І. Д. Казеку
Васюкевіч не здолеў бы растлумачыць сабе самому, чаму, прыехаўшы ў горад, стаў шукаць не знаёмых па інстытуту, не кватэрную гаспадыню, а Валю Сасноўскую.
Ён дачакаўся яе на вуліцы, калі можна назваць вуліцай расчышчаную ад бітай цэглы і друзу ленту бруку, — па абодва бакі яе ўзвышаліся запарушаныя снегам горы развалін, задымленыя, пачарнелыя каробкі будынін.
Прыехаўшы ў горад, ён адразу з вакзала, найменш пашкоджанага сярод агульнага разбурэння, падаўся на ўскраіну, на драўляную вуліцу, дзе ў барачнага тыпу доме яна займала пакойчык. Яе адрас ён ведаў — год назад яна прыслала яму ліст на фронт. Суседка сказала, што Валя пайшла на работу ў інстытут — у той самы, які скончылі яны разам за два гады да вайны.
У інстытут ён не пайшоў — прахаджваўся паблізу знаёмага, напаўразбуранага будынка з наспех адрамантаваным фасадам і правым крылом.
Чакаў ён нядоўга, трошкі больш за гадзіну.
Валя ішла па вуліцы, і ён адразу пазнаў яе, хоць не бачыў шэсць гадоў, і невысокая, бялявая жанчына ў паношаным карычневым паліто была вельмі падобна на ранейшую, інстытуцкую Валю. Яна таксама пазнала яго, пачырванела, пабляднела, рука яе была халодная і вялая.
Выпадак дапамог ім справіцца з узаемнай разгубленасцю: тут жа, на яго вачах, у яе адламаўся абцас, і яна, смешна прыпадаючы на нагу, ступаючы на насок, давяла яго да «амерыканкі» — так называліся будачкі, у якіх інваліды без папярэдняга заказу рамантавалі абутак. Пакуль яна, па-жураўлінаму падцяўшы нагу, стаяла ў будачцы, ён адышоўся, купіў у зялёным ларку на развілку вуліцы пачак папярос і бутэльку гарэлкі па дарагой, камерцыйнай цане.
Перакідваючыся нязначнымі словамі, яны рушылі да яе. Прыйшлі ў яе пакойчык — чысты, добра напалены, з вузкім жалезным ложкам ля грубкі і маленькім столікам ля сцяны, і яна перш-наперш выставіла яго за дзверы, у доўгі, нібы ў казарме, калідор, дзе ён прахаджваўся па рыпучых масніцах, пазіраючы праз акно на заснежаны двор, пакуль яна пераапраналася.
— Тры гады я нічога не ведала пра цябе, — сказала яна, упускаючы яго ў пакой. — Прохараў даў адрас, і я адразу напісала.
Ён здзівіўся пераўвасабленню, якое адбылося з ёй за лічаныя хвіліны. Перад ім стаяла Валя, якая не мела нічога агульнага з той кволай жанчынкай, якую ён сустрэў на вуліцы. Яна змізарнела, паблажэла, але была тая ж, ранейшая, гарэзлівая студэнтка.
— Ты маёр, — сказала яна. — Прохараў гаварыў, што капітан.
Яна ўзяла яго шынель, шапку, павесіла на цвік каля дзвярэй.
— У Сызрані я сустрэў Капуцкую, — сказаў Васюкевіч.— Яна расказвала, што на акопах вы трапілі пад бамбёжку і мала хто астаўся жывы...
— Нас бамбілі два ці тры разы. Але Капуцкай, здаецца, там не было...
Яна выняла з тумбачкі скавародку, два папяровыя пакуначкі і выйшла ў калідор — там, пад табурэткай, стаяў стары закопчаны прымус.
Васюкевіч сядзеў як бы ў здранцвенні: Валін пакойчык з адзіным акном на вуліцу, лазовая этажэрка, цесна застаўленая кнігамі ў парыжэлых вокладках, вузкі студэнцкі ложак — усё гэта здавалася нерэальным, як бы выплыўшым з далёкіх, канчаткова забытых дзён. Было такое адчуванне, што даўно-даўно, за парогам свядомай памяці, ён ужо бачыў, перажываў штосьці падобнае, сядзеў у такім самым пакойчыку, але гэтае даўняе, напаўрэальнае не датычыла Валі, а кагосьці другога, мала знаёмага, каго ён, каб і хацеў, не мог успомніць. У акне бліснуў прамень нізкага зімовага сонца, затрымаўся на шпалеры над дзвярамі — сонечнае святло ў хмуры з раніцы дзень таксама здавалася нерэальным і як бы злавесным.
Валя ўвайшла, паставіла на стол скавародку, талерку з хлебам і з нарэзанай невялікімі кавалачкамі сушанай рыбай.
— Абедаць хаджу ў сталовую. Ведаеш сам — картачкі...
Яна расчырванелася, пажвавела, вязаны белы світэр шчыльна аблягаў яе па-дзявочаму круглыя плечы, штосьці новае, незнаёмае свяцілася ў яе злёгку прыплюшчаных шэрых вачах. Так, час змяніў яе, але ўсё ж гэта была Валя, разумная, прыгожая свавольніца, яна як бы несла ў сабе былое — іх спрэчкі, прымірэнні, бяссонныя з-за яе ночы. Васюкевіч адчуваў, як сплывае здранцвенне, а яго ўсяго захліствае хваля лёгкай, пругкай бяздумнасці. Зусім не хацелася думаць аб тым, што яна была замужам, а толькі глядзець на яе, лавіць позірк неспакойных вачэй, якія яна раз-пораз адводзіла, як бы хаваючы ў сабе вялікую тайну. Тое даўняе, што было перад вайной, вярнулася зноў — зіхатлівае пачуццё бязважкасці, адасобленасці ад усяго на свеце. Ні з якой другой жанчынай за свае трыццаць гадоў Васюкевіч не адчуваў нічога падобнага.
Яна паставіла на стол дзве гранёныя шклянкі, села на табурэтку, і яе калені там, пад сталом, злёгку дакрануліся да яго каленяў. Васюкевіч наліў пароўну, па паўшклянкі, ёй і сабе.
— За цябе, — сказала яна. — За тое, што вярнуўся жывы...
— За нашу сустрэчу, — сказаў Васюкевіч.
Яму хацелася сказаць ёй штосьці важнае, шчырае, і, выпіўшы, пакаштаваўшы амлету з яечнага парашку, ён адразу наліў зноў.
— Я думаў пра цябе ўсе гады, — сказаў ён, падымаючы шклянку.
Яна не выпіла, але апярэдзіла яго ў тым, пра што ён пачаў гаварыць.
— Я выйшла замуж у вайну, зімой сорак другога. Табе цяжка зразумець, як мы тут жылі. Ранейшае тут нічога не значыла. Не крыўдуй, Пятро, але ў акупацыю я пра цябе не думала... Амаль не думала... Было другое — немцы, пагроза, якая навісла над намі ўсімі. Мой муж — з палонных, камандзір. Займаўся тым, чым і я, — шкодзіў немцам. У верасні, праз паўгода пасля нашай жаніцьбы, яго арыштавалі. Ды і жаніцьбы не было — прывяла яго да мяне адна наша, галоднага, абмарожанага. Я тады на Завальнай жыла, каля элеватара...
Яна хвалявалася — шчокі яшчэ болей запунсавелі, павільгатнелі вочы, абмытыя нябачнай слязой.
— Ён быў харошы чалавек, — як бы праз сілу сказала яна. — Смелы і чэсны. Там, дзе яго катавалі, не выдаў нікога. Я не каюся, што так зрабіла. Не магу забыць хлопчыка майго, — прамовіла яна, пакутліва зморшчыўшы твар, і, кінуўшы галаву на стол, на рукі, наўзрыд, па-бабску, заплакала.
Ён устаў, гладзіў яе валасы, плечы, якія раз-пораз уздрыгвалі. Пра свайго малога сына яна пісала яму ў лісце — ён памёр, калі немцы арыштавалі яе самую.
Яна супакоілася, падышоўшы да люстэрка, якое стаяла на этажэрцы, прычасалася.
— Цяпер хачу выпіць я, — сказала яна.
Ён, злёгку ўстрывожаны, глядзеў на яе пасвятлелы твар, адчуваючы, што яна намерылася сказаць штосьці сур’ёзнае, важнае для яго.
— Скажы, чаму ты са мной не ажаніўся, як скончылі інстытут? — спытала яна, пільна пазіраючы яму ў вочы. — Мужняя жонка не дзеўка, чакала б цябе, гадавала б табе сына ці дачку. Можа б, зусім другі быў мой лёс...
Ён адвёў позірк — пытанне было нечаканае.
— Я хацеў ажаніцца, ты ведаеш. Думаў — год папрацую ў школе, тады. Хіба мог разлічваць, што ў дваццаць пяць гадоў забяруць у армію?.. Памятаеш, прыязджаў да цябе...
— Дурань ты, — сказала яна. — Можна было і пасля павесткі. Няўжо ты нічога не заўважыў тады, як прыязджаў?
— Заўважыў. Не хацеў звязваць табе рукі.
На яе твар набег цень пахмурнасці, задумаўшыся, яна маўчала некалькі хвілін.
— З хлопцаў нашага курса застаўся ты ды Іванцоў. Ён таксама ў арміі. Лашкевіч быў тут, у горадзе, загінуў у партызанах. Ты Гак-Свірыдоўскага памятаеш?
— Таго, што курс антычнай літаратуры чытаў?
— У немцаў быў бургамістрам. Яго нашы ўходалі.
За акном згушчаліся сіняватыя змрокі, стала цямнець у пакоі. Яна памкнулася ўстаць, уключыць святло, але Васюкевіч, зразумеўшы яе намер, спыніў яе, паклаўшы сваю руку ёй на плячо.
Яна стала расказваць пра сябе, пачаўшы не з вайны, а з памятнай восені трыццаць дзевятага, калі яго забралі ў армію, а яе, звычайную настаўніцу, якая не папрацавала ў школе і года, прызначылі дырэктарам — з іх школы мужчын таксама прызвалі, і яна аказалася адзіным чалавекам з вышэйшай адукацыяй.
Яна расказвала, ён слухаў, ловячы сябе на дзіўным адчуванні: тое, аб чым яна гаварыла, здавалася, ні яго, ні яе не датычыла, час, падзеі плылі побач, не закранаючы асноўнага, што было між імі. Іх блізкасць пачалася даўно, яшчэ ў інстытуце, і цяпер яму здавалася, што яна не перапынялася ніколі.
— Вось і ўсё, — сказала яна, скончыўшы сваё апавяданне. — Людзі, як трэскі на хвалях. Хоць і не зусім так. Я, здаецца, свядома кіравала сваім чаўном. А куды даплыла?..
— Ты магла загінуць, — сказаў ён. — Я нават не ўяўляю, як можна ваяваць у падполлі. Смерць вісіць над табой штохвілінна. Як такое вытрымаць?
— Пра гэта не думаеш. Ведаеш, я зрабіла адно назіранне. Тут, у акупацыі, я сабе самой не належала. Не, не таму, што мне нехта загадваў, стаяў нада мной. Ёсць штосьці большае, вышэйшае, і ты адчуваеш сябе толькі часцінкай яго. Маленькай часцінкай — і ад гэтага радасць. Поўнае зліццё асобы з агульным. Здаецца, так было ў старажытных грэкаў у эпоху гарадоў-дзяржаў.
— У рэвалюцыю было, — сказаў ён. — І ў гэтую вайну. Не толькі на фронце, а і ў тыле. У сорак трэцім я ездзіў на Урал, танкі атрымліваць. Ведаеш, хто іх рабіў? Жанчыны, дзеці...
У акне — ноч, яны, седзячы ў цемнаце, яе не заўважалі.
Па калідоры — раз-пораз частыя крокі жыльцоў, рып масніц, прыглушаныя галасы. Нехта — праз пакой ці далей — завёў патэфон, і сюды даносіліся толькі невыразныя гукі бадзёрай даваеннай песні. Васюкевіч стаў расказваць пра сябе — блытана, паспешліва, кіруючыся не паслядоўнасцю падзей, а толькі тым, што яму хацелася выказаць, звязаць з той думкай, якую першай падала яна. Гаварыў ён доўга і скончыў нечакана, адчуваючы незадаволенасць сабой: што хацеў, не сказаў. Яна ўключыла святло.
— Ты калі ажаніўся? — спытала яна, і ён уздрыгнуў ад звычайнасці, будзённасці пытання, якое тут, між імі дваімі, прагучала жорстка, неміласэрна.
— Восенню сорак чацвёртага, — сказаў ён. — За месяц да твайго ліста.
У яе вачах прамільгнуў спалох, шчокі запунсавелі, але яна адразу ўзяла сябе ў рукі.
— Ты верыў, што я загінула?
— Верыў і не верыў. На вайне нельга верыць у смерць.
— Я табе напісала адразу, як даведалася пра адрас, — сказала яна. — Значыць, не лёс...
На яго зноў як бы напала здранцвенне. Хваля пругкай лёгкасці, адарванасці ад усяго на свеце некуды сплыла, пакінуўшы ў душы шчымлівую пустату. Ён зірнуў на гадзіннік, устаў — было палова дванаццатай.
— Начуй у мяне, — сказала яна і, падышоўшы да яго ўшчыльную, паклала яму рукі на плечы.
На імгненне ён прыхінуў яе да сябе — падатлівую, пакорлівую — і, адчуваючы, як нарастае ў горле, у грудзях горкі, балючы камяк, лёгенька адштурхнуў.
— Астанься! — спалохана выгукнула яна, прыклаўшы далоні да запунсавелых шчок. — Я ў суседкі пераначую. Куды ты проці ночы пойдзеш?..
Ён надзеў шынель, шапку, і тады, нібы спахапіўшыся, стала тарапліва апранацца яна.
— Не трэба, Валя, — сказаў ён і, узяўшы яе мяккую, халодную руку, стаў гладзіць на сваёй далоні. — Я ў ваенным гарадку, у Залужжы, ведаеш?.. Цяпер у афіцэрскім рэзерве. Падаў рапарт аб звальненні... Мне трэба быць там, разумееш...
Яна маўкліва, павільгатнелымі вачамі глядзела на яго, і ён, не азірнуўшыся, пакінуўшы яе апранутай, выйшаў у калідор.
Бяздумна блукаў ён па цёмных вуліцах прадмесця, мінаючы прыземістыя драўляныя дамкі з зачыненымі аканіцамі, затым па руінах цэнтральных вуліц, дзе таксама было цёмна — свяціліся толькі рэдкія, адзіночныя вокны на чорных гмахах каробак. Калі выбіўся да вакзала, гадзіннік паказваў палову першай. Пра цягнік не магло быць гаворкі, яго апошні прыгарадны адышоў у восем вечара.
Ён прабіўся скрозь шчыльны натоўп у вакзал — у абедзвюх чакальных залах вавілонскае стоўпатварэнне, людзі ў шынялях стаялі, сядзелі, нават пад лаўкамі ляжалі — ішла вялікая дэмабілізацыя.
Ён выбраўся на перон і пакрочыў, размерваючы хаду, па шпалах — да ваеннага гарадка не так далёка, дванаццаць вёрст.
Ужо мінуўшы горад, выбіўшыся ў цёмнае зімняе поле, Васюкевіч адчуў, што замёрз, і разам з адчуваннем холаду прыйшла думка, што ён правільна зрабіў, не астаўшыся начаваць. Там, у вёсачцы, якая прылягае да ваеннага гарадка, у сялянскай хаце яго чакае жонка. Праз месяц у іх народзіцца дзіця, і трэба шкадаваць жонку і гэтае іх дзіця, а таго, што не збылося, не вернеш...
Каб сагрэцца, ён прыбавіў кроку. Рэйкі ляжалі прама, губляючыся ў цемені. Мераючы падкаванымі, яшчэ новымі ботамі шпалы, Васюкевіч раз-пораз азіраўся: мог ісці які-небудзь дальні цягнік, які не спыняецца на паўстанку ля ваеннага гарадка, і няма ніякай патрэбы трапляць яму пад колы.
1966