Мяне ўзнялі юнацтва дні — майго адлёту крылы.
Аркадзь Куляшоў
У вялікім раённым сяле Бацькавічы, на тым месцы, дзе была некалі пыльная кірмашовая плошча, цягнуцца да сонца сваімі срабрыстымі кронамі разложыстыя таполі. Таполям толькі крыху болей як па дзесяць гадоў, але яны ўжо досыць высокія і разгалістыя, так што бацькавіцкім закаханым ёсць куды пайсці летнім вечарам, калі на небе высыплюць частыя зоркі, а хітраваты круглы месяц пачне ўсміхацца са сваёй вышыні.
Адны называюць плошчу, засаджаную таполямі, паркам, другія — скверам. Спрачацца з аматарамі вячэрніх зорак на гэты конт, бадай, не варта, бо ў Бацькавічах дзве гэтыя назвы добра і мірна ўжываюцца. Тым болей што ёсць і трэцяя, самая галоўная назва — Ляпіцаў Гай...
Сказаць пра Ляпіцаў Гай толькі тое, што вечарам тут іграе мандаліна і што на кожнай лавачцы чуваць прыцішаныя, вымаўленыя для аднаго або адной словы, будзе палавінай праўды. Калі ж гаварыць усю праўду, то нельга абмінуць і зялёнага доміка, які стаіць пад самай навіссю срабрыстых таполяў. Домік гэты не дужа прыкметны ў суседстве з двухпавярховай каменнай будынінай. Але не скажаш, што ў Бацькавічах ніхто не запыняе позірку на зялёным доміку, які двума сваімі вокнамі даволі бадзёра пазірае на белы свет.
Пад дахам гэтага прыветлівага на выгляд доміка збіраецца самы разнастайны люд. Заходзяць сюды шафёры, якія па той ці іншай патрэбе прыгналі свае паўтаратонкі ў Бацькавічы. Пасля нарады або справаздачы заглядваюць старшыні калгасаў, брыгадзіры, жывёлаводы. Адным словам, многія з тых, хто прыехаў у Бацькавічы па асабістых ці службовых патрэбах, калі ў кішэні ляжыць скамечаная дзесятка, рэдка здолеюць мінуць парог зялёнага доміка.
Але не падумайце благога пра зялёны домік. Сюды заходзіць сумленны народ. Заходзяць з дарогі або перад дарогай, заходзяць двое або трое, калі яны стрэліся пасля доўгага расстання. Як жа дзеля такога выпадку не пасядзець за столікам, засланым цыратай з адбітымі на ёй даўганогімі журавамі? Як не пагаварыць пра жыццё-быццё, пра яго ўздымы і няходжаныя пакручастыя сцежкі?
Добра пасядзець тут летнім вячэрнім часам, калі паціху згасаюць размытыя фарбы дня, а разложыстыя таполі, што, нібы ганаровая варта, стаяць пры зялёным доміку роўнай чарадой, пачынаюць шаптаць сваім срабрыстым лісцем павабную і таемную казку ночы.
Хто калі перажываў расстанне з роднымі мясцінамі, той ведае, як радасна і дорага ўбачыць іх зноў, прайсці па скрыпучым тратуары і не аступіцца ў тым месцы, дзе адразу не хапае дзвюх дошак. Нават таму, што дзірка ў тратуары знаёмая, старая, сэрца напаўняецца прыемнай цеплынёй. Бо ці не па гэтым самым тратуары ішоў ты, блытаючы крок, і, можа, упершыню ў жыцці вёў пад руку тую, пра каторую трызніў у сне і наяву. Ты ішоў п’яны без віна і спалохаўся па-сапраўднаму, калі твая каханая ледзь не ўпала, трапіўшы нагой у тратуарную шчыліну. Ты абураўся тады ўсім сэрцам камунгасаўскім начальнікам, які пад носам у сябе не бачыць такіх беспарадкаў. А цяпер табе ніколечкі не крыўдна, што на дашчаным тратуары дзірак яшчэ больш і, мабыць, захавалася тая, памятная...
Ты прыехаў у свае Бацькавічы і бачыш, што сям-там павырасталі новыя камяніцы. І ты глядзіш на іх трошачкі недружалюбна. Іх жа тады не было, гэтых камяніц, і ты як бы раўнуеш, што выраслі яны без цябе...
Але ўсё ж болей такога, што пазнаеш ты да самых малюткіх дробязей. Той жа поўны жнівеньскі месяц узыходзіць над дахамі родных Бацькавічаў, так жа шчодра высыпаюць частыя зоркі. Ёсць у небе адна такая зорка, на якую ты загадаў даўно-даўно, яшчэ калі табе ў бібліятэцы для дарослых не вельмі ахвотна давалі кнігі. У жнівеньскую поўнач, як і тады, гэтая зорка свеціць над самай тваёй галавой. Стаіць на сваім месцы па-ранейшаму зялёны домік, акружаны новым Ляпіцавым Гаем...
Няхай даруюць суровыя крытыкі, асабліва тыя, што нават памятныя сустрэчы адзначаюць квасам або ліманадам. Сёння варта зайсці ў зялёны домік у знак спаткання з роднымі мясцінамі і сябрамі. Сябры — бацькавіцкі ляснічы Цішка Дрозд і настаўнік Мікола Біцюг разам са мной. Не так даўно Цішка не быў ляснічым, Мікола — настаўнікам, і ўсе мы ўтрох тады ніколі не расставаліся. Дык чаму ж нам не зайсці ў зялёны домік?
Недзе ў скверыку іграе мандаліна, шэпчуць срабрыстым лісцем таполі. А мы будзем сядзець і размаўляць да таго часу, пакуль цётка Аміля, якая ўжо восем гадоў нязменна пампуе піва, не скажа, што пара зачыняць зялёны домік.
— Ну, дык як твой, Цішка, лес расце?
Цішка смяшлівы і спакойны, ён рэдка калі здзіўляецца, і хоць мы не бачыліся ўжо цэлых тры гады, ён расказвае з такім выглядам, нібы мы развіталіся ўчора.
— Берасклет такі расце на балоце, я ж табе казаў. Вучоныя ўсё спрачаюцца: будзе ён расці на балоце ці не, а ён расце. У два разы хутчэй, як на звычайным грунце.
Цішка любіць лес, яму, відаць, падабаецца быць гаспадаром, ляснічым. Ён насадзіў берасклетавыя плантацыі на асушаных тарфяніках і можа пра берасклет расказваць усю ноч. Ён нават становіцца крыху хвальком, гэты спакойны і смяшлівы Цішка.
Мікола Біцюг крыху падтруньвае з яго. Гэта, можа, таму, што яму, Міколу, няма чаго асабліва расказваць пра сябе. Вучыць ён сабе дзяцей, і ўсё. Дзеці канчаюць школу, робяцца дарослымі, працуюць. Што ж тут асаблівага раскажаш?..
Я адчуваю, што і Мікола і Цішка, канечне, хочуць трохі пахваліцца перада мной. Міколу зрабіць гэта цяжэй, у яго няма таго, што ёсць у Цішкі, — берасклету.
І школа, дзе працуе Мікола, самая звычайная, у ёй адно крыху лепш, другое крыху горш, чым у іншых школах.
У юнацтве ж Мікола быў куды больш бунтарнай натурай, чым Цішка. У яго душы жыло шмат усялякіх захапленняў. Адзін час ён лічыў, што прысвеціць сваё жыццё збіранню народнай творчасці. Мікола тады здолеў улагодзіць усіх знаёмых бабулек, і яны вечарамі спявалі яму песні, а ён запісваў. Запісаў набралася некалькі сшыткаў, але пасля аказалася, што ўсе Міколавы песні надрукаваны ўжо гадоў восемдзесят назад.
Пазней Мікола падбіў і мяне пісаць гісторыю нашых Бацькавіч. Па тым часе ў мяне была ўжо досыць грунтоўная адукацыя — цэлых восем класаў. Мы з запалам узяліся за работу. Была спісана вялікая бухгалтарская кніга, дзе з вышыні птушынага палёту мы аглядалі гісторыю роднага сяла. Мы не забылі ніводнай больш-менш прыкметнай падзеі, якая адбылася на нашых вачах або на вачах нашых бацькоў. Але чым далей мы заглядвалі ў глыб сівога веку, тым справа аказвалася цяжэйшай. Па-першае, ніякіх рукапісаў, ці манускрыптаў, у нашых Бацькавічах не знайшлося. А сельсавецкі сакратар Жыкун проста прагнаў нас, калі мы ў імкненні да аб’ектыўнасці папрасілі паказаць царкоўныя кнігі з метрычнымі запісамі.
Адзінай крыніцай для нас, як для гісторыкаў, заставаўся мой васьмідзесяцігадовы дзед Атрахім. Але і тут нас напаткала няўдача. Справа ў тым, што мой родны дзед быў цвёрда перакананы, што раней было ўсё добра, а цяпер усё перавярнулася і стала горшым. Ён не хацеў слухаць ні пра трактары, ні пра заводы, а даказваў сваё. Довадаў у дзеда было не асабліва багата.
— Зойдзеш, бывала, перад вялікім пастом да Румана ці Ёткі, — гаварыў дзед Атрахім, — дык колькі хочаш бяры і тараноў, і селядцоў, і алею. І напавер давалі. А цяпер знайдзі таго тарана хоць за грошы. Богу душой вінават, а прыходзіцца скароміцца...
У сваёй гісторыі мы збіраліся паказаць Ётку і Румана як бязлітасных эксплуататараў, мясцовых багацеяў і буржуяў. А мой родны дзед узносіў іх да неба. На грунце такога ўзаемнага неразумення прыйшлося нам разысціся з дзедам Атрахімам. Ён не мог для нас, гісторыкаў, служыць надзейнай крыніцай. Але факт застаўся фактам — гісторыя Бацькавіч не была даведзена да канца.
Перад самай вайной Мікола раптам захапіўся вайсковай справай. Ён перачытаў усё, што магло знайсціся ў нашых Бацькавічах пра Суворава і Кутузава. Сваё жыццё Мікола наважыў аддаць артылерыі. Яшчэ не закончыўшы дзесяцігодкі, ён паслаў запытанне ў вайсковае вучылішча. Але вучыцца на артылерыста майму сябру не прыйшлося. Пачалася вайна...
У процівагу Міколу, у юнацтве Цішка быў больш сузіральнай натурай, любіў паразважаць і пасмяяцца. Цішка рос без бацькі. Яго бацьку, які працаваў на чыгунцы, раптам паслалі на курсы. Там ён правучыўся цэлых два гады і вярнуўся апрануты ў форменны суконны касцюм. Яго прызначылі дзяжурным па станцыі. Дома бацька заявіў, што ён разбіраецца цяпер не толькі ў простых дробах, а і ў дзесятковых, і таму жыць з Цішкавай маці не будзе, бо яна так і засталася малапісьменнай.
Цішка, канечне, апранаў новыя сарочкі радзей, чым мы з Міколам. Не вельмі ж разгонішся на той сотні, якую вылічвалі з бацькавага заробку. Але ён быў на дзіва шчодрай душой. У яго можна было ўзяць любую кніжку, няхай гэта была б самая любімая Цішкава кніжка. Аднойчы я хацеў купіць падручнікі, а грошай не ставала. Цішка без хістанняў выцягнуў мне з кішэні пяцёрку. У яго таксама заставалася пяцёрка на два тыдні да чарговых бацькавых аліментаў. І ён сам забыў пра пазычаныя мне грошы. Дык хіба ж калі-небудзь забудзеш пра такую дарагую пяцёрку?
Вось таму мы і сядзім у зялёным доміку, які акружаны слаўным Ляпіцавым Гаем, разважаем пра жыццё-быццё, пра тое, што прайшло і што яшчэ абавязкова павінна быць. Вецер паціху гладзіць срабрыстыя галовы таполяў, пахне мятай і даспелымі антонаўскімі яблыкамі. У скверыку смяюцца дзяўчаты і хлопцы, з якіх мы, мабыць, ужо нікога ў твар не ведаем.
А Цішка гаворыць, на яго проста няма сёння ўпынку. Калі ўдумацца ва ўсё, што ён нам паведаміў сёння, то выходзіць, нібы і ляснічы ён самы лепшы, і лясніцтва ў яго самае адменнае. Мабыць, трохі хвальком стаў наш Цішка. Раней такога з ім быццам не было. Але па-ранейшаму Цішка ўмее ўсміхацца па-дзіцячаму шчыра, даверліва, і, канечне, нічога благога з ім не здарылася і не здарыцца ніколі.
Мы ведаем утрох, хоць гэтага ўслых і не гаворым, што не проста так сабраліся пад дахам зялёнага доміка. Тое, што мы спаткаліся пасля доўгага расстання, гэта, вядома, прычына. Але ж, мабыць, ёсць і другая, яшчэ большая прычына. Нам цяпер па трыццаць, а дружбе нашай, без усялякай хлусні, па дваццаць гадоў. Плялі мы некалі смелыя планы наконт будучага жыцця, нашага месца і ролі ў гэтым самым жыцці...
Наш Мікола, які цяпер усяго толькі выкладае гісторыю ў Бацькавіцкай школе, некалі ж думаў прабірацца ў Балгарыю і падымаць там народ на рэвалюцыю. І навошта праўду таіць, мы сур’ёзна і падрабязна абмяркоўвалі Міколаў план. Яшчэ тады, калі балгарскі народ стагнаў у няволі, Мікола выпісаў з самай Масквы балгарскі слоўнік.
З-за вялікай адлегласці ў часе цяжка ўспомніць, наколькі далёка пайшоў наш Мікола ў балгарскай мове. Але мы памятаем — рэвалюцыйныя лозунгі ён ведаў добра. Ён вымаўляў іх з уздымам, з натхненнем, і русявая пасмачка валасоў спадала пры гэтым на яго высокі лоб. Мы верылі, што за ім, безумоўна, пойдуць балгары на смяротны бой...
Нам па трыццаць ужо, такім чынам, і можна падвесці сякія-такія рахункі зробленаму.
Вядома, Міколу не прыйшлося падымаць рэвалюцыю ў Балгарыі. Паднялі яе там і без яго. Але ж важна другое — Мікола ўсё-такі адчуваў, што рэвалюцыя балгарам трэба і аб гэтым можна ўспамінаць нават і ў трыццаць год.
Мы ўспамінаем, смяёмся, а Мікола ніколькі не крыўдзіцца. Хацелася б толькі спытаць у яго, ці не пляце такіх самых смелых планаў хто-небудзь з Міколавых сённяшніх выхаванцаў. Але паставіць рубам такое пытанне, здаецца, няёмка. Мы размаўляем пра другое, а ў Міколы вырываецца само:
— А вы ведаеце, што тысячу гадоў назад у нашых Бацькавічах спынялася кіеўская княгіня Ольга?
Гэтага мы не ведалі, вядома, але раз Мікола гаворыць, то ён нешта чуў. А наш сябар расказвае старую легенду пра Ёўжыныя студні, якія былі нібыта выкапаны непадалёк ад нашых Бацькавіч, каб вялікая княгіня, якая аб’язджала свае ўладанні, напілася чыстай вады. Гэтую легенду Мікола вычытаў у Адама Кіркора, які жыў за сто гадоў да яго і пісаў пра нашы мясціны. Але куды цікавей тое, што гэтае ж паданне, толькі ў новай адзежыне, Мікола пачуў ад самага славутага бацькавіцкага старажыла.
— Дык цяпер ты, летапісец Нестар, мабыць, шукаеш гэтых студняў?
— Я ўжо іх знайшоў, — спакойна гаворыць Мікола. — І студні, і гарадзішча. Бацькавічы раней не на гэтым месцы стаялі. На гэтым месцы яны з часу шведскай вайны. Шведы, мабыць, спалілі іх. А другі раз яны былі спалены, калі казак Нябаба тут ваяваў з панамі.
Мікола, відаць, пільна стаіць на варце слаўнага мінулага нашых Бацькавіч. Можа ён і дапіша тую гісторыю, якую не змаглі мы напісаць гадоў шаснаццаць назад...
— Ты нам заўтра раскажаш пра гарадзішча, — гаворыць Цішка. — Гэта цікава, калі ты не выдумаў.
— Заўтра не раскажу, бо пазвалі мяне на вяселле. Жэніцца мой выпускнік на маёй жа выпускніцы. А гарадзішча ты і сам ведаеш. Ты ж сам адвёў там месца для кароўяга стойбішча, неразумная лясная галава.
Мне здаецца ўсё ж, што Мікола дарэмна падкалвае Цішку. Мог, вядома, ляснічы і не ведаць, дзе калісьці было гарадзішча. Але ж гэта яшчэ не гаворыць, што ён абыякавы да гісторыі Бацькавіч. Ён, можа, і сам робіць гэтую гісторыю. Цішка хваліцца берасклетам, але маўчыць пра дубы. А ён жа насадзіў іх гектараў сто. Берасклет праз дзесяць год высякуць на гутаперчу, а дубы будуць расці і расці. Гадоў праз трыста паглядзяць на іх людзі і скажуць: «Недарма пражыў на свеце той чалавек, які пасадзіў гэтыя дубы».
У скверыку зноў іграе мандаліна. Чуюцца адтуль галасы — маладыя, незнаёмыя. Можа, тыя двое, у якіх заўтра будзе вяселле, таксама ходзяць па нашым скверыку, слухаюць мандаліну і ціхі шэпт срабрыстых таполяў. Яны думаюць, вядома, пра сваё шчасце. У чым толькі яны бачаць гэта сваё шчасце? Мікола, мабыць, пра гэта лепш ведае, бо ён жа ідзе на іх вяселле, ён жа вучыў іх.
Мы не адны ў зялёным доміку. За суседнім сталом, які засланы такой-жа, як і ў нас, цыратай з адбітымі на ёй даўганогімі журавамі, сядзяць, як і мы, трое. У іх свая размова, да якой нам няма ніякай справы. Але вось адзін з гэтых незнаёмых нам людзей гаворыць словы, ад якіх мы ўсе ўтрох уздрыгнулі.
— За Івана Ляпіцу, — і падымае чарку.
Няхай яму зямля пухам, — прамаўляе другі.
Гэта сказалі незнаёмыя людзі, якія і не жывуць у Бацькавічах. А мы ж лепш ведаем Івана Ляпіцу і абавязаны яму болей, чым якому-небудзь другому чалавеку.
...Перад вайной не было ў Бацькавічах ні старога, ні малога, хто б не ведаў нізенькага, шчупленькага муляра і печніка Івана Казлюка, якога празвалі Ляпіцай.
Ідзём гаманлівай талакой у школу, а насустрач Ляпіца ў сваім адубелым ад гліны фартуху.
— Вы не бачылі маіх ваўкоў? Збеглі яны ад мяне...
— А якія вашы ваўкі, дзядзька?
— Белыя, чырвоныя, зялёныя — усялякія.
— Га-га-га! А хіба ж ёсць чырвоныя ваўкі?
— Дык чаго ж вы вушы развесілі, невукі? А яшчэ прыроду вывучаюць. Марш у школу, лайдакі вы, абібокі. Я ўжо раскажу вашай настаўніцы...
У школе ў той дзень толькі і гамонкі пра зялёных і чырвоных Ляпіцавых ваўкоў.
Ва ўсіх Бацькавічах не знайсці хаты, дзе б Іван Ляпіца не зрабіў печы або грубкі. Яны не дымілі і не чадзілі. Бывала, ідзе Ляпіца марозным днём і крычыць:
— Войска маё, стройся!
І з усіх комінаў падымаюцца ў неба слупы дыму...
Быў у Ляпіцы кум і найлепшы сябар Кузьма, таксама муляр. Яго, можа б, лічылі нямым, каб ён, выпіўшы, не гаварыў: «Усё, брат, ад зямлі — і хлеб, і гліна. А калі будзе хлеб і гліна — усё можна зрабіць, брат...»
Іншы раз любіў Іван Ляпіца са сваім маўклівым Кузьмой пасля таго, як яны злепяць новую печ, зайсці ў зялёны домік і перакуліць чарку.
— Яшчэ адна печ злеплена, — гаварыў пры гэтым Ляпіца. — Няхай грэюцца людзі, няхай вараць сабе страву, няхай жывуць на свеце...
А маўклівы Кузьма, спаражніўшы кілішкі тры, падтакваў: «Усё, брат, ад зямлі — і хлеб, і гліна...»
Калі мы падраслі, Ляпіца ўжо не займаў вялікага месца ў нашых думках. І амаль зусім мы забылі пра яго, як пачалася вайна. У родныя Бацькавічы прыйшлі немцы.
У той час мы складалі планы барацьбы з фашызмам. Калі б аб гэтых планах як-небудзь пранюхаў Гітлер, то ён бы не раз пакаяўся, што распачаў вайну.
Нам патрэбен быў толькі кіраўнік, чалавек з баявым вопытам, які б павёў нас на святую барацьбу. Такога чалавека мы бачылі ў асобе былога кіраўніка раённага Асаавіяхіма Хвядоса Рэдзькі. Рэдзька ўласнаручна некалі выдаваў нам значкі юных варашылаўцаў, і мы справядліва лічылі, што ён павінен узначаліць нашу групу.
Але Рэдзька гуляў з намі ў хованкі. Ён адпусціў сабе бараду і ўвесь час нам тлумачыў, што слабы здароўем і што яму спярша трэба падлячыцца. А калі мы намякнулі, што некалі ў Асаавіяхіме была сапраўдная баявая вінтоўка і што мы хочам яе цяпер атрымаць, Рэдзька замахаў на нас рукамі і збялеў як палатно...
Пакуль ішоў гэты гандаль з Рэдзькам, у Бацькавічах адбылася гісторыя, пасля якой мы зусім забылі дарогу да былога раённага асаавіяхімаўца.
Стаяла першая ваенная халодная зіма. Бацькавічы, здавалася, застылі ў нейкім нямым чаканні. Аднойчы камендант прывёз аднекуль бочку спірту і вывесіў аб’яву, што за кожны здадзены насельніцтвам кілаграм медзі і свінцу можна атрымаць бутэльку гарэлкі. Мабыць, не толькі пра кулі і патроны з бацькавіцкай медзі думаў фашыст. Мабыць, думаў ён і пра душы, якія можна купіць за гарэлку. Медзь і свінец панеслі нават не ўсе паліцэйскія. Але сярод тых, хто атрымліваў кварты, быў і Ляпіца. Ён цягаў з лесу цэлыя яшчэ артылерыйскія снарады. Ляпіца прыходзіў кожны дзень, на вуліцы яго чакаў кум Кузьма. Яны разам ішлі піць нямецкую гарэлку... Мы паглядалі на Ляпіцу з нянавісцю. Яго ўперадзе чакала наша расплата. А праз тыдзень ноччу занялася агнём нямецкая камендатура. Бухалі Ляпіцавы снарады. Зыркія водбліскі пажару скакалі ў кожным акне. Назаўтра раніцай вялі босымі па снезе падпальшчыкаў — Ляпіцу і кума яго Кузьму. Кузьма маўчаў, а Ляпіца кланяўся людзям...
Так Іван Ляпіца дапамог нам і навучыў нас. Пасля гэтага на бацькавіцкіх парканах паліцэйскія зрывалі лістоўкі. Яны былі надрукаваны сапраўдным шрыфтам, толькі радкі былі няроўныя: скакалі ўверх і ўніз. Як друкары мы былі вельмі нявопытныя.
Летам ужо пад нямецкай дрызінай на чыгунцы ўзарвалася міна. Такіх мін, мабыць, не рабілі і не робяць на свеце. Пад рэйкі мы закапалі калашыну старых Цішкавых штаноў, напакаваную аманалам. У якасці запала ў стык была ўваткнута бутэлечка з сернай кіслатой, якую прыйшлося сцягнуць з непатрэбнай тады школьнай лабараторыі. З хіміі мы ведалі: калі кіслата трапіць на сумесь берталетавай солі з цукрам, адбудзецца выбух...
Плошчу, на якой стаяла нямецкая камендатура, пасля вайны ўжо засадзілі таполямі. Адсюль і назва — Ляпіцаў Гай...
Ззяюць над роднымі Бацькавічамі жнівеньскія зоры, стаяць каля зялёнага доміка, нібы ганаровая варта, срабрыстыя таполі. Нехта ў скверыку іграе на мандаліне, і здаецца, што тут, каля самага парога, велічна і спакойна плешчуцца амурскія хвалі...
1956