарадку? Найбольш сталыя людзі, пенсіянеры, якім даўно не хочацца рвацца ў дальнія далі. Моладзь працуе пераважна ў Мінску, раніцай ад’язджае, вечарам прыязджае. У гарадку ёсць саўгас, некалькі майстэрань, паблізу кар’еры, адкуль возяць на мінскія будоўлі жвір і высеяны з пяску гравій.

Хмурна чарнеюць у цёмным зімовым небе мураваныя касцельныя вежы. Рэшткі крэпасці, земляны вал — трохі наўзбоч. Усё закідана снегам, ахутана змрокам — нічога не разгледзіш.

Я паказваю Антаніне дом, дзе яна жыла. Звычайны драўляны асабнячок з чатырохскатным дахам, невялікім дворыкам, у якім растуць дзве старыя разгалістыя ліпы. У гэтым дамку заўсёды кватаравалі раённыя кіраўнікі; цяпер, відаць, жыльцы звычайныя, бо раён скасаваны.

— Я помню наш дом,— гаворыць Антаніна.— Іншы раз еду электрычкай, а тут перасаджваюся на аўтобус.

Антаніна маўклівая, задуменная. Такой яна была толькі ў вераснёвы вечар, калі мы вандравалі па Кавальцах.

Мы ўжо з гадзіну блукаем па вуліцах і нарэшце выбіраемся на плошчу. Час не позні, яшчэ адчынены магазіны, крамы, вяртаюцца дамоў, несучы ў руках сумкі, гаспадыні. Ад крэпасці даносяцца дзіцячыя галасы. Відаць, дзеці катаюцца з горкі, якой служыць земляны вал. Нават у нашым гарадку ёсць таксі. Дзве машыны з зялёнымі агеньчыкамі якраз чакаюць на плошчы. Мы садзімся ў першую, я прашу падвезці да рэстарана, размешчанага на беразе вадасховішча. Пяць — дзесяць хвілін, і мы на месцы.

Мы распранаемся, падымаемся на ліфце аж на пяты паверх. Тут ёсць утульная зала, з акна якой адкрываецца прыгожы краявід. Дзеля гэтага краявіду я і прывёў Антаніну ў рэстаран. Снег, якім укрыта замёрзлае вадасховішча, здаецца сіняватым, у заазёрнай далі чарнеюць прысады навакольных вёсачак, зарослыя сасняком пагоркі.

Людзей у рэстаране пакуль што мала, нам вельмі хутка прыносяць пітво і закуску. Я заказаў сабе трохі гарэлкі, Антаніне — кагору. Пасля першых жа чарачак прыемна шуміць у галаве. Я расказваю пра сябе — як жыў, вучыўся, як, служачы ў арміі, успамінаў яе.

— Мог пісьмо напісаць,— гаворыць Антаніна.— Дзіўны ты чалавек.

— Куды б я напісаў?

— Па старым адрасе. Нам бы пераслалі.

Ніколі Антаніна так уважліва мяне не слухала. Яна ўвогуле сёння расслабленая, мяккая. Нібы плыве ўслед за хваляй. У тым месцы, дзе я расказваю пра універсітэт, пра тое, як сустрэўся з ёю і яна мяне не пазнала, Антаніна зноў перабівае:

— Дзівак, не мог падысці і сказаць.

Зала пакрысе напаўняецца. Афіцыянтка запальвае люстры ў самых далёкіх кутках. У зале робіцца святлей, але затое горш відаць з акна. Цемень за акном згусцілася, і, мабыць, трэба прыліпнуць да самай шыбіны, каб што-небудзь убачыць. Прыходзяць парачкі.

Яны, відаць, спецыяльна прыехалі за горад, каб пабыць на адзіноце.

— У цябе была кватэра, і ты яе пакінуў? — перапытвае Антаніна, і на яе твар як бы набягае цень нездавальнення.— Нічога не разумею.

— Каб быць бліжэй да цябе.

— Дык я ж у горадзе жыву. Мне свая кватэра пакуль што і не снілася.

— Затое прыязджаеш у Кавальцы. Мне трэба было ў школу. У горадзе не так проста знайсці месца.

— Абавязкова трэба было ў школу?

— Не абавязкова. Але я думаў...

Прываліла шумная кампанія. Услед за расчырванелымі з холаду хлопцамі, дзяўчатамі, якія занялі тры суседнія столікі, на ўзвышэнне ля процілеглай сцяны падняліся два акардэаністы, расчахлілі інстументы. Музыканты таксама, відаць, прывандравалі з горада.

Кампанія, якая размясцілася па суседству, самая што ні на ёсць сучасная. З выгляду хлопцы адчайна-рашучыя, сыплюць словамі, жартамі — здаецца, ім мора па калена. У дзяўчат падфарбаваныя павекі, яны смяюцца трошкі гучней, чым трэба, закладваюць нага за нагу, кураць. Стыль мне трошкі вядомы — пусціць пыл у вочы. На самай справе нашы суседзі не прайшлі ніякіх медных труб, нічога асаблівага не бачылі, працуюць у канторах, канструктарскіх бюро, а то і за стаякамі стаяць. Зрэдку збіраюцца, каб вось так правесці час.

Цяпер, калі рэстаран стаў людны, тлумны, Антаніна як бы пажвавела. Яна прыкметная, на яе кідаюць позіркі з суседніх столікаў. І яна не тоіць, што ўвага ёй падабаецца.

— Дзе будзеш сустракаць Новы год?

— Не ведаю.

— Хочаш, прыеду? Сходзім у кіно, знойдзем такое месца, як тут.

Яна глядзіць на мяне і пасміхаецца.

— Давай...

Зайгралі акардэаністы, нашы суседзі, якія нават заказ не зрабілі, пайшлі танцаваць. Я запрашаю Антаніну, яна ахвотна падымаецца з месца. Яшчэ ніколі Антаніна не была такой блізкай, я адчуваю яе дыханне, гляджу ёй у вочы, злёгку затуманеныя, павільгатнелыя. Ад нацятасці я іншы раз парушаю такт, але тут, у крузе, ніхто не заўважае: парачкі танцуюць, шчыльна прыхінуўшыся, абняўшыся, паклаўшы адно другому рукі на плечы. Я думаю, што быў вялікі дурань, мог вось гэтак танцаваць з Антанінай год назад, і не было б між намі адчужанасці, непатрэбных згрызот.

Калі скончыўся факстрот, мы выпіваем па кілішку і маўчым. Глядзім адно на другога. Антаніна здаецца задаволенай.

Зноў зайгралі акардэаністы, да нашага століка падлятае высокі, з адпушчанымі на шчоках бачкамі хлапчына. Антаніна, нават не зірнуўшы на мяне, ідзе з ім у круг.

Няма нічога дзіўнага. У танцах такое — звычайнасць. Але мне непрыемна. Мог бы і я якую-небудзь дзяўчыну запрасіць. Але я не хачу ні з кім танцаваць, нават насуперак Антаніне.

Каб не глядзець у залу, пазіраю ў акно. На месцы, дзе стаіць турысцкі кемпінг, і далей, дзе вадасховішча, былі кусты, лугавіна, лес. Тут я пасвіў кароў. Усё перамянілася. Нават дзве ці тры вёсачкі знеслі. Мінск — вялікі горад, яму трэба вада...

Антаніна села на месца, я не падаю выгляду, што чым-небудзь нездаволены. Мы размаўляем, як раней, потым зноў ідзём танцаваць.

Акардэаністы сумленна зарабляюць хлеб. Перадых сабе і другім даюць самы кароткі. Тым часам хлопцы з-за суседніх столікаў нібы згаварыліся. Па чарзе падыходзяць да Антаніны, запрашаюць у круг. Яна проста расцвіла: расчырванелася, папрыгажэла, вочы ззяюць. Адчувае сябе каралевай вечара.

Яшчэ не позна, дзевяць гадзін. Але мне не трэба забываць, што заўтра ўрокі.

— Пойдзем,— прашу Антаніну.— Пакуль да электрычкі, пакуль сядзеш...

— Пачакай. Няўжо табе не весела?

Найбольш завіхаецца ля Антаніны высокі з бачкамі. Танцуе выдатна, і твар у яго прыемны. Умее хадзіць ля дзяўчат. Прыводзіць Антаніну да століка, ветліва ўсміхаецца. Па-мойму, ён наогул не супроць, каб перасесці да нас. На дзяўчыну, з якой прыйшоў, не зважае. Я крадком назіраю за гэтай дзяўчынай. Чарнявенькая, шчупленькая, з падфарбаванымі вуснамі, падведзенымі павекамі. Была шустрая, як змейка, а цяпер самотная. З-за няўвагі свайго кавалера. Ад Антаніны лішняй увагі я таксама не маю, і самы час мне аб’яднацца з чарнявенькай...

Ужо дзесяць гадзін, весялосць у разгары. Апошні аўтобус на Кавальцы адыходзіць а палове адзінаццатай, і калі я на яго не траплю, трэба думаць пра начлег. Я іду да буфета. Там, у зашклёнай шафе, стаяць пляскатыя пляшачкі з белавежскай гарэлкай, якія прыдатна насіць у кішэні. Адну такую пляшачку бяру сабе. Калі заначую ў гарадку, то прыйду да знаёмых не з пустымі рукамі.

Яшчэ іграюць акардэоны, не скончыўся танец, але Антаніна раптам выходзіць з круга. Адна, без кавалера.

— Пойдзем. Я не хачу тут быць.

— Пачакай. Што здарылася?

— Нічога,— не чакаючы мяне, яна кіруе да выхада.

Похапкам разлічваюся з афіцыянткай, сігаючы па лесвіцы, даганяю Антаніну ў вестыбюлі. Мы апранаемся, выходзім на двор.

— Што ўсё-такі здарылася, Антаніна?

— Ён сказаў мне гадасць...

— Хочаш, наб’ю яму морду?

Яна бярэ мяне за штрыфлі паліто, злёгку прыхінае да сябе.

— Не трэба біць морду. Ён проста дурань. Прызначаў мне спатканне... Але з кім папала я на спатканні не хаджу. І не пайду. Ведай гэта...

Цудоўны вечар. Над галавой вісіць круглявы месяц, хісткім мроівам ахінута наваколле. Снег на возеры адлівае густой сінню, цёмнымі выступамі ўзвышаюцца далёкія сасоннікі, у вёсачках на тым беразе ледзь прыкметна мільгаюць агеньчыкі.

Ля гасцініцы дзяжурыць таксі.

— Хочаш, паедзем адразу ў Мінск?

— Багач знайшоўся. Яшчэ ходзяць электрычкі.

— Я праўду кажу. Давай хоць раз.

— Не выдумляй. Трэба на станцыю. Ад машыны ў мяне баліць галава.

Таксі імчыць паўз возера, мінуўшы гарадок, зварочвае на шашу. Можна было прасцей паехаць, але таксіст нездарма дзяжурыў. Цяпер, каб трапіць на станцыю, яшчэ раз праскочым вуліцамі гарадка.

Мінаем могілкі. Самае прыкметнае ў гарадку месца — вось гэты шырокі, пад выноснымі соснамі абсяг могілак. На радаўніцу тут збіраецца народ з усёй акругі. Маці мая тут пахавана. Калі і славіцца чым гарадок, то рэшткамі старой крэпасці, замчышчам, дзе вядуцца раскопкі, і гэтымі вялізнымі могілкамі, якім, відаць, не менш тысячы гадоў.

Памяшканне чакальнай залы маленькае, няўтульнае. Са столі звісае на электрычным шнуры закапаная пабелкай лямпачка, на сценах два плакаты: адзін першамайскі, на другім намаляваны неабачлівы ў плашчы, з чамаданчыкам грамадзянін, які імкне проста пад колы цягніка. Мы з Антанінай сядзім на дубовай лаўцы, наўсцяж здратаванай подпісамі, ініцыяламі пасажыраў — некаторыя з іх нават нажом выразаны. Пахне мазутам, тытунём, кіслым спёртым духам.

На аўтобус не траплю. Побач Антаніна, і я зусім не думаю, як дабяруся да Кавальцоў.

У палавіне дванаццатай прыбывае наша электрычка. Яна далей не ідзе, адправіцца на Мінск і ў дзве гадзіны ночы вернецца сюды. З вагонаў выходзяць запозненыя пасажыры. Не садзіцца ніхто. Электрычак хапае. Асабліва часта ходзяць раніцай і вечарам.

Наш вагон пусты. І ўвесь цягнік пусты. Дзіўна ад думкі, што электрычка павязе толькі мяне і Антаніну. Ва ўсякім выпадку да бліжэйшай станцыі будзем раскашаваць адны.

— Вылазь,— гаворыць Антаніна.— На аўтобус спазніўся?

— Спазніўся.

— Што будзеш рабіць?

— Паеду з табой.

Яна ціхенька, гулліва смяецца.

— У Мінску да сястры пойдзеш?

— Вярнуся назад гэтай электрычкай.

— Не ведала, што ты такі рыцар.

— Цяпер ведай...

У вагоне паўзмрок. Калі электрычка кранаецца, вымаю з кішэні пляскатую пляшачку. Антаніна ўсклікае, як спалоханая птушка:

— Ты наперад абдумаў. Намеціў план.

— Намеціў.

— Не спадзявайся. Думаеш напаіць мяне, будзеш гаварыць пяшчотныя словы, палезеш абнімацца, цалавацца. Нічога не выйдзе...

— Выпі трошкі. Не буду гаварыць пяшчотных слоў...

Яна, аднак, рашуча адмаўляецца, і я хаваю пляшачку.

Паўз акно праплываюць аснежаныя сасоннікі, цёмныя лозы, край насыпу, і зараз жа цягнік затарможвае. Пятля замёрзлай рачулкі пад навіслымі голымі алешынамі, казырок навеса прыгараднай станцыі, сонныя дамкі ля сцяны лесу здаюцца дзіўнымі, незвычайнымі. У вагон і тут ніхто не заходзіць.

— Я тут ведаю ўсё,— хвалюся Антаніне.— Кожны лясок, сцежку.

Яна глядзіць на мяне недаўменна.

— Навошта табе?

Як ёй сказаць? Калі вярнуўся з арміі, летам, восенню тыдня не мог вытрываць, не завітаўшы ў лес. Пасля змены ці ў выхадны — на аўтобус — і ў бярэзнікі паабапал Слуцкай шашы, у Лагойскім бары. Збіраў грыбы. Ды не адны грыбы вабілі. Жыла ў душы патрэба дакрануцца да звычайнага, адчуць, як пахне зямля, убачыць вясковыя хаты, панадворкі...

— Вырас на прыродзе,— гавару Антаніне.— Ты, можа, памятаеш — пасвіў кароў.

Спіць засыпаная снегам зямля, дрэмлюць прыгарадныя пасёлкі. Электрычка спыняецца праз кажныя пяць-шэсць хвілін. У наш вагон па-ранейшаму ніхто не садзіцца. Светлы месячны полаг, якім ахінуты пералескі, дрэвы, кусты, будынкі, змякчае іх абрысы, надаючы ўсяму бачнаму хісткасць, расплывістасць. Прыгажосць незвычайная. І Антаніна прыгожая.

— Ты любіла каго-небудзь? — пытаю, больш ахмялелы ад наплыву пачуццяў, чым ад гарэлкі.

— Так, як у кнігах пішуць,— не.

— З кім ты прыязджала ў Асавец?

— Звычайны знаёмы. Мы разам працуем.

— Антаніна, пяць гадоў, як я зноў убачыў цябе. І ніяк не магу пазнаёміцца...

— Зрабі так, каб дзень і ноч пра цябе думала.

— Што я павінен зрабіць?

— Не ведаю.

Недзе ў глыбіні душы збіраецца сум. Не пяць гадоў нашаму знаёмству, а амаль у тры разы болей. Колькі марыў я пра сустрэчу, калі застануся з Антанінай адзін на адзін, выкажу дарагое, запаветнае. Сустрэча адбылася, і што? Нічога. Усё тое самае...

— У цябе нехта ёсць, Антаніна. Скажы шчыра.

— Ты ж бачыў у рэстаране. Такіх кавалераў хоць адбаўляй.

— Няўжо ніхто не падабаецца?

— Адзін ты. Можаш радавацца. Слухай, Жэня, я хачу спаць.

На нейкі міг мне здаецца, што Антаніна такая ж, як у маленстве. Гаворыць, што думае, і робіць, як гаворыць.

Схіліўшы галаву мне на плячо, Антаніна засынае. Хораша яна спіць. Твар спакойны, ціхамірны — як у дзіцяці.

Тым часам прыехалі ў Мінск. Электрычка спыняецца. Я не кранаюся з месца. Нават пальцам баюся варухнуць. Няхай спіць Антаніна. Нічога кепскага не здарыцца. Электрычка рушыць да гарадка і раніцай вернецца ў Мінск. Я буду вартаваць Антанінін сон...

Праз паўгадзіны ў вагон заходзіць праваднік. Здзіўлена на нас пазірае.

— Маладыя людзі, вам куды?

Антаніна прачынаецца.

— Ой, я, здаецца, праспала!.. Бывай!.. Перадавай дома прывет!..

Падхапіўшы сакваяжык, яна выскаквае з вагона.

 

Х

Нарэшце я дазнаюся пра гісторыю, што здарылася з Вандай, з той самай жанчынай, якая вечарамі блукае па Кавальцах. Яе мне расказвае Мікола. Страшная гісторыя. У Ванды быў хлопец, які вайной пайшоў у партызаны. Ваяваў у навакольных лясах, іншы раз ноччу прыходзіў да дзяўчыны. Паліцаі яго падпільнавалі, расстралялі на вачах у Ванды...

Мікола таксама быў у партызанах. Пайшоў у лес шаснаццацігадовым хлопцам. Пасля вайны служыў у арміі, працаваў на металургічным заводзе аж у Чэлябінску.

— Потым дадому вярнуўся,— гаспадар пра свае вандроўкі па жыцці расказвае пасміхаючыся.— Як успомніў пра Насцю, дык як магнітам пацягнула.

У Чэлябінску такой Насці не было...

— Ідзі ты,— адгукваецца, чырванеючы, гаспадыня.— У адной кухвайцы прыехаў. Скура ды косці...

Краем вуха я чуў, што ў Міколы з жонкай адносіны былі не такія простыя. Яна выхоўвалася ў суседняй вёсцы ў чужых людзей — маці памерла рана. І ці то ў знак удзячнасці да сваіх апекуноў, ці таму, што Міколы дома не было, выйшла замуж за старэйшага сына прыёмнай маці. Міколу пра гэта напісалі, і ён зараз жа прыехаў. Насця кінула ўсё: мужа, дом, набытак, прыбегла да Міколы...

Мне падабаецца гаспадар. Яго чорная непакорлівая чупрына напалавіну сівая, але ў ім як бы засталося штосьці дзіцячае. Калі і сумуе Мікола, то толькі на адзіноце. На людзях без жарту не жыве.

Але зноў жа не просты ён, як здаецца з першага позірку. Ён руплівы, працавіты, але хоча, каб яго за ягоную работу адзначалі і хвалілі. Гэта я ведаю дакладна. Мікола жыве добра, і некаторыя саўгасаўцы яму зайздросцяць, называюць кулаком. Было некалькі выпадкаў, калі на ворыве, жніве ён дамагаўся найбольшай выпрацоўкі, але сцяжкі падымалі ў гонар другіх, ім аддавалі прэмію. Хоць і прэмія невялікая — пяць рублёў. Мабыць, з гэтай прычыны Мікола пакідаў саўгас, два гады хадзіў у лесніках. Але вярнуўся і зноў стаў працаваць трактарыстам.

Прыехаў гаспадароў сын — яго завуць Віця — высокі, па-юначаму няскладны хлопец з доўгай тонкай шыяй і вялікімі жылаватымі рукамі. Дзесяцігодку Віця скончыў збольшага на тройкі, у інстытут не рваўся, і бацькі з лёгкім сэрцам адпусцілі яго ў вучылішча механізацыі.

Мне здаецца, у Віцевым выбары ёсць нешта спадчыннае. З маладых год сеў на трактар Мікола, заработкі яго, асабліва ў апошні час, высокія, і Віця ахвотна ўзяў прыклад з бацькі.

Пра тое, што Мікола механізатар, можна здагадацца, нават не распытваючы, чым ён займаецца. На бліжніх і далёкіх подступах да панадворка валяюцца зношаныя гумавыя скаты, паржавелыя бочкі, спрацаваныя каробкі акумулятараў і безліч іншага, пераважна жалезнага лому, які сведчыць, што чалавек знаецца з тэхнікай. Па даўнім звычаі механізатары ў летні прыпар прыганяюць свае машыны на двор, бывае, што тут і рамантуюць.

Механізатар цяпер галоўная сіла на сяле. Трыццаць ці сорак такіх, як Мікола, трымаюць на сваіх плячах саўгас.

Маці стараецца дагадзіць сыну, падкладае лепшыя кавалкі, распытвае, як кормяць у вучылішчы, ці часта водзяць у лазню, ці не сумуе ён па доме, і на ўсё гэта адказ адзін:

— Нармальна!

Хоць голас у Віці яшчэ па-дзіцячаму тонкі, пісклявы, але аптымізму хлопцу пазычаць не трэба. У Міколы ёсць матацыкл з каляскай; сын, прадчуваючы, што хутка выйдзе на самастойную дарогу, ладзіць і сабе матацыкл. З Магілёва прывёз колы, астатняе збірае на месцы, корпаючыся, нягледзячы на зіму, пад паветкай.

Антаніна ўвесь тыдзень дома. Прастудзілася, таму прыехала да бацькі. Кожны дзень я бываю ў яе. Пасля вечара ў рэстаране, ночы ў электрычцы мы ўсё-такі зблізіліся. Усе гэтыя дні я лаўлю сябе на смутна-радасным пачуцці перамогі. Антаніна мной не захапляецца, дзіцячую казку ў разлік браць не варта, але хопіць таго, што люблю яе я. Ад гэтага не ўцячэш, не схаваешся. Такі мой лёс.

Зіма набірае сілу. Гудзе сасоннік за панадворкам, мятуць снягі. Хаты ў Кавальцах закідала па самыя вокны. Вуліцу, дарогі на ферму, у школу расчышчаюць грэйдэры.

Ноччу гаспадары раз-пораз падымаюцца, выходзяць на двор. Мусіць ацяліцца карова, і Мікола з жонкай, запаліўшы «лятучую мыш», па чарзе наведваюцца ў хлеў. Я нават трохі недасыпаю ад пастаяннага рыпання дзвярэй, асцярожных крокаў. Затое праз тры дні, збіраючыся на ўрокі, бачу ў пярэднім пакоі новага жыльца. Пярэсценькае, з зорачкай на лбе цялё выдыбае непаслухмянымі нагамі па падлозе, тыцкаецца мордачкай у кажух, які вісіць ля дзвярэй. Гаспадыня вучыць цялушку піць малако з соскі.

На Новы год чакаюцца госці. Мусіць прыехаць мой калега, які служыць у арміі. Падрыхтаванне да яго прыезду вядзецца шырокае: гаспадыня зняла з гарышча, павесіла дасушвацца ў кладоўцы два вэнджаныя кумпякі. Мікола заставіў бутлямі з самагонкай усё падполле. Хутка я ад Кавальцоў адарвуся надоўга. У студзені — канікулы, у лютым паеду на сесію, з пачаткам вясны зноў адпраўлюся ў Мінск — пісаць, абараняць дыпломную. Навучальны год тым часам кончыцца.

 

ХІ

Горад зазваніў жалезнымі ключамі ад сваіх шырокіх варот, і моладзь, вырай за выраем, імкнецца туды. Школа — стартавая пляцоўка для гэтага вылету. За дзесяць гадоў навучання чалавек вырастае як асоба. Корпацца ў гнаі, цягнуць звычайнае, надакучлівае ярэмца хлебароба не хоча. Нават трактары іншы раз прастойваюць — не хапае трактарыстаў.

Да Новага года засталося некалькі дзён. Педагогі і вучні за чатыры месяцы вельмі стаміліся. У чаканні блізкага зімовага адпачынку настаўнікі палагаднелі. Мы выстаўляем адзнакі за другую чвэрць, выклікаючы толькі тых, у каго двойкі.

Слава Пятроўскі, віхрасты, танклявы дзесяцікласнік, ля дошкі рашае задачу. У Славы разумны твар, дапытлівыя шэрыя вочы, і ў той жа час ён цяжкі вучань. З пяцёркі можа спаўзці на двойку, на яго іншы раз нападае абыякавасць да ўсяго, што я тлумачу. У школе веюць новыя вятры, яны кранаюць часам нават здольных вучняў. «Мы ўсё адно нікуды не паступім»,— думаюць і гавораць такія.

Выводзячы лічбы і знакі, Слава гучна стукае крэйдай. Ікс, ігрэк, сінус, косінус, тангенс... Дзесяцікласнікам я даю некаторыя задачы з раздзелаў вышэйшай матэматыкі. Каб падняць дух, веру ва ўласныя сілы. Не святыя гаршкі лепяць. Я сам паехаў у ФЗН з сямігодкай і вось, бачыце, выкладаю матэматыку, фізіку, а калі абараню дыплом, знайду месца дзе захачу. Самае галоўнае — паставіць мэту.

— Яўгеній Раманавіч, чаму вы прыехалі ў Кавальцы? — пытае Жэня Сініцкая.

Пахаджваючы ля дошкі, Слава чамусьці пасміхаецца. Задачу ён рашыў, але я яго не адпускаю. Хачу яшчэ спытаць. А Жэня часта заганяе ў кут. Можа таму, што дачка настаўнікаў і нічога не баіцца. Бацька — дырэктар, біёлаг, маці, Ганна Андрэеўна, выкладае мову і літаратуру.

— Адкажу ў канцы ўрока, Жэня. Не перашкаджайце нам з Пятроўскім высвятляць адносіны.

Чацвёртую тэарэму няроўнасці Саша ведае. Зазірнуў, значыць, у падручнік вышэйшай матэматыкі. У Славы наступіў перыяд уздыму, і гэта добра. Толькі ці надоўга? Так ці іначай, але стаўлю адзнаку са спакойнай душой.

Я малады педагог, выхваляцца нечым; і чым, зрэшты, адрозніваюся ад вас, мае сябры? Я сам не знайшоў усіх адказаў, але магу сказаць пэўна, што веды ў сённяшнім жыцці патрэбны. Дзе б вы ні працавалі. Я вярнуўся ў школу з завода і магу пацвердзіць, што нават сямікласнік асвойваецца ля станка хутчэй, чым той, у каго тры класы і чацвёрты калідор. Чаму іменна прыехаў у Кавальцы? Педагагічная практыка трэба. Я ж канчаю універсітэт, які і настаўнікаў выпускае...

Так з улікам выхаваўчага моманту адказваю Жэні Сініцкай.

Дзесяцікласнікі сядзяць апусціўшы вочы. Самі яны рвуцца ў горад, ім цяжка зразумець, чаму я прыехаў у Кавальцы. А можа, ведаюць пра мае адносіны з Антанінай? У вёсцы немагчыма што-небудзь схаваць...

Сыпле рэдкі сняжок. Там-сям на панадворках курацца дымкі. Пахне паленым шчаціннем — смаляць свінней. На Новы год, як на Кастрычнік, на Май, у Кавальцы нямала гасцей сплываецца. Будуць піць гарэлку, есці кілбасу і сёе-тое з дому з сабой прыхопяць. Некаторыя гараджане жывуць не толькі з зарплаты.

Ганна Андрэеўна збірае грошы на навагодні пачастунак. Настаўнікі будуць сустракаць Новы год сумесна. У нас з Антанінай дамоўленасць спаткацца на Новы год у Мінску, але калі да мяне падыходзіць Ганна Андрэеўна, я ўношу свой пай. Каб не было лішняй звягі.

За тры дні да Новага года — нечаканасць. Мяне запрашае на ўласную кватэру Таццяна Фёдараўна, дырэктар саўгаса. Я нічога не разумею, не хачу ісці, але пасыльная — дзяўчынка з бухгалтэрыі,— таямніча пасміхаючыся, просіць быць у Таццяны Фёдараўны зараз жа. Вось толькі апрануцца і бегчы...

Задыханы ад шпаркай хады, пераступаю парог мураванага дамка, у якім жыве дырэктар. У Таццяны Фёдараўны застолле. Кампанія не вельмі вялікая: Разуменка, побач з ім таўставаты, з панылым тварам галоўны аграном, які часова прызначаны на дырэктарскую пасаду, заатэхнік, дзве бухгалтаркі і, галоўнае, Антаніна, якая сядзіць паміж Іванам і незнаёмым мне хлопцам у светла-шэрым касцюме.

Убачыўшы Антаніну, я зусім ніякавею. Але Іван падміргвае мне, Антаніна ўсміхаецца, і я супакойваюся. Таццяна Фёдараўна выйшла замуж, здае справы, едзе ў Мінск, таму паклікала на развітанне блізкіх людзей. Я, аднак, не блізкі, чаму апынуўся сярод гасцей, невядома.

Праз хвіліну ўсё высвятляецца. Да мяне падсаджваецца незнаёмы хлопец, які да гэтага сядзеў з Антанінай.

— Прабачце,— гаворыць ён,— я да вас першага мусіў зайсці. Я з газеты, прыехаў па вашым пісьме. Перад Новым годам мы хочам ліквідаваць запазычанасць па аўтарскіх пісьмах.

— Вы правяралі факты? — пытаюся ў плячыстага карэспандэнта, на круглым, выпешчаным твары якога блукае паблажлівая ўсмешка.

— Ды якія там факты? Адна дробязь. Вы што — з месяца зваліліся? Я дам вам разумную параду: напішыце ў часопіс. Называецца «Родная прырода». У вас бойкае пяро і паасобныя думкі ёсць.

— Не вучыце, куды мне пісаць...

Таццяна Фёдараўна чуйна разгадвае пачатак спрэчкі. Выходзячы ў пярэдні пакой, кранае мяне за плячо. Я іду за ёй услед.

— Яўгеній Раманавіч, не псуйце мне свята. Вінавата, недагледзела з гэтай рэчкай. Вясной яе пачысцяць. Я нават Разуменку сказала...

Дзіўная яна жанчына. Я ж у сваёй заметцы нават яе прозвішча не назваў. Проста хацеў паставіць пытанне.

Настрой, аднак, сапсаваны.

Іван перасеў да мяне, а карэспандэнт зноў з Антанінай.

— З домам я вырашыў,— паведамляе Іван.— Іду на новую кватэру. У жонкі двое братоў, адзін зойме нашу хату. Ён на станцыі жыве, цяпер будзе ездзіць адсюль на работу.

Мне не да Івана. Ніколі я не бачыў Антаніну такой вясёлай. Яна нешта даказвае суседу, узмахвае рукой, твар расчырванеўся, на шчоках ямачкі. Калі дзяўчына хоча спадабацца, яна ўмее быць прыгожай.

— Толькі жончын брат нежанаты,— расказвае Іван далей.— Дажыў да сарака гадоў, але бабыль. Рэдкі экземпляр. Усё робіць сам. Нават карову ўмее даіць...

Карэспандэнт не адзін прыехаў — з шафёрам. Смуглявы хлапчына стаіць у дзвярах, камячыць летнюю шапку з бліскучым казырком, паказваючы карэспандэнту на мігах, што пара ехаць. Яго нарэшце садзяць за стол — піць не можа, то няхай хоць перакусіць.

Непрыкметна паціснуўшы Івану руку, выбіраюся ў пярэдні пакой, апранаю паліто, выходжу на двор. Што мне ў кампаніі рабіць? Каля дырэктарскага дома стаіць «Волга» старой маркі. Сыпле сняжок, пачынае змяркацца. У канцы снежня самыя кароткі дні. Пачнуць прыбаўляць пасля Новага года.

З гадзіну блукаю па дарозе. На кватэру ісці не хочацца. Калі зноў падыходжу да мураванага катэджыка, у якім жыве Таццяна Фёдараўна, «Волга» якраз ад’язджае. Але карэспандэнта ў ёй няма. Адзін шафёр. Гэта я добра бачу.

Відаць, я вельмі мізэрны чалавек. Ні гонару, ні характару. Уцёкшы з непажаданай кампаніі, зноў да яе ліпну. У доме музыка, і я проста не магу не зайсці ў дом да Таццяны Фёдараўны.

Як ні ў чым не бывала распранаюся ў пярэднім пакоі, іду ў залу. Сталы ссунуты да сценкі, на вольным прамежку танцы. На акардэоне іграе заатэхнік. Антаніна, як мне і падалося, танцуе з карэспандэнтам. Цяпер я хоць разгледзець яго магу. Ён прысадзісты, таўставаты, ростам трошкі ніжэй за Антаніну. У танцы — рухавы, імклівы, толькі ў канцы такта вельмі гучна прытупвае нагой. Аж звіняць пустыя бутэлькі на стале.

Кампанія між тым паменшала. Няма Івана, Разуменкі, галоўнага агранома. Нават самой Таццяны Фёдараўны няма...

Два астатнія перад Новым годам дні я пражыў вельмі пакутліва. Ехаць ці не ехаць да Антаніны ў Мінск? Рашыў ехаць.

Сыпле сняжок. Нерухомай сінечай ахутаны лес. Грузавікі, адзін за адным, вязуць у горад елкі. Якраз цяпер лясніцтва вядзе санітарныя высечкі — грошы зарабляе. Але сякуць елкі і без лясніцтва.

У Мінск прыязджаю надвячоркам. Сыпле сняжок, але горад ёсць горад: вуліцы чыстыя, нават на асфальце наледзі няма. На плошчах вялізныя ўпрыгожаныя ёлкі. У магазінах чэргі, у тралейбусах — цесната. Кожны другі трымае каробку, скрутак, напакаваную сумку ці авоську. Горад ладзіцца сустракаць Новы год.

Антаніна жыве на Акадэмічнай вуліцы. Паблізу і кінатэатр ёсць. Паказваюць «Беларускі вакзал». Білеты купляю нават залішне лёгка. Ні чаргі, ні стаяння. Аддаю ў акенечка грошы і бяру білеты.

Калі пасля кіно пойдзем у рэстаран, то ў «Юбілейны». Ён па суседству з заводам халадзільнікаў, дзе я працаваў, вярнуўшыся з арміі. Там мне ўсё да дробязей знаёма.

Антаніна сядзіць перад люстэркам, расчэсвае валасы. На століку бутэлечкі, флакончыкі. Пакойчык вузкі, мізэрны. Два жалезныя ложкі, дзве тумбачкі, дзве ўробленыя ў сцяну шафкі. Інтэрнат. Хоць у ім, здаецца, і сямейныя жывуць.

— Валя паехала да бацькоў,— гаворыць Антаніна.

Сяджу, не распрануўшыся, на ложку, чакаю, пакуль Антаніна збярэцца. За акном пачынае сінець.

Нарэшце выходзім на двор. Цярусіць сняжок, у адным месцы сушыцца на вяроўцы бялізна. Пялёнкі, дзіцячыя штонікі, кашулькі.

На праспекце тым часам запальваюцца агні. Ззяюць на працягнутых упоперак вуліц шнурах жоўтыя, сінія, чырвоныя лямпачкі, ахутаныя мярэжай рознакаляровых стужак. Мігцяць сняжынкі. Малюнак хісткі, няўстойлівы.

Антаніна маўчыць. Ідзе і маўчыць. Я таксама не знаходжу слоў. Усё, што трэба было сказаць, даўно сказана. Шасцяць шынамі па асфальце таксі, з гулам праносяцца перапоўненыя тралейбусы, мільгаюць постаці прахожых. Пераліваецца агнямі аснежаны горад, пачынаючы навагоднюю казку.

Мы трохі спазніліся, на экране ўжо мільгаюць цітры. Білецёрша, падсвечваючы сабе ліхтарыкам, вядзе нас на месца. Вось наш рад. Але ён увесь запоўнены. Жаночыя, дзявочыя завіткі, цёмныя, светлыя мужчынскія галовы, прычасаныя і ўскудлачаныя — ніводнага вольнага месца.

Пры святле ліхтарыка білецёрша разглядвае нашы білеты. Шэптам паведамляе:

— У вас на апошні сеанс.

Апошні сеанс скончыцца за паўгадзіны да Новага года. У такім выпадку нікуды не паспеем. Чаму я не зірнуў на білеты?

— Я вас па адным пасаджу,— зноў шэпча білецёрша.

Антаніну вядзе ў пярэднія рады. Я знаходжу месца сам — на праходзе, ля бакавога выхада.

Думкі мітусяцца, але паступова супакойваюся. Што асаблівага здарылася? Пераблытаў сеансы, сядзім на розных месцах. Хіба гэта галоўнае?

Калі скончыўся сеанс, доўга чакаю Антаніну. Мы зноў маўкліва ідзём па вуліцы. Антаніна гоніць перад сабой абледзянелы снежны камячок. Паддасць наском туфля, пройдзе некалькі метраў і зноў паддасць.

Стараючыся гаварыць спакойна, пытаю:

— Цябе на сённяшні вечар куды-небудзь запрашалі?

— Запрашалі.

— Не трэба падводзіць сяброў. Мяне таксама запрашалі.

Яна на некалькі імгненняў спынілася, запытальна на мяне зірнула.

— Пабачымся ў Кавальцах,— сказала на развітанне.

— Я хутка прыеду ў Мінск,— адказваю ёй.— Пісаць дыпломную. Як-небудзь сустрэнемся.

Я саджуся ў тралейбус, еду да аўтавакзала. Яшчэ можна паспець на аўтобус, які прыходзіць у Кавальцы ў адзінаццаць вечара.

 

XII

Мінула зіма, вясна, вось і лета наступіла. Даехаўшы да гарадка электрычкай, далей у Кавальцы іду пешшу, сцежкай нацянькі. Пагоркі змяняюцца лагчынамі, сасоннікамі, ельнікі бярэзнікамі. Дзень гарачы, у высокай траве трашчаць конікі, у разамлелым паветры звіняць розныя мушкі. Правей ад сцежкі па палявым абсягу крочаць высозныя жалезабетонныя слупы лініі высакавольтнай электраперадачы.

Жыта ў колас выходзіць, лапушыцца бульба. Але найбольш на полі лубіну. Жоўтыя азяркі мяжуюць з блакітна-сінімі. Я не ведаю, чаму так многа цяпер сеюць лубіну. Можа, на корм жывёле, на сянаж, бо лугі не добраўпарадкаваны. Як і тады, калі я пасвіў скаціну, яны завалены вялікім і малым каменнем, а кустоў, купін нарасло яшчэ больш.

Гадзіны праз дзве падбіраюся да Кавальцоў. Захацелася ўзысці на Вароннюю гару. Прыгожы адсюль адкрываецца краявід. Навакол, куды ні зірні, відаць зялёныя выспы сасоннікаў і бярэзнікаў, якія цягнуцца аж да небакраю. Там-сям па лесе ўзвышаюцца цемнаватыя крыжы елачных вяршалін, разложыстыя купы дубоў. Высокае, блакітнае, з рэдкімі аблачынкамі неба нібы яднаецца з зялёнай зямлёй.

Спусціўшыся з Варонняй гары, іду сасоннікам да сядзібы майго гаспадара. На шасейцы нечакана сутыкаюся з Антанінай. Яна толькі што выйшла з аўтобуса, нясе ў руках напакаваную сінюю сумачку.

Мы абое так разгубіліся, што ў першую хвіліну слова не можам прамовіць. Глядзім адно на аднаго.

— Абараніў дыплом? — нарэшце пытае Антаніна.

— Абараніў.

— Дзе будзеш працаваць?

— Дзе і працаваў. На заводзе. Там адкрылі вылічальны цэнтр.

— А я што гаварыла. Ты жыў тут, каб скончыць універсітэт. Усе так робяць.

Яшчэ некалькі нязначных слоў, і мы развіталіся.

Пра Антаніну я ведаю ўсё. Яна выйшла замуж за карэспандэнта, з якім была знаёмая толькі тры месяцы. Здараецца і так у жыцці.

Месяц назад былі заручыны Алесі з яе настаўнікам, які адслужыў у арміі. Вакансія выкладчыка матэматыкі і фізікі ў Кавальцах, аднак, свабодная, бо мой калега таксама падшукаў месца ў горадзе.

Ля Міколавага панадворка стаіць чырвоны трактарык «Беларусь» з прычэпленай да яго машынай, над якой узвышаецца выгнуты на манер гусінай шыі хобат. Такімі машынамі цяпер нарыхтоўваюць зялёную травяную масу на сянаж.

 

1974


1974

Тэкст падаецца паводле выдання: Навуменка І. Збор твораў. У 6-ці т. Т. 2. Аповесці і апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1982. - c. 72-122
Крыніца: скан