(Аповесць)
Мне гэты боль знаёмы...
Г. Гейнэ
На свеце быў снежань, сумны, бясснежны. Аднастайна і нудна гулі вечарамі тэлеграфныя слупы з абарванымі правадамі. Правады былі парваны не ўсе, два ці тры асталіся цэлыя і звінелі на марозе, як струны, перадаючы свой балючы сум мёрзламу дрэву слупоў. Правады былі мёртвыя: па іх ніхто не вёў цяпер ніякіх размоў. Там, за раённым мястэчкам, тэлеграфныя слупы бралі разгон, беглі ўздоўж шашы, не баючыся ўзгоркаў і нізін, мінаючы сёлы і гарады. Куды яны беглі? Да вайны, мабыць, у самую Маскву, а цяпер — нікуды, бо пад Масквою фашысты.
Мястэчка замёрла, стаіўшыся ў змроку снежаньскай ночы. У пасажырскай зале чыгуначнай станцыі разгульвае вецер, семафор стаіць з апушчаным крылом з самага лета, а чорныя стрэлкі з выбітымі шкельцамі ліхтароў нагадваюць у цемені надмагільныя крыжы.
Да вайны ў мястэчку была электрычнасць, а цяпер яго жыхары нібы перавандравалі ў каменны век: яны асвятляюць сваё жытло пры дапамозе лучыны і валоўяга тлушчу. Зыркае яркімі агнямі толькі адзін будынак — сярэдняя школа. Там цяпер нямецкі камендант, яго канцылярыя і ахова. Людзі па вуліцах ходзяць неяк бокам, у іх неспакойныя, мітуслівыя вочы. У мястэчку паявілася некалькі самагоначных апаратаў. Але паліцэйскія стараюцца гэтага не бачыць. І самагонку гоняць кожнае ночы. Вечарамі ў мястэчку гуляюць у карты.
З нейкіх шчылін павылазілі варажбіткі. Яны кладуць рукі на стол, нешта яму загадваюць, і стол нібыта грукае ўсімі чатырма ножкамі, адказваючы на пытанні варажбітак.
Да вайны ў мястэчку было тры школы: дзесяцігодка, сямігодка і пачатковая. Цяпер не працуе ні адна. Па начах надрыўна выюць сабакі. Ходзяць чуткі, што немцы збіраюцца абкласці іх падаткам. Дзіка... Глуха...
Нязменнае толькі снежаньскае неба. Па-ранейшаму ззяе на ім расцягнуты чарпак Вялікай Мядзведзіцы і цэдзіць на сумную зямлю сваё таямнічае святло далёкі Млечны Шлях...
Мы збіраемся ўпяцярых у хаце Цішкі Дразда. Мы — гэта гаспадар хаты Цішка, яго недалёкія суседзі Базыль Маленда і Лявон Гук, Мікола Асмалоўскі, які жыве аж на процілеглым канцы мястэчка, і я. У Цішкі нам лепш за ўсё збірацца. Бацькі ў яго няма, а маці, хворая ціхім памяшаннем розуму, на нашу гаворку не звяртае ўвагі. У Цішкавай хаце, здаецца, халадней, чым на дварэ. Сам Цішка зусім нядаўна прыдыбаў аж з-пад Арла, куды ён уцякаў ад немцаў і дзе капаў супрацьтанкавыя равы. Гаспадар з Цішкі няважны. За гэты месяц, што сядзіць дома, ён мог бы пазабіваць незашклёныя вокны фанерай або дошкамі. Але такой дробязі, як холад, Цішка, здаецца, не заўважае. Выбітыя вокны з восені яго маці пазатыкала рознымі лахманамі і рыззём. Усё асталося на тым жа месцы і пасля паяўлення гаспадара.
Мы прыходзім да сябра па адным, а сабраўшыся, пастанаўляем запаліць у грубцы. Святла ў Цішкі няма, дроў таксама. Сядзець жа ў цёмнай халоднай хаце і гаварыць пра палітыку проста сорамна, і мы накіроўваемся нарыхтоўваць дровы. Усё, што было драўлянага на Цішкавым двары, даўно пасечана і спалена. Гэты двор цяпер голы, як бубен, і мы ведаем, што тут ужо больш не знойдзеш ніякай спажывы для агню.
Узброіўшыся тупым калуном, мы ідзём да чыгункі. Там стаяць у штабялях снегаахоўныя шчыты. Шчытоў гэтых мы перацягалі за месяц процьму, але іх, здаецца, яшчэ хопіць, каб апальваць Цішкаву хату цэлую зіму. Наконт чыгункі, якую можа занесці снегам, у нас клопат невялікі. Чыгунка цяпер не наша, а нямецкая, то няхай па ёй катаюцца лепш чэрці.
Шчыты ніхто не ахоўвае, і мы прыступаем да працы. Цішкавым калуном сеч нельга, ім можна толькі ламаць і крышыць, бо яго, мабыць, не вастрылі з таго часу, як ён трапіў да свайго нядбайнага гаспадара. Мы ломім і крышым, пакуль не ўзнікае цэлая гара дошак. Ад Цішкавага двара да чыгункі метраў трыста, і праз гадзіну мы закідваем дрывамі ўсе сенцы. Добраму гаспадару гэтых дроў хапіла б на месяц, але ў Цішкі яны разыдуцца за два дні.
— Слухай, прывядзі да ладу вокны, — просім мы Цішку. — У хаце ж хоць ваўкоў ганяй. Тут воз дроў спалі — не напаліш.
— Усё адно холадна будзе, — абыякава адказвае гаспадар.
— Заб’еш вокны, дык пацяплее.
— А як прызбу прысыплеш? — агрызаецца Цішка. — Зямля ўмерзла, як камень. А вецер жа знізу яшчэ больш дзьме.
Цішку не пераканаеш.
У грубцы трашчаць смольныя дошкі, няроўныя водбліскі святла скачуць па цёмных сценах, па стале, які завален кнігамі, па паліцы, застаўленай рознымі бутэлькамі і шклянкамі. Мы прымошчваемся каля грубкі, грэемся і маўчым. Можа, гэта і лепш, што Цішкава хата мае такі ўбогі выгляд. Ва ўсякім выпадку яна не выклікае ніякага падазрэння.
Цішкава жыллё ў гэтыя дні, мабыць, падобна да лабараторыі сярэдневяковых алхімікаў. Усюды бутэлькі і бутэлечкі, прабіркі, спіртоўкі, бляшанкі з рознымі парашкамі, кавалкі свінцу і скруткі меднага дроту. Новы чалавек, зайшоўшы ў хату, напэўна, падумаў бы, што тут шукаюць якога-небудзь філасофскага каменя. Але ніякага каменя мы не шукаем. Усе гэтыя прычындалы яшчэ некалькі дзён назад мелі для нас сваё вялікае значэнне.
Мы проста не можам жыць, каб не збірацца разам. У Цішкі мы сыходзіліся, яшчэ калі не было вайны. То былі школьныя гады. Цяпер усё гэта здаецца далёкім-далёкім, што адышло ў нябыт і болей ніколі не вернецца.
Нам да шаленства ненавісна мёртвая, затоеная цішыня, якая навісла над мястэчкам. Але што рабіць? Фашысты з’явіліся да нас не ў госці. Збіраючыся, мы лаем фашыстаў апошнімі словамі, прарочым ім хуткую пагібель. Але немцам ад гэтага, здаецца, не вельмі баліць. Яны прыгрукаталі на сваіх танках і машынах, з першага дня вайны іх самалёты запаланілі неба.
Фашысты крочаць па местачковых вуліцах, пагардліва, звысоку паглядаючы на ўсё наша. Бываюць хвіліны, калі нам хочацца ўчапіцца ў іх горлы зубамі. Але зубамі фашыстаў, мабыць, не перадушыш...
З усіх нас толькі Цішка меў нейкае дачыненне да вайсковай справы. Ён перад самай вайной скончыў дзесяцігодку, і яго ў першыя ж дні пасля нападу фашыстаў узялі на акопныя работы. Мы ўчатырох скончылі па дзевяць класаў, паспеўшы купіць толькі падручнікі за дзесяты.
Як толькі мы дачуліся, што Цішка вярнуўся дахаты, мы ўсёй талакой кінуліся да яго. Нам страшэнна хацелася ведаць, што дзеецца там, на фронце, хацелася пачуць што-небудзь суцяшальнае. Але Цішка сказаў нам нямнога, і яго весткі нас зусім не ўзрадавалі. Ён клыпаў ад Арла цэлы месяц, прынёс дадому асміну вошай і велізарны апетыт, з якога мы не маглі надзівіцца. Цяпер ён сядзеў на печы, еў бульбу і лаяўся. Пра вайну і палітыку ён не хацеў нават гаварыць.
Але адступіцца так лёгка ад сябра мы не маглі. Мы прыйшлі да Цішкі і на другі дзень, і на трэці, нанасілі яму шчытоў і за які-небудзь тыдзень адагрэлі яго. Ён стаў, як і мы, цікавіцца палітыкай.
— Праўда, што немцы ўзялі Маскву? — дапытваліся мы ў Цішкі.
— Мабыць, не, бо нашы так проста Масквы не здадуць.
— А немцы ж пішуць, што ўзялі.
— Мабыць, брэшуць. Яны яшчэ ў верасні кідалі нам лістоўкі, што забралі Ленінград. Гэта была хлусня...
В минуту унынья, о Родина-мать,
Я мыслью вперед улетаю,
Еще суждено тебе много страдать,
Но ты не погибнешь, я знаю... —
дэкламаваў Базыль Маленда някрасаўкія радкі. Нам усім было хораша і сумна ад гэтага верша, ад таго, што жыў на зямлі разумны паэт Някрасаў, які глыбока ўгадаў нашы сённяшнія пачуцці. Мы ўспаміналі гісторыю, успаміналі Карла XII і Палтаву, Напалеона і яго ганебныя ўцёкі з нашай зямлі. Але адной гісторыяй сыты не будзеш. Сапраўднасць ставіла пякельныя, балючыя пытанні і патрабавала неадкладнага адказу. Нешта трэба было рабіць, бо інакш загінеш ад аднаго суму.
У тыя дні і было вырашана сканструяваць радыёпрыёмнік і паслухаць, што робіцца на фронце. Як там Масква? Родная, далёкая Масква...
Веды па радыётэхніцы, набытыя намі ў школе, былі не дужа грунтоўныя. Мы нешта запомнілі пра мегагерцы і кілагерцы, штосьці ведалі наконт выпрамляльных токаў, але ад гэтых герцаў і токаў да прыёмніка, які б нам расказаў пра Маскву, было вельмі далёка.
Да вайны ў нашым мястэчку працавала некалькі бібліятэк. Мы былі запісаны ў кожнай з іх, чыталі не толькі нашых, але і зарубежных пісьменнікаў. Па радыётэхніцы ж ніхто з нас не прачытаў ніводнай кніжкі. Мы цяпер лаялі сябе за бесклапотнасць, за тое, што былі гэткімі дурнямі. Але доўга лаяць сябе нельга.
Праз два дні ў нас было, можа, цэлы дзесятак кніг па радыётэхніцы. Мы ўпяцярых абшарылі ўсе бібліятэкі, якімі ніхто не цікавіўся з таго часу, як лепшыя кнігі расцягалі ахвотнікі чытання. Цяпер мы чыталі сумныя брашуры пра радыё, як некалі прыгодніцкія кнігі Конан-Дойля.
Прайшоў усяго толькі тыдзень, а пра радыё мы ўжо ведалі страшэнна многа. Любы выкладчык фізікі, ні кропелькі не крывячы сваім сумленнем, паставіў бы кожнаму з нас бездакорную пяцёрку. Але ад гэтай пяцёркі да сапраўднага радыёпрыёмніка было ўсё яшчэ таксама далёка.
Начытаўшыся кніг па радыётэхніцы, мы зразумелі, што саматугам можна сканструяваць толькі дэтэктарны прыёмнік. Маючы яго, можна было б слухаць радыёцэнтр, размешчаны за якіх-небудзь дзвесце ці трыста кіламетраў. Ад нашага ж мястэчка да Масквы сама меней восемсот...
Дэтэктарны прыёмнік для нас не падыходзіў. Дый нават каб мы адважыліся яго канструяваць, то дзе дастанеш дэтэктар, гэты цудадзейны каменьчык «плюмбум С», які здольны ўзмацняць радыёхвалі? У мястэчку не прадавалі самых звычайных сярнічак, не то што дэтэктараў.
Нам быў патрэбен лямпавы прыёмнік, які б данёс голас Масквы цераз фронт, цераз неабсяжныя палі і лясы, праз магнітныя буры. А радыёлямпу абцугамі ды малатком не зробіш. Цяпер мы многа ведалі пра радыё і адчувалі сябе ў сто разоў слабейшымі, чым тыдзень назад, калі яшчэ не чыталі кніжак па радыётэхніцы. Ад гэтага хацелася плакаць.
Выйсце мы бачылі толькі ў адным: дастаць гатовы радыёпрыёмнік і паспрабаваць яго адрамантаваць. Да вайны ў мястэчку было некалькі прыёмнікаў. Але мы ведалі: быў загад паліцыі — здаць прыёмнікі.
Мы збіраліся ў Цішкавай хаце і разважалі пра ўсё гэта на працягу доўгіх снежаньскіх вечароў. Мы сталі нават крыху філосафамі. «Зусім магчыма, што не ўсе здалі свае прыёмнікі, — даказвалі мы адзін аднаму. — Ёсць жа такія людзі, якія не любяць развітвацца са сваёй маёмасцю». О, каб нам цяпер трапіўся які-небудзь парушальнік паліцэйскага загаду, што ўтаіў радыёпрыёмнік! Мы б яго расцалавалі, як самага лепшага сябра, узрушылі б нават каменнае сэрца, аддалі б за прыёмнік усё, што ў нас ёсць. Мы б, нарэшце, маглі ўзяць прыёмнік хітрасцю або проста ўкрасці. Гэта цяпер не мела ніякага прынцыповага значэння.
Вечарам у халоднай Цішкавай хаце мы перабіралі ў памяці ўсіх вядомых нам уладальнікаў радыёпрыёмнікаў. Большасць з іх выехала з мястэчка. Але былі і такія, што асталіся. Іх налічылі траіх. Мы пастанавілі, не адкладваючы справы ў «доўгі яшчык», пранюхаць наконт радыёпрыёмнікаў. Былі размеркаваны ролі кожнага з нас, і з верай у поспех наша пяцёрка ўзялася за справу.
Праз два дні былі падведзены сумныя вынікі папярэдняй разведкі. Нягледзячы на ўсе нашы хітрыкі, былыя ўладальнікі радыёпрыёмнікаў вельмі лёгка нас раскусілі. Усе яны паводзілі сябе прыкладна аднолькава. Кожны маліўся і хрысціўся, што не мае ніякага радыёпрыёмніка. У якасці доказу кожны прапаноўваў азнаёміцца з даведкай, выдадзенай паліцыяй аб узяцці прыёмніка.
Мы мусілі прызнацца сабе яшчэ і ў тым, што кожны былы радыёслухач калаціўся як асінавы ліст і пазіраў на нас ашалелымі ад страху вачамі. Можа, яны, гэтыя людзі, палічылі нас за нямецкіх шпіёнаў. За слуханне ж радыё фашысты недвухсэнсава абяцалі смяротную кару.
Перажыванні былых уладальнікаў радыёпрыёмнікаў цікавілі нас не надта. Гэтыя людзі для нас цяпер наогул не існавалі. Няхай любуюцца сваімі даведкамі...
Два ці тры дні пасля гэтага мы хадзілі, ахопленыя роспаччу. Ніякага выйсця з нашага становішча, здаецца, не было.
Мы збіраліся ў Цішкі і ад суму пачыналі сварыцца паміж сабой, абвінавачваючы адзін аднаго ў бяздзейнасці і пасіўнасці.
Гора навучае людзей быць мудрымі. У адзін з тых памятных вечароў Цішка выказаў геніяльную здагадку, якая з’яднала і акрыліла нас. Усё-такі нездарма ён капаў сапраўдныя акопы каля Арла, гэты наш ляны і разумны Цішка.
— Трэба прабрацца ў паліцыю, — сказаў Цішка. — Або завесці хоць якое-небудзь знаёмства з паліцэйскімі. Прыёмнікі захоўваюцца недзе тут, калі іх дагэтуль яшчэ ніхто не паламаў...
Гэта сапраўды было проста і геніяльна. Надзея напоўніла нашы сэрцы рашучасцю і прагай дзеяння. У той вечар мы не змаглі ўседзець каля Цішкавай грубкі. Не можа быць, каб паліцэйскіх цікавілі радыёпрыёмнікі. Яны жлукцяць самагонку і швэндаюцца па вечарынках. Аб усім астатнім іхні клопат, здаецца, невялікі.
Была поўнач, калі мы рушылі ў напрамку да паліцыі. Мястэчка спала. Трапяткія водсветы лучыны не мільгалі ўжо ні ў адным акне. У бязвоблачным зімовым небе ззялі абыякавыя зоркі. Аднастайна і сумна гулі правады на тэлеграфных слупах. Недзе вылі ад суму сабакі.
У вокнах памяшкання паліцыі мы не ўбачылі агню. Паліцэйскія патрулі, якія звечара брындалі па вуліцах, відаць, утаймаваліся. Мы два разы прашыбавалі міма ўправы, і ніхто нас не аклікнуў. Гэта надало нам рашучасці. Па нашых разліках, прыёмнікі маглі захоўвацца ў вялікай будыніне, якая стаяла крыху воддаль ад паліцэйскай канюшні. Паліцаі сцягвалі туды розны рэквізаваны набытак. Агародамі мы лёгка прабраліся да задняй сценкі будыніны і прыслухаліся. Ні адзін зык не парушаў цішыні на паліцэйскім двары. І ўсё ж пералазіць цераз плот было рызыкоўна. Ці ж паліцаі такія дурныя, каб не выставіць варты на сваім уласным двары? Гэта патрэбна было праверыць.
Мы зноў прабраліся на вуліцу. Ісці цяпер талакой не выпадала. Трэба было адважыцца каму-небудзь аднаму праверыць пільнасць паліцыі. Выбар упаў на Базыля Маленду. Ён заўсёды прапаноўваў самыя смелыя планы і вызначаўся надзвычай гарачым характарам. Не так даўно Базыль падгаворваў нас пакінуць мястэчка і прабірацца на ўсход. Ён даказваў, што за які-небудзь месяц мы лёгка дабяромся да фронту і пяройдзем яго. Ісці да фронту мы ўсё ж не адважыліся. Ніхто не ведаў, дзе той фронт. Цяпер была якраз магчымасць выпрабаваць Базылёву смеласць.
Базыль згадзіўся праверыць пільнасць паліцэйскіх без ніякіх ваганняў. Мы схаваліся за вугал суседняга будынка, а Базыль, падышоўшы да самых варот паліцэйскай управы, зацягнуў песню. Ён, нібы п’яны, гарланіў на ўсю вуліцу, а мы, стаіўшыся за вуглом, не маглі ўтрымацца ад смеху. Базыля ўсё ж пачулі. Праз хвіліну рыпнула брамка, і з двара паліцэйскай управы высунулася чорная постаць.
— Гэта ты, Саўка? — гукнуў на ўсю вуліцу вартавы паліцай. — Ідзі праспіся. Заўтра ж табе на службу.
Брамка зноў зачынілася, і Базыль шчасліва далучыўся да нас. Было ясна, што ноччу двор паліцэйскай управы ахоўваецца, і так проста туды не прабярэшся.
Мы разышліся па хатах, а назаўтра зноў сабраліся ў Цішкі. Мы былі чамусьці пераконаны, што прыёмнікі абавязкова ў той вялікай будыніне, што стаіць у паліцэйскім двары. Толькі як у яе залезці? Самы смелы план вылажыў перад намі Базыль Маленда.
— Трэба, каб мяне арыштавала паліцыя, — сказаў ён. — Я там усё разнюхаю...
Базыль не збіраўся рабіць вялікага злачынства. Ён хацеў вечарам прычапіцца да якога-небудзь патруля і зачаць з паліцаямі сварку. Гэтага будзе дастаткова, каб яго арыштавалі і зацягнулі ў паліцэйскую ўправу. А паліцэйскія, па чутках, сваім вязням асабліва разгульвацца не даюць. Яны прымушаюць іх рэзаць дровы, чысціць канюшню. Адным словам, на думку Базыля, ён здолее пранюхаць наконт прыёмнікаў усё, калі яны толькі ёсць.
Што ж, такі план варта было толькі ўхваліць. Мы ў той жа дзень разжыліся пляшкай самагонкі і благаславілі Базыля на пакуты. Самі мы выпілі пакрысе, а будучаму вязню налілі поўную шклянку. Ад яго ж павінна несці перагарам, інакш паліцаі яшчэ не павераць. У той жа вечар Базыль пасварыўся з паліцаямі і яго арыштавалі.
Мы чакалі Базыля чатыры дні. Як і раней, мы збіраліся па вечарах у Цішкі і выказвалі розныя здагадкі наконт Базылёвага лёсу. Усё-такі нялёгка яму там, у лапах гэтых дурняў. Расстраляць Базыля не маглі, на гэты конт мы былі спакойныя. Нічога ж асаблівага ён не зрабіў. Але шомпалаў яму, відаць, прыйдзецца пакаштаваць.
Базыль вярнуўся на чацвёрты дзень вечарам. Ён толькі забег дадому перакусіць, а пад’еўшы, адразу падаўся да Цішкі. Мы яго ўжо чакалі. Базыль прыйшоў злосны і хмуры. Выгляд сябра сведчыў, што яго напаткала няўдача.
— Знайшоў што-небудзь? — запытаўся Цішка.
Не гаворачы ні слова, Базыль дастаў з кішэні нешта загорнутае ў анучку. Ён разматаў гэтую анучку, і на яго далоні аказалася дзве бліскучыя радыёлямпы. Мы ледзь не заскакалі ад радасці. Чаго ж ён тады прытвараецца? Раз знайшоў радыёлямпы, значыць, ёсць і астатняе. Усё-такі малайчына ён, гэты наш няўрымслівы Базыль. Хто-небудзь другі хіба адважыўся б лезці ў самае паліцэйскае кодла? Мы ўжо адчувалі сябе ўладальнікамі радыёпрыёмніка і з нецярпеннем чакалі, што скажа Базыль.
— Не радуйцеся, — нарэшце сказаў наш сябар. — Цішка гаварыў праўду: прыёмнікі былі ў паліцыі. Але гэтыя дурні патаўклі іх прыкладамі і выкінулі на сметнік. Пяць ці шэсць штук я перакінуў цераз плот, але там, здаецца, няма нічога жывога. А батарэй колькі хочаш, я іх навыкідаў...
— З пяці адзін як-небудзь змайструем, — радуючыся, мы нават не далі Базылю дагаварыць. — Галоўнае — лямпы.
— Невядома, ці спраўныя яны. Я ж іх знайшоў там, дзе і прыёмнікі. Унутры ў іх нешта звініць, як патрасеш.
Лямпы былі бліскучыя, як новыя. Яны сапраўды крыху звінелі, калі іх злёгку патрэсці каля вуха. Але нам не хацелася верыць, што лямпы няспраўныя. Мы гарэлі жаданнем хутчэй майстраваць радыёпрыёмнік і ў тую ж ноч рушылі збіраць усё тое, што Базыль выкінуў з паліцэйскага двара.
Па дарозе Базыль расказаў нам пра свае прыгоды ў паліцыі. Ён не траціў часу марна. У першы вечар яму крыху ўсыпалі шомпалаў, але далей усё пайшло як па масле. Базыль знайшоў чым прывабіць паліцаяў. Дзве наступныя ночы ён расказваў ім казкі і розныя гісторыі, вычытаныя з кніг. Яго слухалі, разявіўшы раты, хоць ён вёрз нямецкім ахоўнікам несусветную мешаніну з самых розных прыгодніцкіх кніг. Паліцаі, аказваецца, ласыя да цікавых гісторый, як малыя. Ноччу яны проста дохнуць ад суму. Базыля нават частавалі самагонам, падахвочваючы расказаць што-небудзь новае...
Апоўначы мы забралі ў мяхі выкінутыя Базылём радыёпрыёмнікі і сухія батарэі. Паклажа была ёмістая, і гэта радавала нас. Няўжо мы не зробім з усяго гэтага хоць маленькі прыёмнічак, якім можна было б злавіць савецкую хвалю?
Цэлыя два дні мы ачышчалі патрушчаныя прыёмнікі ад іржы і гразі. Мы радаваліся, як малыя, знаходзячы ўцалелыя кандэнсатары, катушкі напружання і пераключэння, ізалятары, і стараліся не думаць пра сваю няўдзячную работу. Здавалася, усе часткі, патрэбныя для просценькага прыёмніка, былі ў наяўнасці. Заставалася скласці іх у адно цэлае па якой-небудзь схеме і хутчэй папробаваць наш прыёмнік.
Нарэшце разборка скончылася. Аставалася манціраваць прыёмнік. Трэба было дастаць салянай кіслаты, волава, спіртоўку, каб зрабіць шматлікія спайкі. Мы паверылі ўжо, што ў нас будзе прыёмнік, і гэтая задача не ўяўлялася цяжкай. У двухпавярховай дзесяцігодцы, дзе мы вучыліся, быў хімічны кабінет. Там бы мы знайшлі ўсё патрэбнае. Але ў школе — нямецкі камендант, і да яе цяпер не падступішся. Камендант ахоўвае сябе крыху лепш, чым паліцэйскія. Двое немцаў увесь час вандруюць вакол школы з аўтаматамі.
Мы накіравалі свае позіркі на другую школу — сямігодку. Яна стаяла на самым ускрайку мястэчка, і ў ёй жыў стары, дзікаваты выкладчык батанікі і заалогіі. Ён пазачыняў вокны аканіцамі і пільна ахоўваў школьную маёмасць, хоць ніякіх заняткаў цяпер не было. У гэтай школе таксама павінны быць спіртоўкі, кіслата, і няхай нам даруе стары настаўнік...
У школу на ўскрайку мястэчка мы залезлі сярод белага дня, выбраўшы момант, калі настаўнік адлучыўся са сваёй кватэры. Доўга блукалі па класах, пакуль натрапілі на прыродазнаўчы кабінет. Тут усё стаяла ў акуратным, яшчэ даваенным парадку: штатывы, спіртоўкі, прабіркі, калекцыі мінералаў і гербарыяў.
Мы набралі, колькі хацелі, спіртовак і прабірак, рэквізавалі ўвесь запас легкаплаўкіх металаў. У доўгай шклянцы стаяла заспіртаваная гадзюка. Гадзюку прыйшлося выкінуць на падлогу, а спірт мы пералілі ў колбу. Без яго ж не будзе гарэць спіртоўка.
З гэтага часу Цішкава хата стала нагадваць келлю сярэдневяковага алхіміка.
Цэлы тыдзень, забываючы пра абед і вячэру, мы складалі і паялі свой прыёмнік. Ад кіслаты ў нас пачарнелі пальцы, з іх злазіла скура. Мы абвінавачвалі адзін аднаго ў няўмельстве, сварыліся, мірыліся, падганяючы сябе, нібы вар’яты. І ўсё — дарэмна. Прыёмнік быў глухі да радыёхваль, якія нячутна насіліся над намі. Дзве лямпы, якія раздабыў Базыль, былі няспраўныя...
Апошнюю спробу мы зрабілі ў навагоднюю ноч. Снежань кончыўся. Прыёмнік, за які мы змагаліся цэлы месяц, маўчаў. Базыль ад злосці паддаў яго наском чаравіка, а Цішка залез на печ і накрыўся кажухом. Дзесьці ля школы стралялі і пускалі ў неба ракеты фашысты. Яны віталі Новы год...
У студзені пачаліся снежныя віхуры. Снегу намяло столькі, што ў ім ледзь не схавалася згорбленая Цішкава хата. Сцежку да гэтай хаты праклалі мы: Цішка ўсе гэтыя дні не злазіў з печы.
Тры дні мы не маглі наведаць сябра. На першым тыдні Новага года нас траіх пагналі чысціць ад снегу шашу. Мабілізацыю на работу фашысты правялі даволі хітра. Яны на золку ўляталі ў хату і выпорвалі адтуль па адным працаздольным. Да Цішкі немцы не зайшлі. Можа, яны паленаваліся пракладваць сцежку праз вялізныя гурбы, якія намяло на голым Цішкавым двары, а можа, проста парашылі, што ў такой хаце працаздольнага не знойдзеш. Ад работы ўхіліўся і Мікола Асмалоўскі. У яго хварэла на тыф сястра, і немцы пабаяліся паказаць нос у Міколаў двор.
Шаша пралягала кіламетраў за восем ад мястэчка. Да яе калона мабілізаваных местачкоўцаў дабіралася паўдня. Базыль Маленда, Лявон Гук і я трымаліся разам. Мы цвёрда наважылі збегчы пры першай магчымасці. Але гэта ўдалося нам толькі на трэці дзень, і мы зусім не шкадавалі, што не збеглі дачасна.
Базыль Маленда, дзякуючы свайму знаёмству з паліцаямі, выкленчыў для нас самы лёгкі ўчастак. Наш кавалак шашы, атулены лесам, быў амаль чысты ад снегу. Грэючыся два дні ля агню, мы не вельмі перарваліся на нямецкай рабоце.
Але справа не ў гэтым.
На трэці дзень па шашы пайшлі нямецкія машыны. На салдат, што сядзелі ў абцягнутых брызентам кузавах, было смешна глядзець. Гэтыя салдаты нагадвалі старых местачковых баб. Яны паабкручвалі свае галовы і твары нейкімі хусткамі, і з гэтых хустак толькі вытыркаліся іх чырвоныя насы.
— Так уцякаў з Масквы Напалеон, — сказаў Лявон Гук. — Будуць ведаць рускую зіму. Яны падохнуць ад холаду...
З Лявонам можна было б згадзіцца, каб машыны імчаліся на захад. Але ўсе яны пакуль што трымалі кірунак на ўсход. На трэці дзень адна машына з салдатамі спынілася на нашым участку. Да яе адразу ж падбег Базыль Маленда.
— Пан, нах Москаў? — запытаў ён у высокага немца, што вылез з кабіны. Той спачатку нічога не разумеў. Тады Базыль паўтарыў сваё пытанне. Нечакана салдат схапіў яго загрудкі і пачаў трэсці. Твар немца скрывіўся ад злосці, фашыст тузаў Базыля і нешта крычаў, пырскаючы слінай. Хлопец нарэшце вырваўся з яго рук і адскочыў як апараны.
Машына кранулася, а мы стаялі і не ведалі, што падумаць. Пяць месяцаў назад, калі фашысты занялі наша мястэчка, яны самі на ўсё горла крычалі гэтае самае «нах Москаў». То чаму ж цяпер злуюцца?
Раптам нейкая велізарная хваля шалёнай радасці падхапіла нас і кінула ў лес. Мы ўжо болей не маглі аставацца на шашы, па якой імчаліся на ўсход фашысты. Трэба было неяк абмеркаваць паводзіны немца, які раззлаваўся, калі яго спыталі пра Маскву, трэба было вытлумачыць, што ўсё гэта можа азначаць.
Мы стаіліся пад старымі вольхамі і з хвіліну не маглі аддыхацца ад шпаркага бегу.
— Ясна, немцы адступаюць, — прамовіў усхваляваны Базыль Маленда. — Гэта відна па ўсім...
— Каб яны забралі Маскву, то чаго б злаваўся той даўгалыгі? — выказаў здагадку Лявон Гук.
— Праз два тыдні нашы будуць тут, — падтрымаў я сяброў. — Яны і шашу чысцяць для таго, каб уцякаць...
Мы доўга даводзілі адзін аднаму, што фашысты напярэдадні свайго поўнага краху. Летам яны былі такія самаўпэўненыя, так высока задзіралі свае насы, а цяпер падобныя на старых баб. Нашы, відаць, добра ім усыпалі...
Было незразумела толькі адно. Чаму нямецкія машыны імчацца на ўсход, а не на захад? Можа, фашысты ўцякаюць якім-небудзь іншым шляхам, а па нашай шашы проста падкідваюць падмацаванні. Усё гэта трэба было высветліць.
Мы вярнуліся на шашу, каб забраць лапаты. Зноў пачаў церушыць снег, і гэта было нам якраз на руку. Мы збіраліся непрыкметна знікнуць. Раптам Базыль нагнуўся і падняў з шашы нешта загорнутае ў газету. Ён разгарнуў сваю знаходку, і з газеты пасыпаліся розныя аб’едкі. Але гэта нас не цікавіла. Газета была нямецкая, і мы ўпіліся вачамі ў загаловак, выдрукаваны вялікімі чырвонымі літарамі праз усю паласу. «Русішэ офэнзівэ іст гешайтэрт», — прачыталі мы. З усяго напісанага нам было вядома адно толькі першае слова...
— Што можа азначаць гэтае «офэнзівэ»? — дапытваліся мы адзін у аднаго. Але ніхто не ведаў. Мы прачыталі яшчэ некалькі радкоў і паціснулі плячамі. Усе словы для нас былі цёмныя, як кітайская грамата. Пяць гадоў вывучалі мы ў школе нямецкую мову, а калі прыйшлося да справы, аказаліся самымі апошнімі ёлупамі.
Прабіраючыся прыцемкам да мястэчка, мы ўсю дарогу злосна жартавалі з уласнага ведання нямецкай мовы. Цяпер мы ўстанавілі пэўна, што нашы веды курам на смех. Мы ўтрох умелі праскланяць «дэр», «ды» і «дас» і праспрагаць «габэн». Мы яшчэ ведалі, як называюцца чарніліца, сшытак, кніга і школа. І на ўсё гэтае патрачана цэлых пяць год!
З нейкім замілаваннем успаміналі мы цяпер нашу маленькую настаўніцу нямецкай мовы. Яна жадала нам дабра, яна так горача заклікала вучыць чужую мову. А мы ў сваёй дурной упартасці нават не хацелі лічыць яе прадмет за сапраўдны. Усю дарогу мы паўмеханічна паўтаралі запаўшыя ў памяць словы, якія заўсёды гаварыў дзяжурны па класу пры ўваходзе настаўніцы: «Іх бін орднэр, ін дэр клясэ фэлен...» Мы нават не ведалі, што азначалі гэтыя словы...
І ўсё ж было нешта такое, што падбадзёрвала і сагравала нас усю дарогу. У памяці паўставаў скрыўлены твар немца, які раззлаваўся, пачуўшы пра Маскву. Калі ён злуецца, то гэта добра, гэта не можа быць дрэнна. Нас саграваў яшчэ кавалак нямецкай газеты. Не прачыталі так, то прачытаем са слоўнікам. Што можа азначаць гэтае «русішэ офэнзівэ»?
Мы не заўважылі, як прыйшлі ў мястэчка. Даўшы круку, апынуліся на вуліцы, дзе жыў Мікола Асмалоўскі. Ён проста заскакаў, калі пачуў пра Маскву і раззлаванага немца. Учатырох мы борзда пашыбавалі да Цішкі Дразда. Ніводзін чалавек за гэтыя тры дні не прайшоў яшчэ па Цішкавым двары. Хата па самыя вокны была занесена снегам. Цішка, нібы мядзведзь, схаваўся ў сваім берлагу і, здаецца, не хацеў нічога ведаць пра навакольнае жыццё.
Зайшоўшы ў хату, мы засталі Цішку на печы. Ён ляжаў на самым чаране, накрыўшыся кажухом. На печы пад цэлай капой трантаў спала і Цішкава маці.
Мы запалілі спіртоўку. У хаце панаваў люты холад. У вядры, што стаяла на ўслончыку ля дзвярэй, вада прамерзла да самага дна. Там ляжаў вялікі круглы лядзяш, і невядома, як наш сябар усе гэтыя дні абыходзіўся без вады. Мы сцягнулі Цішку на падлогу. За гэтыя тры дні яго твар пакрыўся нейкім белым пухам. Сябравы вочы былі абыякавыя і сумныя.
— Знайдзі нямецкі слоўнік! — загадалі мы Цішку.
Ён яшчэ нічога не разумеў, але, адчуваючы нашу ўзрушанасць, даволі жвава выцягнуў з-пад стоса кніг тоўсты томік у чорнай ледэрынавай вокладцы.
— Знайдзі слова «офэнзівэ»!
Цішка, схіліўшыся над спіртоўкай, таропка гартаў старонкі слоўніка. Тая хвіліна, пакуль ён шукаў незнаёмае нямецкае слова, здалася нам цэлай вечнасцю.
— Наступленне, — нарэшце прамовіў Цішка.
Мы кінуліся яго абдымаць. Мы тармасілі Цішку з усіх сіл, нібы хацелі вытрусіць з нашага сябра ўсю яго безуважлівасць і абыякавасць да жыцця.
— Пастойце! — вырываўся Цішка. — Чаго вы шалееце?
Тады Базыль Маленда падаў яму кавалак нямецкай газеты. Цішка паднёс яе да мігатлівага язычка спіртоўкі і прабег вачамі загаловак, выдрукаваны вялікімі чырвонымі літарамі. Яго вочы адразу ажылі і засвяціліся нейкім радасным, незнаёмым нам раней бляскам.
— Трэба заўтра пабрыцца, — сказаў ён, правёўшы рукою па твары. — Я, мабыць, прастудзіўся, усе гэтыя дні балела галава...
Мы гэтак лямантавалі, што прачнулася Цішкава маці. Яна падняла галаву з-пад сваіх трантаў і здзіўлена пазірала на нас.
— Цішка, — нарэшце прамовіла яна. — Там у грубцы ў чыгунку бульба, ты з’еш. А гэтым салдатам не давай, ім паёк даюць.
Цішкава маці апошнія месяцы чамусьці называла нас салдатамі. Яна толькі ў рэдкія хвіліны прасвятлення розуму пазнавала нас і звала па імені.
— Хадзем наломім шчытоў, — прапанаваў Цішка. — Заўтра я пазабіваю ўсе дзіркі. У гэтай хаце акалець можна.
Зноў трашчалі ў грубцы сухія сасновыя дошкі, а мы сядзелі ля цяпла і слова за словам перакладалі артыкул з кавалка нямецкай газеты. «Рускае наступленне правалілася» — называўся гэты артыкул. Але мы не зважалі на назву. Нават з нямецкай газеты было ясна, што фашысты Масквы не ўзялі, што нашы наступаюць, што баі ідуць недзе на захад ад Калініна і Калугі.
Мы ўзносілі да неба нашых генералаў, камандуючых і маршалаў за тое, што яны так лоўка далі ў зубы фашыстам і не здалі Масквы. Мы радаваліся, як дзеці, што самі немцы цяпер пішуць пра нашы самалёты і танкі. Яшчэ зусім нядаўна яны заяўлялі, што ніякіх савецкіх танкаў і самалётаў няма. Усё-такі малайцы нашы гаспадарнікі, што ў такі патрэбны час паклапаціліся аб танках...
Мы цяпер спрачаліся толькі наконт нямецкіх «прэзенсаў», «пэрфектаў» і «партыцыпаў цвай». Яны пры чытанні набылі свой вялікі сэнс, і мы, моршчачы лоб, стараліся свядома разабрацца ва ўсім тым, што некалі завучылі механічна. Над артыкулам мы прасядзелі цэлую ноч. І за адну гэтую ноч прыйшлося разварушыць усе нашы веды па нямецкай граматыцы. За якія-небудзь дзесяць гадзін мы, здаецца, вывучылі столькі слоў, колькі не запомнілі за пяць гадоў на ўроках маленькай настаўніцы. Гэтых слоў не трэба было паўтараць. Здабытыя ў муках з нетраў тоўстага слоўніка, яны самі запісваліся ў памяці.
Пад раніцу спіртоўка патухла. Спірт, настоены на гадзюцы, скончыўся. Ён саслужыў нам вялікую службу, гэты спірт, і проста варта было ўспомніць добрым словам дзікаватага настаўніка батанікі і заалогіі, які добрасумленна ахоўваў школьную маёмасць. Але настаўніка мы тады не ўспомнілі. Нашы думкі былі цалкам заняты франтавымі справамі.
— Гэтая газета за снежань, — сказаў Цішка. — Можа, яна надрукавана ў пачатку месяца, а можа, у канцы. Нашы за гэты час маглі адагнаць немцаў на сотні кіламетраў.
— Можа, нашы цяпер каля Оршы? — выказаў здагадку Лявон Гук.
— А можа, падыходзяць ужо к Гомелю? — прамовіў Мікола Асмалоўскі.
Ад такіх здагадак было лёгка і радасна.
Мы выйшлі ад Цішкі на світанні. У вокнах местачковых хат мітусіліся зыркія водбліскі палаючай на камінках лучыны. Паволі гаслі зоркі ў цёмна-сінім бязвоблачным небе. На марозе гулі ўцалелыя правады. Яны гулі, здаецца, аб нечым таемным і радасным, чаго яшчэ не ведала соннае мястэчка і што з гэтай ночы ведалі мы.
Сапраўдная радасць, як і гора, ніколі не прыходзіць адна. Яна вядзе за сабою і другую, і трэцюю радасць. Можа, гэта ад таго, што ў чалавека, ахмеленага ёю, вырастаюць крылы і для яго няма тады ні перашкод, ні цяжкасцей. А можа, ёсць і якая-небудзь другая прычына, якой яшчэ да сённяшняга дня не ведаюць самыя разумныя людзі. Не ведаю чаму, але ў адзін з такіх зімовых дзён я завітаў у памяшканне раённай рэдакцыі. У ім было пуста і бязлюдна. Праз выбітыя шыбкі акон у пакоі намяло снегу. На падлозе ў беспарадку валяліся розныя паперы, падшыўкі газет, кнігі. Я прайшоў па ўсіх пакоях рэдакцыі. Усё, што магло цікавіць ласых на спажыву абывацеляў, было расцягнута. Тут не асталося ні стала, ні крэсла, ні нават самай звычайнай вешалкі ці ручкі ад дзвярэй.
Да вайны ў рэдакцыі я быў адзін толькі раз. Я спрабаваў пісаць вершы і доўга не асмельваўся іх каму-небудзь паказаць. Ва ўсякім разе, мае сябры пра гэта нічога не ведалі. Напісаўшы аднойчы добры, на маю думку, верш, я нарэшце адважыўся і пераступіў парог рэдакцыі. Мае вершы — цэлы тоўсты сшытак — у рэдакцыі зганілі самым бязлітасным чынам. У іх знайшлі ўплывы Пушкіна, Лермантава, Блока, Янкі Купалы і яшчэ многіх паэтаў, якіх мне нават не даводзілася чытаць. Апошні верш, на які я ўскладаў асаблівыя надзеі, доўгавалосыя работнікі рэдакцыі назвалі проста безыдэйным. У гэтым вершы ішла размова пра вясновыя ночы, пра салаўя, пра месяц — нязменнага сведку закаханых.
І ўсё ж мяне проста так не выпусцілі з рэдакцыі. Мне далі аркуш паперы і прымусілі напісаць заметку наконт работы школьных гурткоў ППХА і ГСА. І я напісаў ужо звычайнай прозай пра лепшых актывістаў стралковай, супрацьхімічнай і санітарнай справы. Гэтая заметка была надрукавана. Тыдні за два да вайны я атрымаў за яе ганарар — два з паловай рублі.
Можа, успамін аб гэтай заметцы і прывёў мяне ў бязлюднае памяшканне рэдакцыі. Ва ўсякім выпадку, я знайшоў падшыўку раённай газеты і схаваў яе пад крысо. Мне захацелася прачытаць сваю заметку.
І яшчэ я ўбачыў на падлозе рассыпаны шрыфт. Я беражна падняў некалькі металічных літар і, уважліва іх агледзеўшы, схаваў у кішэню. Мне яшчэ не прыходзілася трымаць у руках літар, якімі друкуюць кнігі і газеты, і гэты мой учынак у тую хвіліну, мабыць, азначаў простую павагу да друкаванага слова.
З вечара таго самага дня, калі я заходзіў у былую рэдакцыю, пачаўся суцэльны прыліў удач для нашай пяцёркі.
Пералістваючы падшыўку, у якой было аж па чатыры экземпляры кожнага нумара газеты, я нечакана наткнуўся на заметку, якая прымусіла мяне задрыжаць ад узрушэння. У заметцы паведамлялася пра бездакорную работу лістаносца Яўхіма Цельпука з вёскі Асавец. Гэты Яўхім быў сапраўды выдатная асоба! Ён дамогся таго, што кожны калгасны двор у Асаўцы выпісваў газету. Але не гэта было самае галоўнае. Галоўнае — тое, што лепшага лістаносца Яўхіма Цельпука кантора сувязі прэміравала радыёпрыёмнікам «Калгаснік»...
Я ляцеў да Цішкі Дразда як на крылах... Нейкі ўнутраны голас мне падказваў, што цяпер промаху не будзе, варта толькі знайсці гэтага самага Яўхіма Цельпука. Вёска Асавец — не раённае мястэчка, паліцыя туды не заглядвала, і, значыць, радыёпрыёмнік мог застацца ў яго гаспадара.
Назаўтра мы ўтрох рушылі ў напрамку да вёскі Асавец. Цішка на аперацыю не пайшоў, у яго не было добрага абутку. Базыля Маленду ісці адгаварылі. З яго залішне гарачым характарам можна было загубіць справу. Ад мястэчка да Асаўца кіламетраў васемнаццаць, і палавіну шляху мы прайшлі па добрай саннай дарозе. А далей ішлі проста лесам, правальваючыся па грудзі ў снег, прабіраліся ледзь не на карачках. У Асавец заявіліся, калі кароткі зімовы дзень канчаўся.
Вёсачка нам спадабалася з першага позірку. Маленькая, усяго ў адну вуліцу, яна была па самыя парканы засыпана снегам. У сіняватым сутонні студзеньскага надвячорка нам, прамерзлым і мокрым, яна здавалася райскім прыстанкам.
У нас, вядома, быў план, тонкі дыпламатычны план. Мы не ведалі, колькі Яўхіму Цельпуку гадоў, што ён за чалавек, як ён нас сустрэне. Гэта не мела значэння. Важна было разнюхаць, ці ёсць у яго радыёпрыёмнік.
Для пачатку мы наважылі ўздзейнічаць на былога лістаносца ласкай. Дзеля гэтага мы і неслі ў лясны Асавец з паўпуда солі, самага ходкага па тым часе тавару ў розных гандлёвых і менавых аперацыях. Мы наважылі абмяняць соль на самагонку і спаіць ушчэнт уладальніка радыёпрыёмніка. З п’яным гаварыць лягчэй. У якасці апошняга козыра выступала раённая газета, дзе чорным па беламу пісалася, што Яўхім Цяльпук — актывіст і прэміяваны радыёпрыёмнікам. Гэта давала магчымасць проста прыстрашыць былога лістаносца карай нямецкіх улад...
Мы баяліся толькі аднаго: заметка даваенная, за гэтыя паўгода магло здарыцца самае непрадбачанае. Яго маглі мабілізаваць у армію, маглі забіць фашысты, калі гэтымі мясцінамі праходзіў фронт, нарэшце, ён сам мог куды-небудзь выехаць або проста памерці. У гэты дзень мы жадалі незнаёмаму Яўхіму Цельпуку добрага здароўя ў сто разоў больш, чым каму-небудзь другому на белым свеце.
Наш страх быў дарэмны. Першы стрэчны паказаў нам хату былога лістаносца, дадаўшы, што яе гаспадар, мабыць, дома. У гэтую хату мы ішлі, як у сваты. Нашы сэрцы то нястрымна калаціліся, то заміралі, а твары чырванелі і бляднелі адначасова.
— Спакойна, — сказаў на самым парозе Лявон Гук. — Больш вытрымкі!
Сёння Лявон мусіў выконваць ролю галоўнага дыпламата.
Нарэшце мы ў хаце. Яна выбеленая, чыстая, на комінку, як у вершы Якуба Коласа, ярка палае смольны корч. Насустрач нам падняўся з-за стала нізенькі рухавы чалавечак з выгнутымі, як абады, нагамі. Твар у яго паголены, чысты, і цяжка сказаць, колькі яму гадоў. Дык вось які ён, жаданы Яўхім Цяльпук!
— Вам солі не трэба? — пачаў сваю дыпламатыю Лявон Гук. — Мы з мястэчка.
— Чуеш, Мар’я! — сыпануў чалавечак дробным гарохам. — Звер сам бяжыць на стральца. А ты вохкала, а ты енчыла, што солі няма. Дасць бог дзень, дасць і падмогу. А што вы, хлопчыкі, за вашу соль хочаце?
З-за коміна сялянскай печы на нас глядзела немаладая кабета. Яе позірк здаўся нам насцярожаным і нават крыху спалоханым.
— Хочам разжыцца самагонкі, — гаварыў далей Лявон. — Надыходзіць жа Новы год, калі лічыць па-царкоўнаму.
— Так-так-так, — сыпаў чалавечак. — А ці многа ў вас солі?
— Паўпуда.
— То я, мабыць, усяе не куплю. У мяне нейкія там тры пляшкі заваляліся. Хіба паклікаць суседзяў?
— Не трэба суседзяў, — збянтэжыўся Лявон. — Хопіць з нас трох пляшак.
Цяпер ужо і гаспадар пазіраў на нас з незахаваным падазрэннем.
Па няпісаных расцэнках за кілаграм солі давалі паўлітра самагонкі. Выключная таннасць нашай солі, відаць, здзівіла гаспадара. Але мы не далі яму апамятацца. Мы высыпалі соль з мяшка проста на белы абрус, якім быў засланы стол.
— А божа ж мой! — енчачы, саскочыла з печы гаспадыня. — Чаго ж ты, Яўхім, не пасадзіш людзей? Сядайце, хлопчыкі...
Мы селі на доўгую лаву. Гаспадар яўна разгубіўся ад нашага велікадушша. Ён бегаў па хаце, мітусіўся і не ведаў, за што ўзяцца. На стале ж цэлая гара бялюткай як снег солі, сапраўднае багацце...
— Хіба скочу да кума Кузьмы, — нарэшце знайшоў выйсце гаспадар. — Можа, у яго яшчэ прыхаплю пару пляшак...
— Не трэба, — усхапіўся Лявон.
Але гаспадар быў ужо ў сенцах.
Праз паўгадзіны мы сядзелі за сталом. З найвялікшай асцярожнасцю гаспадыня ссыпала соль у гладышкі, і на белым абрусе паявілася скаварада смажанай яечні і дзве вялікія місы з капустай і агуркамі. З пяці набытых намі пляшак гарэлкі мы дзве паставілі на стол. Мы неўзаметку пераміргваліся: гаспадар ростам з вераб’я, яму многа не трэба...
Гарэлку наліваў Лявон. Гаспадару ён наліў ледзь не цэлую шклянку, а нам па палавіне.
— Каб жылося і вялося, — звярнуўся ён да гаспадара. — Не ведаю толькі, як вас завуць.
— Яўхім Калістратавіч.
— Вып’ем, каб дома не журыліся, Яўхім Калістратавіч.
— На здароўечка! — зычыла гаспадыня. Цяпер яна стаяла ля печы і пазірала на нас добрымі вачамі.
Мы прамерзлі і згаладаліся. Пасля выпітай гарэлкі ва ўсім целе разлілася прыемная цеплыня. Каб не сп'янець, мы старанна закусвалі. Гаспадар жа толькі прыкусіў агурка і сядзеў, падпёршы падбародак рукамі.
— Вып’ем яшчэ па адной, — прапанаваў Лявон.
Як і першы раз, ён наліў гаспадару ледзь не поўную шклянку, а нам трошкі меней палавіны. Гарэлка знікла ў горле маленькага Яўхіма Калістратавіча неяк імгненна. Ён зноў закусіў толькі кавалачкам агурка і моўчкі сачыў за намі. У нас жа пачырванелі твары і стала дваіцца ў вачах. Відаць, добрай самагонкі прыпас гэты самы Яўхім Калістратавіч. Мы ж нават не выпілі па цэлай шклянцы, а ўжо так моцна зашумела ў галовах. І гаспадар, і гаспадыня здаваліся нам цяпер такімі добрымі, мілымі людзьмі, а іх выбеленая хата — нейкім райскім кутком. Дзе, цікава, хавае гэты лістаносец свой радыёпрыёмнік? Можа, пад печчу, а можа, у склепе?
— Вы не той самы Яўхім Цяльпук, пра якога пісалі ў раённай газеце? — раптам спытаў Лявон Гук.
Ад гэтых слоў нашага галоўнага дыпламата з мяне зняло ўвесь хмель як рукой. Ды ён жа проста дурань, наш Лявон. Пра гэта трэба было спытаць у самым канцы, калі б мы ўжо раскусілі, што за птушка пакупнік нашай солі. Але маскіравацца позна, нашы карты раскрыты...
— Той самы, — спакойна адказаў гаспадар. — Мяне за маю работу і прыёмнікам прэміявалі...
Мы разявілі раты ад здзіўлення. Што ж ён думае пра нас, гэты лістаносец, калі так ахвотна ва ўсім прызнаецца? Але наступаць дык наступаць...
— А дзе ж цяпер ваш радыёпрыёмнік «Калгаснік»? — націскаючы на апошняе слова, спытаў я.
— Здаў у паліцыю. Сам Кузьма не дасць схлусіць. Ён цяпер у нас за старасту, а да вайны ўчастковым міліцыянерам быў. Ён жа сам і завёз у раён...
Мы ўтраіх анямелі як рыбы. Дык вось, аказваецца, у якое кодла мы трапілі. Трэба хутчэй браць лахі пад пахі ды ўцякаць, пакуль нас не звязалі і не завезлі ў паліцыю. Але гаспадар, здаецца, не збіраўся нікога клікаць, і мы не крануліся з месца. Што ж, міліцыянер стаў старастам, а самы актыўны лістаносец — яго падбрэхічам. Няхай радуюцца, толькі ці не прыйдзецца хутка заплакаць?.. У маіх грудзях нарастала нейкая хваля дзікай злосці, якую нельга было стрымаць.
— А вы не чулі, — пазіраючы гаспадару ў вочы, пачаў я, — як паляцелі немцы ад Масквы? Восенню пісалі, што ў бальшавікоў няма ўжо ні танкаў, ні самалётаў, а цяпер адумаліся. Хваляцца, што падбіваюць сотнямі кожны дзень, а самі ўсё роўна ўцякаюць. Гэта ў нямецкай газеце напісана...
— У якой газеце? — падхапіўся гаспадар.
— У нямецкай, — падтрымаў мяне Лявон Гук. — Газета за мінулы месяц, мы самі чыталі. Немцы адступілі ад Калугі і Калініна. Пішуць, што скарацілі фронт...
— Так-так-так, — забарабаніў пальцамі па стале лістаносец. — Нам цяпер у вёску не ідзе ніякіх газет. Жывём, як у той бочцы. З вамі, хлопчыкі, гэтай газеты няма?
Мы пераглянуліся. Наша паведамленне так узрушыла былога лістаносца, што гэта нельга было не ўбачыць. Вочы яго ажылі, засвяціліся радасцю, а сам ён проста не мог ўседзець на месцы.
— Хіба кума Кузьму паклікаць? — раптам прапанаваў ён.
— На чорта той Кузьма? — насцеражыўся Лявон. — Няхай лепш збірае немцам падаткі.
— І то праўда, — згадзіўся гаспадар. — Кузьма сам па сабе, а я сам па сабе. Давайце лепш вып’ем, хлопчыкі. Заўтра дастанем яшчэ. Пераначуеце ў мяне, куды вы ноччу пойдзеце...
Мы выпілі яшчэ і, адкінуўшы ўсялякую дыпламатыю, расказалі пра ўсё, што вычыталі ў нямецкай газеце. Мы, мабыць, добра сп’янелі, бо дапоўнілі гэты расказ сваімі ўласнымі меркаваннямі аб поўнай безнадзейнасці становішча немцаў на фронце. Яўхім Цяльпук лавіў наша кожнае слова. Ён ажывіўся, павесялеў і глядзеў на нас вачамі добрага бацькі.
У рэшце рэшт, забыўшы пра ўсякую перасцярогу, мы на чым свет стаіць пачалі лаяць гаспадара за тое, што ён так неразумна здаў свой прыёмнік гэтаму цяперашняму старасту. Лістаносец згодна ківаў галавой.
Была ўжо глыбокая ноч, калі гаспадар унёс у хату вязанку сена. Мы паваліліся на гэтую пасцель як снапы...
А назаўтра здарыўся цуд. Лістаносец даў нам паснедаць і, калі мы ўжо сабраліся дахаты, таямніча зашаптаў:
— А мой «Калгаснік» пры мне, цэленькі. Толькі нямы ён, хлопчыкі. Батарэі яшчэ да вайны спрацаваліся...
У тую хвіліну мы, мабыць, проста аслупянелі. Дык вось які ён, перадавы лістаносец Яўхім Цяльпук! Уся наша дыпламатыя паляцела ўчора сабаку пад хвост. Гэты стары так лоўка абвёў вакол пальца нас, трох дурняў.
— Тады аддайце нам прыёмнік, — ужо без ніякай хітрасці выпаліў Лявон Гук. — У вас жа ён без справы, а ў нас сухія батарэі ёсць...
— Ёсць, кажаце? — узрадаваўся лістаносец. — То давайце так, хлопчыкі. Я вам прыёмнік, а вы мне батарэі. Перад Новым годам забягаў да мяне адзін чалавек і вельмі цікавіўся гэтымі самымі батарэямі.
— Дамо вам батарэй. Іх можна назбіраць цэлы воз, — хваліліся мы.
— Прыносьце батарэі і возьмеце прыёмнік.
Але чакаць мы не маглі. Мы гатовы былі пакінуць у заклад свае галовы, але толькі ўзяць радыёпрыёмнік. Мы так шчыра кляліся раздабыць батарэі, што стары нарэшце нам паверыў.
— Бярыце, раз вам так не церпіцца, — сказаў ён. — Я сам прыеду па батарэі. А дзе ж вас шукаць?
Мы пераглянуліся, не ведаючы, што адказаць. Але лістаносец адразу разгадаў прычыну нашага замяшання.
— Я вас не баюся, то не бойцеся і мяне. Мне, хлопчыкі, яшчэ ў першую вайну прыйшлося пакаштаваць нямецкага хлеба. Тры гады прабыў я ў германскім палоне і яшчэ год ваяваў з белапалякамі. Чырвоны ўзводны камандзір быў. Так што немцу я друг невялікі...
Лявон Гук даў лістаносцу свой адрас.
— А вы ад сябе прыйшлі, хлопчыкі, ці вас хто паслаў? — спытаў Яўхім Цяльпук.
— Ад сябе, а што?
— Мяне ў раёне ведалі, дык я думаў...
Мы аддалі лістаносцу газету, дзе пісалася пра яго работу. Ён узяў яе і ўсміхнуўся.
— Хітрыя вы ўсё ж. Да мяне сяды-тады забягае адзін чалавек, то я яму пра вас раскажу. Ён вам яшчэ спатрэбіцца...
І вось апошняя старонка гэтага зусім не выдуманага апавядання. Маленькі акуратны «Калгаснік» мы ўстанавілі ў Цішкі. Бутэлькі з кіслатой, прабіркі разам з нашым няўдалым прыёмнікам выкінуты прэч, каб не выклікаць нічыйго падазрэння. Вечарамі, па адным, мы з’яўляемся да Цішкі і з нецярпеннем чакаем, калі Масква пачне перадаваць апошнія паведамленні. Хто-небудзь адзін астаецца на двары, каб папярэдзіць у выпадку небяспекі. Дзяжурыць на двары ніхто не хацеў. І таму прыйшлося ўвесці строгі графік.
Мы і да прыёмніка ўжо ведалі, што Масква наша, што нашы наступаюць, але калі праз трэск і шум у эфіры пачулі голас даваеннага дыктара, то не здолелі ўтрымаць слёз. Мы плакалі і не саромеліся гэтых нашых слёз. У той першы вечар мы пасядзелі каля прыёмніка ўсё ўпяцёх, змяняючы адзін аднаго на пасту.
Першыя дні мы хадзілі, ахутаныя нейкім ружовым туманам. Свет перамяніўся, усё стала на сваё месца. Тая праўда, у якую мы паверылі да вайны, аказалася самай моцнай і надзейнай праўдай.
Вельмі хутка, за нейкія лічаныя дні, прыйшла цвярозасць. Масква наша, яна змагаецца, але фронт яшчэ вельмі далёка. Трэба нешта рабіць, каб гэты фронт хутчэй дакаціўся да роднага мястэчка.
— Трэба перапісваць зводкі і даваць людзям чытаць, — прапанаваў Базыль Маленда.
— Вядома, надзейным людзям. А то мы толькі грэемся ля печы.
Базыля мы падтрымалі. Ужо на трэці ці на чацвёрты дзень пасля паяўлення прыёмніка нашы зводкі пайшлі па руках. Стаіўшыся, каб не прапусціць ніводнага слова, мы ўчатырох запісвалі гэтыя зводкі. Акрамя шуму і завывання ў эфіры, праз якія ледзь чутна даносіўся голас дыктара, нам перашкаджала яшчэ Цішкава маці. Яна заўсёды палохалася, калі мы ўключалі прыёмнік.
— Цішка, баюся я, — крычала яна з печы. — На гарышчы нехта гаворыць. Гэта, мабыць, злодзей. Ідзіце праганіце злодзея...
— Сціхні ты! — злаваўся Цішка. — Накрыйся з галавою і спі. Гэта вецер.
Але хворая жанчына не супакойвалася. Яна накрывалася коўдрай і хліпала да самага канца перадачы. Яе страх праходзіў толькі тады, калі пачыналі перадаваць музыку.
— Цішка, дзе гэта граюць? — пыталася маці. — Такая музыка была на маім вяселлі...
І ўсё ж мы слова ў слова перапісвалі зводкі.
Але менавіта ў тыя зімовыя дні пачалося нешта большае, чым проста зводкі. Аднойчы, зусім нечакана, я абмацаў у сваёй кішэні тыя некалькі металічных літарак, якія знайшоў на падлозе ў разграбленай рэдакцыі. Думка нарадзілася імгненна, як электрычная іскра... І вось ужо хлопцы разглядаюць літаркі з такім выглядам, нібы ў іхніх руках нейкія незвычайныя каштоўнасці, здабытыя з марскога дна.
— Трэба надрукаваць лістоўку, — заявіў гарачы Базыль Маленда. — Тады заварушыцца ўсё нямецкае кодла. Няхай фашысты ведаюць, што ім хутка капут. І нашы людзі падымуцца.
У тую ж ноч мы прабраліся ў рэдакцыю і, поўзаючы па падлозе, назбіралі, можа, цэлы кілаграм металічных літарак. Літаркі былі рознай велічыні, і назаўтра мы іх цэлы дзень сартавалі. У нас аказалася сотні ўсіх літар алфавіта, за выключэннем «Ф». «Ф» не было ніводнай. Дзеля гэтай літары прыйшлося яшчэ раз поўзаць па падлозе ў рэдакцыі. Але і сярод новага кілаграма шрыфту не трапілася ніводнага «Ф».
— Гэтая літара наогул не характэрна для нашай мовы, — сказаў разумны Цішка. — Яна прыйшла з царкоўных кніг. Таму мы яе і не знайшлі. Абыдземся і без «Ф».
Але без «Ф» мы не абышліся. У той адозве да насельніцтва, якую сябры даручылі напісаць мне, некалькі разоў трапляліся словы «фашысты», «фрыцы», «фронт». Слоў гэтых з тэксту лістоўкі мы выкінуць не змаглі, хоць цэлы вечар шукалі ім замены. З другога ж боку, нельга было напісаць «хвашысты» або «хронт», хоць Цішка і даказваў, што гэта сапраўдная норма нашай мовы.
Выйсця, здавалася, не было. У той вечар мы прынялі зводку, дзе гаварылася аб тысячах захопленых у фашыстаў гармат, танкаў, аўтамашын, кулямётаў, і гэтае радаснае паведамленне яшчэ больш павялічыла нашу роспач. Людзі на фронце рабілі цуды, а мы з-за адной нікчэмнай літары не маглі выпусціць нават лістоўку.
— Дапішам «Ф» тушшу, — прапанаваў Цішка. — Ніхто і не заўважыць.
Але так рабіць не выпадала. Лістоўку мы падпісалі «Падпольны камітэт», і саматужніцтва тут было не да месца. Які ж гэта падпольны камітэт, калі ў яго рэдакцыі не хапае сапраўдных літар? Ніхто проста не паверыць нашай лістоўцы.
Але выйсце, вядома, знайшлося, бо мы ўжо навучыліся выкручвацца, як чэрці. Мы ўспомнілі пра дзяўчыну, якую звалі Каця. Гэта Каця працавала да вайны наборшчыцай у рэдакцыі. Варта было толькі праверыць, чым яна дыша, і неяк з ёю звязацца.
Гэтая ідэя нас проста захапіла. Мы ўсе адчувалі сябе слабымі друкарамі і ў глыбіні душы, мабыць, пабойваліся, каб не паўтарылася гісторыя з першым прыёмнікам. Ніхто з нас не ведаў, як аддзяліць слова ад слова, з чаго зрабіць фарбу, каб яна не размазвалася па паперы, дзе нарэшце знайсці гэтую праклятую літару «Ф».
Выведаць пра Кацю ўсё, што патрэбна, было даручана Базылю Маленду. Яго порсткая натура найбольш падыходзіла да такой справы. Базыль сабраў звесткі за адзін дзень, і яны нам здаліся не вельмі суцяшальнымі.
— Гэтая Каця проста дзяўчына, і ўсё, — паведаміў сябар. — Ходзіць на вячоркі, танцуе часцей за ўсё з васпаватым Антонам, што гандляваў да вайны газай. Гэты Антон штодня брындае да яе ў хату. Кажуць, ён збіраецца ажаніцца.
Так, трэба было дзейнічаць, пакуль васпаваты Антон канчаткова не затлуміў галаву нашай дзяўчыне. Другога чалавека, які б меў хоць якое-небудзь дачыненне да друкарскай справы, мы не ведалі, і таму барацьбу за Кацю не выпадала адкладваць ні на хвіліну. Нашы позіркі спыніліся на Міколе Асмалоўскім. Вось каго трэба выставіць супроць васпаватага Антона!
З нашай пяцёркі Мікола быў самы прыгожы. Ніхто з нас яшчэ ні разу не закахаўся, але мы ведалі, што да вайны дзяўчаты вельмі цікавіліся Міколам. Яны першыя пісалі яму запіскі, запрашалі на вальсы на нашых школьных вечарах. Расказвалі нават, што дзве самыя адменныя прыгажуні з дзевятага класа аднойчы пасварыліся паміж сабой з-за гэтага самага Міколы.
— Ты павінен падружыцца з Кацяй, — загадаў Міколу Базыль Маленда, — і перацягнуць яе да нас. Толькі каб гэты Антон нічога не ведаў. Можаш спачатку прыкінуцца, што закахаўся. Табе даецца чатыры дні.
Мікола згадзіўся. Мы ўважліва абмеркавалі становішча. Сапраўды, Кацю, пра якую мы амаль нічога не ведалі, трэба прывязаць да нас моцнай вяровачкай. Яна ж не дурная і ведае, што зробяць немцы, калі дазнаюцца, хто друкаваў лістоўкі. І нічога дрэннага няма ў тым, што Мікола спачатку прыкінецца закаханым. Трэба ж неяк увайсці ў Каціна давер’е. А гэтага Антона чорт не возьме, паспее ажаніцца пасля вайны.
У той жа вечар Мікола адправіўся на пагулянку. Як толькі ён выйшаў за дзверы Цішкавай хаты, Базыль Маленда зарагатаў, як дурны:
— Гэтая Каця павісне яму на шыю, вось пабачыце. Дзе яна такога хлопца знойдзе?.. Толькі як жа Мікола з ёю пацалуецца? У яе ж зубы, бы ў таго каня...
Базылю мы далі рашучы адпор. Мы ведалі ў твар Кацю і не лічылі яе непрыгожай. І зусім не абавязкова Міколу цалавацца. Трэба проста хоць на тыдзень адарваць дзяўчыну ад гэтага Антона, якому прыспічыла ў такі час жаніцца.
А далей пачаліся такія імклівыя падзеі, што мы ні кропелькі не каяліся наконт прынятага рашэння. У суседнім пагранічным раёне, дзе асталося шмат неўзарваных дотаў, раптам, па чутках, аб’явілася цэлая партызанская дывізія. Вечарамі адтуль даносілася нават гарматная страляніна. Праз наша мястэчка ў напрамку гэтага раёна праехала цэлая нямецкая часць. Фашысты ішлі на партызан з танкеткамі і гарматамі.
Мы кожны вечар наладжвалі Міколу допыт наконт яго адносін з наборшчыцай Кацяй і падганялі сябра як маглі. Мікола злаваўся.
— Каця ўсё разумее без вашага дурнога кахання, — агрызаўся ён. — Але нельга ж адразу прапанаваць ёй такую справу. Я ёй расказваю пра фронт, пра Маскву, і яна радуецца. Дзяўчына наша, не бойцеся.
— Агітацыяй, значыць, займаешся, — падколваў Міколу Базыль. — Глядзі толькі, каб яе не сагітаваў Антон. Гэтаму на палітыку напляваць...
— Не сагітуе, не лезь, куды не просяць.
У адзін з тых вечароў у Цішкаву хату прыбег узрушаны Лявон Гук.
— Лістаносец наш прыехаў, — паведаміў ён. — Я яму батарэі аддаў, але з ім яшчэ нейкіх двое. Адзін хоча з намі пазнаёміцца. Яму, відаць гэты самы Яўхім Калістратавіч расказаў.
Мы параіліся і вырашылі спаткацца з чалавекам, які шукае з намі знаёмства. Не мог жа Яўхім Цяльпук прывесці да нас дрэннага чалавека. Праз паўгадзіны ў Цішкавай хаце сядзеў заатэхнік Самасейка, які да вайны працаваў у райза. Ён ад нас на таіўся і адразу прызнаўся, што мае ўсе правы цікавіцца нашай работай.
— Радыё слухаеце? — спытаў ён. — І цікавыя навіны перадаюць?
Мы раскрылі яму ўсё, што ведалі пра становішча на фронце. Тады Самасейка спытаў пра нашыя ўласныя планы. Ад яго мы таксама не таіліся і паказалі лістоўку, якую збіраліся надрукаваць.
— Падпольны камітэт, — усміхнуўся ён. — А ў вас ёсць такі камітэт?
— Гэта каб паверылі людзі, — прызналіся мы. — Каб напалохаліся фашысты...
— То называйце сябе камітэтам, — сказаў ён сур’ёзна. — Такія добрыя хлопцы. Але ж не толькі адны вы добрыя. Ёсць яшчэ ў мястэчку людзі.
Мы расказалі Самасейку пра Кацю.
— Абы-каго не бярыце, — папярэдзіў ён. — Прынюхайцеся спачатку. І не трэба, каб усе ведалі адзін аднаго.
Мы пераканаліся ў той вечар, што Самасейка меў права гэтак з намі размаўляць. У зарасніках на балоце, куды мы яго правялі, былога заатэхніка на дзвюх фурманках чакалі людзі з вінтоўкамі. Без вінтовак былі толькі Яўхім Цяльпук і яго кум, стараста Кузьма, які некалі служыў міліцыянерам. Яны трымалі ў руках толькі пугі.
А яшчэ праз некалькі дзён мы мелі надрукаваную лістоўку. Яе набрала Каця, яна знайшла ў рэдакцыйным хляве і літару «Ф», і фарбу. Мы зрабілі толькі невялікую раму і драўляны валік. А зводкі кожнага вечара гаварылі нам пра імклівае наступленне нашых. Мы адчувалі, як раслі ў нас, наліваліся сілаю крылы...
1958