На выбоіне «газік» падкінула, матор заглух, і машына, прабегшы некалькі метраў, спынілася.
— Спецыяліст з цябе, — сказаў сакратар райкома Мікалай Іванавіч Казачонак, адчыняючы дзверцы і вылазячы. — Кожнай калдобіне кланяешся.
— Спецыяліст, — бяскрыўдна пацвердзіў шафёр Іван Лямех, плячысты рабаваты хлопец з насмешлівымі шэрымі вачамі. — Гэты дрындулет даўно пара ў музей здаць, а я вас катаю.
Дзень быў летні, пахмурны, нізка над зямлёй плылі цяжкія рваныя воблакі. Апошні тыдзень безупынна ліў дождж, і дарогу расквасіла. Іван, падняўшы капот і нешта насвістваючы, корпаўся ў маторы, а Мікалай Іванавіч нецярпліва паходжваў па ўзбочыне. Краявід не радаваў вока. Па абодва бакі дарогі ляжала скошаная сенажаць; трава, што заставалася ў радах, парудзела ад дажджу. Па пракосах з незалежным выглядам дыбалі два буслы, тыркаючы час ад часу сваімі чырвонымі дзюбамі ў дол. Дзесьці ў бярэзніку, што шчыльна падступаў да сенажаці, рыкала карова. Было холадна і няўтульна, нібы на зямлю ступіла позняя восень.
— Селі ў лужыну, — сказаў Мікалай Іванавіч, заняты нейкімі сваімі думкамі.
— Паехалі, — весела крыкнуў Іван. — Маліцеся богу, каб не селі каля моста.
«Газік», апусціўшыся па самы радыятар у ваду, павольна пераадольваў лужыну. Нарэшце машына выбралася на добрую каляіну.
— Мне медаль трэба даць за работу, — сказаў Іван, адварочваючыся да сакратара і падміргваючы невядома каму. — Сорак тысяч на гэтай балалайцы наездзіць — не жартачкі. Яе ж спісваць хацелі, а я зямны шарык на ёй абкруціў, калі мераць па экватару. Пры адным капітальным рамонце і без ніводнай вымовы...
Сакратар усміхнуўся. Ад гэтага яго стомлены, немалады твар з дзвюма выразнымі маршчынамі, што пачыналіся ля куточкаў губ, папрыгажэў і падабрэў.
— Вымову, дапусцім, ты яшчэ можаш заслужыць, — сказаў ён. — Зробіш яшчэ адну пасадку сярод лужыны — вось табе і вымова.
— Не-е-э! — запратэставаў Іван. — Хочаце маім пальцам ды ў маё ж вока. Чыжэўскаму выносьце вымову, а не мне. Гэтай дарогі не рамантавалі з таго часу, як стаіць белы свет. Па ёй танк не пройдзе, не тое што няшчасны «казёл». Чыжэўскі начальства не любіць, таму і дарогі не хоча рамантаваць. Каб меней да яго ездзілі...
— Ну, ты скажаш...
Наперадзе паказаўся перакінуты цераз рачулку драўляны мост, а перад ім вялікая, цераз усю дарогу, лужына. Іван адразу анямеў. Твар яго стаў злосным, а рукі нібы прыкіпелі да баранкі. «Газік», гонячы перад сабой хвалю мутнай, гразкай вады, асцярожна праходзіў небяспечнае месца. Ужо на сярэдзіне лужыны шафёр раптам уключыў газ, і машына імгненна выскачыла на драўляны насціл моста.
— Так Сувораў браў крэпасці, — з незахаваным гонарам заявіў Іван, правай рукой выціраючы ўспацелы лоб, а левай трымаючыся за руль. — Галоўнае — нечаканасць і націск...
— Стратэг, — сказаў сакратар. — Ты сапраўды калі-небудзь атрымаеш медаль...
Дарога пайшла лесам. Шаты разложыстых вольхаў і бяроз навісалі над самым шляхам, густы белы туман, выпаўзаючы з лясных нізін, засцілаў усё наваколле. Востра пахла церпкай прэллю і грыбамі. Буйныя кроплі вады, спадаючы з лісцяў, барабанілі па брызенту, якім была абцягнута кабіна газіка.
— Я кажу праўду: Чыжэўскі не любіць начальства, — гаварыў Іван. — Ведаеце, як называюць цяпер «Чырвоны ўсход»? Палыкавіцкая аўтаномная рэспубліка. Летась Чыжэўскі такі адкалоў нумар. Гэты мост праламаўся ад трактара, дык ён яго не рамантаваў да таго часу, пакуль не скончыў сяўбу. З раёна ў Палыкавічы за ўсю вясну прабраўся толькі Цімох Пятровіч. Давёз я яго да гэтага моста, ён тут разуўся, скінуў штаны і, дай бог здароўя, босы цераз ваду. Ужо з другога берага крыкнуў мне, каб прыехаў па яго праз два дні. Тады ж і гэтая гісторыя з каноплямі выплыла наверх. У газеце пазней ужо пісалі, калі мост адрамантавалі, карэспандэнт спецыяльна прыязджаў правяраць факты...
Сакратар райкома Мікалай Іванавіч быў у раёне новым чалавекам, і таму Іван кожную паездку частаваў яго сваімі расказамі і назіраннямі. Іван круціў баранку райкомаўскага «газіка» чатыры гады і многа ведаў. Мікалай Іванавіч ведаў менш, калі мець на ўвазе той бок жыцця, пра які мала гавораць на бюро і рэдка пішуць у газетах. Абралі Мікалая Іванавіча першым сакратаром паўгода назад, пасля таго, як яго папярэднік, Цімох Пятровіч Назараў, пайшоў працаваць старшынёй калгаса. Сказаць, што новы сакратар зусім не ведаў раёна, якім ён прыехаў кіраваць, нельга было. Некалі, амаль трыццаць гадоў назад, у гэтым раёне Мікалай Іванавіч толькі-толькі пачынаў працаваць. Скончыўшы палітасветныя курсы, займаў ён у тыя далёкія гады першую сваю пасаду загадчыка хаты-чытальні ў гэтых самых Палыкавічах...
Уз’ехалі на ўзгорак, з вышыні якога адкрылася вёска. Размешчаная ў лагчыне, яна мела чатыры вуліцы, якія здалёк нагадвалі грані правільнага чатырохвугольніка. Хаты, хлеўчукі, парканы, калгасныя фермы, увесь знешні выгляд вёскі яшчэ не страціў адмецін пастаяннай перабудовы і даробак. Побач з нізенькімі, пастаўленымі на скорую руку хаткамі стаялі новыя зрубы, узводзіліся новыя грамадскія будыніны. У адным двары перасыпалі хлеў, у другім — капалі калодзеж. Сям-там падняліся ўжо маладыя сады, але зеляніны, дрэў вёсцы яшчэ не ставала. Палыкавічы ў час акупацыі былі спалены фашыстамі, аб гэтым мог здагадацца кожны, хто быў знаёмы з вясковым жыццём.
— Вячэраць будзем тут ці дома? — спытаў Іван, спыняючы машыну насупраць праўлення калгаса, вялікага новага будынка, у якім размяшчаліся таксама клуб і радыёвузел.
— Заначуем, — коратка адказаў сакратар. — Можа яшчэ і заўтра не выедзем.
— Ясна, — сказаў шафёр, напусціўшы на твар выраз абыякавасці. Ён падагнаў машыну пад самы паркан, выключыў матор і выцягнуў з-пад сядзення тоўстую кнігу без вокладкі.
Мікалай Іванавіч зайшоў у праўленне. У першым вялікім пакоі стаялі тры сталы. За сярэднім сядзеў бухгалтар, малады яшчэ хлопец у вайсковай гімнасцёрцы, за двума бакавымі — дзве дзяўчыны. Драўляная перагародка аддзяляла бухгалтэрыю ад кабінета старшыні.
— А Чыжэўскага няма, — адказаўшы на прывітанне, паведаміў бухгалтар, — паехаў у дзіцячы дом заключаць дагавор наконт пастаўкі дроў. К вечару павінен вярнуцца, — дадаў ён з нейкай паспешлівасцю.
— Добра, — сказаў сакратар. — Я нікуды не спяшаюся. Дамоўлюся з Галоўкам, і правядзем партыйны сход.
— Ён дома. Надзя, скоч па Галоўку, — загадаў бухгалтар, відаць, адчуваючы сябе няёмка з той прычыны, што ў канцылярыі не аказалася нікога з калгасных кіраўнікоў.
— Не трэба, я сам знайду Галоўку, — сказаў сакратар. — Вы ў гэтым месяцы ўжо авансавалі?
— Не поўнасцю, — сумеўся хлопец. — Жывёлаводам выдалі, а на палявыя працадні яшчэ не.
— Грошы давалі толькі за зімні квартал, — удакладніла дзяўчына, якая сядзела за правым сталом.
Бухгалтар кінуў на яе хуткі, нібы спалоханы, позірк і паспяшыў растлумачыць:
— Авансаванне ў нас галоўным чынам паквартальнае. Так нават лепш: болей грошай выдаём адразу. Авансуем жа па два рублі на працадзень. Але ў перыяд адказных работ праводзім разлік штомесяц...
— А касавіца хіба не адказная работа? — сказаў сакратар.
Бухгалтар пачырванеў і змоўк. Дзяўчаты, сагнуўшыся над паперамі, зацята шчоўкалі лічыльнікамі. Было відаць, што размова закранула балючае месца, таму Мікалай Іванавіч яе спыніў. Ён прайшоў з кута ў кут прасторнай канцылярыі, спыніўшыся на хвіліну ля насценнай газеты. Яна называлася «За высокі ўраджай» і прысвячалася майскім святам. Дзве калонкі займаў перадавы артыкул, перапісаны, мабыць, з газеты, была надрукавана адна заметка пад назвай «Выканаем абавязацельствы». Апошняе акенца газеты займала намаляваная сінім алоўкам паштовая скрынка з заклікам пад ёй: «Падавайце заметкі ў наступны нумар нашай газеты». Мяркуючы па тым, што наступны нумар спазніўся ледзь не на два месяцы, заметак у рэдакцыйную скрынку паступала, відаць, не дужа многа.
Побач з насценнай газетай вісеў устаўлены у рамку вялікі аркуш паперы, дзе былі акуратна перапісаны абавязацельствы калгаса на бягучы год. Папера крыху парудзела, і, прыгледзеўшыся, Мікалай Іванавіч адразу заўважыў падман: усюды па тэксту мінулы год быў падпраўлены тушшу на сёлетні. Ахвота знаёміцца з такімі абавязацельствамі прапала, і сакратар выйшаў на вуліцу. Іван адчыніў дзверку кабіны і, пераканаўшыся, што сакратар нікуды не збіраецца ехаць, закрыў яе і зноў углыбіўся ў кнігу.
Надвор’е праяснялася. Воблакі паўзлі ўжо не такою густою чарадой, сям-там паміж імі ўтвараліся прасветы, і тады на нейкі момант выблісквала сонца. Зямля хутка падсыхала. У твар дзьмуў лагодны паўднёвы вецер; радуючыся перамене надвор’я, заядла ціўкалі кашлатыя ад непагадзі вераб’і. На вуліцы біліся два пеўні — чырвоны і белы. Яны абодва стаялі ў ваяўнічых позах, пільна сочачы адзін за адным. У адзін момант пеўні ўзляталі, стараючыся дзеўбануць адзін аднаго ў грэбень. Куры, з-за якіх, відаць, пачалася гэтая бойка, не звярталі на яе ніякай увагі. Яны з абыякавым выглядам нешта дзёўбалі ў мураве.
Бойка пеўняў развесяліла Мікалая Іванавіча. Ён нават спыніўся, наглядаючы, з якой зацятасцю праціўнікі не згаджаліся ўступаць адзін аднаму першынства. Нарэшце белы злаўчыўся і некалькі разоў запар дзеўбануў чырвонага ў грэбень. Ён яўна браў верх. Мікалай Іванавіч гучна ляснуў у далоні, і перапалоханыя пеўні разбегліся ў розныя бакі.
Мікалай Іванавіч пакрочыў вуліцай. Яму з часу выбрання сакратаром райкома два ці тры разы прыйшлося праязджаць праз вёску, дзе ён некалі прабаваў свае першыя сілы. Але гэта былі звычайныя паездкі па раёну, і ён нават не здолеў як след разгледзець усё новае, што паявілася ў Палыкавічах за трыццаць гадоў яго адсутнасці. А новым было ўсё: вуліцы, хаты, доўгія грамадскія будыніны, магазін, яслі, школа, нават лес, які далей адступіў ад вёскі, і неба, што стала, здаецца, вышэйшым. Мікалай Іванавіч не пазнаваў нічога. Ён памятаў Палыкавічы вялікай раскіданай вёскай. Была, праўда, адна вуліца, дзе хаты ціснуліся адна да адной — як авечкі ў летні жар, як пісаў Якуб Колас. На іх стрэхах рос буйны зялёны мох, і хаты з-пад гэтых стрэх глядзелі на белы свет сваімі падслепаватымі акенцамі нібы спадылба. Амаль у кожным двары раслі разгалістыя грушы-дзічкі...
Гэта быў цэнтр, забудаваны, мабыць, яшчэ ў часы прыгону. Астатняя вёска, падхопленая ветрам сталыпіншчыны, рассыпалася на хутары і хутаркі, якія злучаліся паміж сабой толькі вузкімі сцежкамі. З узгоркаў, якімі ў тыя далёкія часы пачыналіся Палыкавічы, здавалася, што вёска пайшла скакаць упрысядкі.
Была ў вёсцы царква, а насупраць яе вялікі папоўскі дом, з шасці пакояў. У другой палове гэтага дома, рэквізаванай у папа, размяшчалася хата-чытальня. Усё знікла — і царква, і папоўская хароміна. Мікалай Іванавіч шукаў вачамі месца, дзе некалі была хата-чытальня, і доўга не мог знайсці. Усе старыя арыенціры прапалі. Нарэшце сакратар убачыў сваю памылку: пошукі трэба было пачынаць ад узгорка пры ўездзе ў вёску. Планіроўка вуліц стала зусім другой, і месца, дзе некалі стаяў багаты дом папа Ярашэвіча, мабыць, адышло пад агароды.
Крочачы вясковай вуліцай і ўспамінаючы даўняе, Мікалай Іванавіч раптам злавіў сябе на адчуванні, што за ім нехта ідзе. Ён крута павярнуўся і сутыкнуўся амаль твар у твар з рослым танклявым юнаком, апранутым у паношаны шэры пінжачок. Хлопец ішоў за два крокі ад сакратара і, відаць, не адважваўся з ім параўняцца.
— Добры дзень, Мікалай Іванавіч, — збянтэжана прамовіў юнак, — я хацеў з вамі па справе...
— Слухаю вас, па якой справе? — Мікалай Іванавіч прыцішыў крок, углядаючыся ў твар свайго субяседніка. Хлопцу было не болей васемнаццаці гадоў; чорныя, нібы ластаўчыныя крылы, бровы, пухлыя прыгожыя губы, мяккія рысы — усё гэта рабіла яго твар падобным на дзявочы і нейкім знаёмым. Юнак хваляваўся.
— Я працую загадчыкам радыёвузла, манцёрам і сакратаром камсамольскай арганізацыі, — пачаў ён.
— Пасад многа, — Мікалай Іванавіч усміхнуўся. — Слухаю вас...
Ад гэтай усмешкі юнак пасмялеў. Яго шчокі паружавелі. ён пачаў гаварыць гучна і шпарка:
— Мы хочам купіць духавыя інструменты і просім вашай дапамогі. А то што ж атрымліваецца: клуб ёсць, а моладзі сумна ўсё роўна. Толькі гармонікі ды патэфоны, культурную работу наладзіць цяжка. Летась мы пастанавілі стварыць духавы аркестр. Дамовіліся з Чыжэўскім: пяць дзён камсамольцы адпрацуюць на будаўніцтве кароўніка бясплатна, калгас жа наймае людзей з мястэчка. Ну, як суботнік які-небудзь. А калгас за гэта купіць інструменты... Працавалі усе, сам Чыжэўскі хваліў. Казаў — добрая ініцыятыва. А грошай на інструменты не даў...
— Не даў? — перапытаў сакратар. — А чаму ж ён не даў?
— Кажа: камсамольцы — памочнікі праўлення. Яны як належыць памаглі калгасу. А духавы аркестр не галоўны ўчастак. За тыя грошы праўленне нібыта купіла шыферу і бляхі...
Мікалай Іванавіч прысеў на лавачку. Юнак стаяў, калупаючы наском чаравіка вільготны пясок. Праехаў грузавік, у яго кузаве гучна ляскалі пустыя малочныя бітоны. Трое хлапчукоў, якія вынеслі з двара папяровага змея з доўгім ільняным хвастом, застылі ў нерашучасці. Яны, відаць, не адважваліся рабіць першую пробу пры чужым чалавеку.
— Сядайце, калі ласка, — прапанаваў сакратар. — Як ваша прозвішча?
— Бабошка, — адказаў юнак, прымошчваючыся на самым канцы лавачкі.
— Сцяпан Бабошка вам не родзіч? — устрапянуўшыся, спытаў Мікалай Іванавіч. Ён глядзеў на юнака з напружанай, незахаванай цікавасцю, знаходзячы на яго твары да болю знаёмыя рысы.
— Гэта бацька мой. Ён быў да вайны старшынёй калгаса і загінуў у партызанах у сорак трэцім годзе. Адкуль вы ведаеце майго бацьку?
— Ведаю, — коратка адказаў Мікалай Іванавіч.
Так, ён ведаў Сцяпана Бабошку, першага палыкавіцкага камсамольца, вясёлага і жартаўлівага хлопца. Іх было тады толькі пяць камсамольцаў на ўсе Вялікія Палыкавічы: сакратар ячэйкі Валодзя Цюх, які быў і сакратаром у воласці, Арцём Чыжэўскі, люты бязбожнік і зацяты вораг кулакоў, Сцёпка Бабошка, найлепшы спецыяліст на розныя выдумкі, Мальва Веснавая, дачка дзяка, якая, насуперак бацькавай волі, першай з вясковых дзяўчат уступіла ў ячэйку, і ён сам, загадчык хаты-чытальні. Далёкія, незабыўныя гады... Няўрымслівую пяцёрку пракліналі ў царкве поп Ярашэвіч і дзяк, бацька камсамолкі. Клялі ў сваіх закутках і на людзях усе кулакі і падкулачнікі. І не толькі клялі...
Тады здавалася, што на іх, камсамольцах, трымаецца ўвесь белы свет. Яны ўсё ведалі і ўсё ўмелі: высмейвалі самагоншчыкаў, раскрывалі людзям вочы на тое, якімі лекамі карыстаецца шаптуха Халява, дабіваліся перамеру зямлі ў заможнікаў.
І тады, у тыя прамяністыя гады, ён, Мікалай Казачонак, упершыню пакахаў. Пакахаў чарнабровую Мальву, дзякоўскую дачку і першую камсамолку. Была Мальва задуменная і ціхая, але характарам цвёрдая як крэмень. Жыла ў бацькоўскім доме ў асобнай каморцы, бегала ў мястэчка, у сямігодку, і выпісвала часопіс «Бязбожнік». Ніхто не ведаў, колькі вечароў прастаяў пад запаветным акном дзякоўскай хаты Мікалай Казачонак, накіраваны ў Палыкавічы змагацца з рэлігіяй — опіумам народа — самім камітэтам камсамола акругі...
На першым часе здавалася, што Мальва Веснавая аднолькавая з усімі. Яна была ласкавая, шчырая, і болей нічога. Але гэта толькі здавалася. Калі двое з палыкавіцкай ячэйкі — Сцёпка Бабошка і ён, Мікалай Казачонак, — пайшлі на прызыў, стала ясна, што Мальва зрабіла свой выбар: вясёлага і прыгожага Сцёпку, які на памяць ведаў усяго Дзям’яна Беднага і байкі Кандрата Крапівы, выбрала яна. Яму, вясёламу Сцяпану, заліваючыся чырванню, падарыла Мальва вышытую насоўку са сваімі ініцыяламі ў самым куточку...
Потым была вайсковая служба, школа палітсастава, у якой Мікалаю Казачонку давялося вучыцца разам са Сцяпанам Бабошкам. З далёкіх Палыкавіч у адрас Сцяпана прыходзілі лісты, напісаныя знаёмым почыркам. Былі ў тых лістах Сцяпану пацалункі, а яму, Казачонку, камсамольскія прывітанні. Гэта было даўно-даўно, трыццаць гадоў назад...
— Колькі ў калгасе камсамольцаў? — спытаў Мікалай Іванавіч, разглядваючы прыгожы твар свайго субяседніка. Было на гэтым маладым твары, бадай, болей ад маці, чым ад бацькі, вясёлага Бабошкі.
— Сорак два, — сціпла адказаў Бабошка. — Ды яшчэ ў школе трыццаць...
Недзе ўдарылі ў рэйку. Па вуліцы, пакульгваючы, шыбаваў нізенькі шчуплы чалавек, у якім Мікалай Іванавіч пазнаў Галоўку, ветфельчара і сакратара калгаснай партыйнай арганізацыі. Ён, відаць, дачуўся аб прыездзе сакратара райкома і спяшаўся яму насустрач.
— Ну, а радыёвузел у вас добры?
— Добры, летась пабудавалі, — прамовіў Бабошка. — Цяпер ужо і брыгады радыёфікаваны на сто працэнтаў. Перадаём Маскву і Мінск, а вечарам старшыня выступае...
— Як выступае?
— Дае нарады брыгадзірам, асвятляе ход работы і загады...
— Кожны дзень?
— Кожны дзень...
Задыхаўшыся, падышоў Галоўка. На яго дробненькім успацелым твары застыў выраз трывогі і заклапочанасці. На нагах у фельчара, нягледзячы на летнюю пару, былі буркі з галошамі...
— Я па машыне пазнаў, што вы прыехалі, — прамовіў ён вітаючыся. — Чакалі вас на тым тыдні, але ж дажджы, па нашай дарозе не праедзеш...
— Трэба рамантаваць дарогу, — сказаў Мікалай Іванавіч устаючы. — А то пра яе ўжо казкі складаюць...
— Трэба, — згадзіўся ветфельчар. — Даўно трэба. Але ж...
Бабошка падняўся таксама і стаяў разгублены, не ведаючы, заставацца яму ці пайсці прэч. Ён, відаць, хацеў яшчэ нешта сказаць і не адважваўся.
— Камсамольцы ў вашым калгасе малайцы, — заўважыўшы разгубленасць хлопца, сказаў Мікалай Іванавіч. — Іх варта падтрымаць. Заўтра будзе партыйны сход, і вы ўсе прыходзьце. Там пагаворым пра ўсё.
— Дык жа партыйны сход, — не зразумеў юнак.
— Твой бацька быў смялейшы, — Мікалай Іванавіч, мабыць, не заўважаючы гэтага сам, перайшоў на «ты». — Мы, брат, некалі ўмелі дамагацца, чаго хацелі. З сакратаром райкома наконт сусветнай рэвалюцыі спрачаліся, а духавыя інструменты, каб прыйшлося, вырвалі б у самога бога. Так што пагавары з камсамольцамі, і заўтра выкладвайце на стол усе свае крыўды. Будзе адкрыты партыйны сход, прыходзьце...
Юнак кінуў удзячны позірк на сакратара райкома і развітаўся. Ён павесялеў, знікла скаванасць рухаў і жэстаў.
— Маці ў школе працуе? — спытаў Мікалай Іванавіч.
— У школе, — адказаў юнак, ускінуўшы прыгожыя стрэлкі брывей. Ён глядзеў на сакратара райкома з незахаванай цікаўнасцю. Але гэтай цікаўнасці Мікалай Іванавіч ужо не заўважаў. Ён пачаў з Галоўкам размову аб справе, дзеля якой і прыехаў у Палыкавічы.
Са сваім колішнім сябрам Арцёмам Чыжэўскім Мікалай Іванавіч сустрэўся ў першы ж дзень свайго прыезду ў раён. Спаткаліся яны каля райкома, дзе ў гэты дзень мелася адбыцца раённая партыйная канферэнцыя. Каменны будынак райкома, высокія дрэвы вакол яго, цэлая вуліца такіх жа каменных, на гарадскі манер узведзеных будынкаў, — усё гэта было новым, незнаёмым для Мікалая Іванавіча. Ён памятаў мястэчка іншым: з пыльнай кірмашовай плошчай, з прысадзістымі драўлянымі скляпкамі, якія называліся «магазінамі», са скрыпучым дашчаным тратуарам. Будучы сакратар райкома з цікавасцю аглядаў гэтыя яўныя адмеціны прагрэсу былой глушы, і яго ахоплівала нейкае супярэчлівае пачуццё. Едучы ў раён, ён, мабыць, падсвядома спадзяваўся ўбачыць яго ранейшым, перажыць радасныя хвіліны спаткання са знаёмымі мясцінамі. Нечага ён не ўлічыў. Мястэчка папрыгажэла, яно называлася цяпер гарадскім пасёлкам, а сам ён, безумоўна, пастарэў. Жыццё ідзе наперад...
У гэтыя хвіліны роздуму Казачонка аклікнуў па імені Арцём Чыжэўскі. Яго таксама не пазнаў бы Мікалай Іванавіч, каб той не падышоў першы.
— Кажаш, круг замкнуўся, — сказаў палыкавіцкі старшыня. — Быў рэдактарам, быў сакратаром абкома, быў дырэктарам інстытута, а цяпер зноў у той самы раён, дзе некалі складаў частушкі пра папа? Сам ці паслалі?
Арцём Чыжэўскі нічым не нагадваў таго калючага няўрымслівага камсамольца, якім яго памятаў Мікалай Іванавіч. Было ў яго паставе, твары, голасе нешта цвёрдае, моцнае, тое, што сведчыць аб пераконанасці чалавека ў сваёй праваце, аб тым, што чалавек гэты пазнаў ужо ўсю мудрасць і складанасць жыцця.
— Збіраўся паміраць, ды ўрачы ўратавалі, — жартам адказаў на запытанне Мікалай Іванавіч. — Сказалі, што самае лепшае для мяне цяпер — свежае паветра. Цэлых два гады лячылі. За гэты час начытаўся ў газетах добрых навін і папрасіўся сюды...
— Былі і мы рысакамі, хоць тваіх маштабаў і не прыйшлося пакаштаваць, — з нейкім жалем прамовіў Чыжэўскі. — Дырэктар МТС, дырэктар кансервавага завода, дырэктар мясакамбіната — гэта таксама пасады. А цяпер я на месцы — старшыня калгаса. З зямлі вырас і на зямлю сеў. Ніжэйшых пасад ужо няма. Я на канферэнцыі выступлю за цябе. Як-ніяк, разам пачыналі, разам будзем і канчаць...
— З нашых палыкавіцкіх болей у раёне нікога няма? — пацікавіўся Мікалай Іванавіч.
— Няма. У мяне ў калгасе сядзіць гэты самы Цюх, калі памятаеш. Настаўнічае, — з неахвотай адказаў Чыжэўскі.
— Валодзя Цюх? Дык гэта ж ён, здаецца, цябе ў камсамол прымаў. Помніш, як прымушаў ён чытаць Емяльяна Яраслаўскага: «Пытанне стаўлю рубам, забудзь бацьку і маці, а кнігу гэтую перавары нутром. Толькі азбука ленінізма паможа перагрызці старую пупавіну...» Як ён цяпер, Валодзя Цюх? Сабрацца б нам як-небудзь разам...
Далёкае, незабыўнае раптам нахлынула на Мікалая Іванавіча і, не даўшы апамятацца, закруціла яго пачуцці і думкі ў сваім імклівым віры. На нейкі момант ён уявіў сабе ранейшага Арцёма Чыжэўскага, напорыстага і грубаватага вясковага хлопца, у якога заўсёды свярбелі рукі па вялікіх справах. Гэта ён, Арцём, прагнуў адным заходам расправіцца з вясковымі багацеямі, з папом, з дзякам, з усімі тымі, хто біў паклоны перад старым жыццём. Ён быў самы няўрымслівы ў тыя далёкія гады. Яму, здавалася, было цесна ў Палыкавічах, дзе яшчэ знімалі шапкі перад папом, перад заможнікамі, перад каморнікам, які прыехаў з раёна. І ў процівагу Арцёму — Валодзя Цюх, сакратар камсамольскай ячэйкі. Ён быў іх розумам, іх сумленнем. «Перадушыш кулакоў, а далей што? — наступаў ён на Арцёма. — Што будзеш рабіць з зямлёй, з вёскай? Не ведаеш? «Азбуку ленінізма» да палавіны не вывучыў, а хочаш свет перавярнуць... Адсталы ты яшчэ і цёмны, Арцём... А што сілы і злосці ў цябе многа, гэта добра...»
Захоплены ўспамінамі, Мікалай Іванавіч нібы перанёсся ў тыя далёкія гады. Зрэшты, усе яны былі добрымі хлопцамі — неспакойнымі, смелымі і, вядома, гарачымі. Мэта ім здавалася блізкай, шлях да яе ясным, як светлы сонечны дзень. Яны былі шчырымі ў сваёй нянавісці да ўсяго старога і, можа, таму іншы раз перагіналі палку. Валодзя Цюх, самы памяркоўны і разважлівы ў іх ячэйцы, быў супраць усялякіх заскокаў, але чамусьці яго, а не каго-небудзь іншага, больш за ўсё ненавідзелі кулакі ў Вялікіх і Малых Палыкавічах. Можа, таму, што Валодзя пісаў у «Беларускую вёску», разносячы нядобрую славу пра палыкавіцкіх кулакоў на ўвесь белы свет, можа, была і якая-небудзь іншая прычына. Ва ўсякім выпадку, яго першым напаткала нянавісць тых, хто адчуваў свой хуткі канец. Знайшлі Валодзю вясновай ноччу збітага да смерці і зацягнутага, нібы дзеля насмешкі, пад першамайскую арку, якую ён сам і паставіў. Мала хто спадзяваўся тады, што ён будзе жыць. Але Валодзя ўсё ж неяк выжыў...
— Не бачыў я, брат, нашага Валодзю з таго самага дня, як паехаў з Палыкавіч, — з адценнем лёгкага суму прамовіў Казачонак. — З табой, калі памятаеш, у Кіеве сустракаліся перад вайной, а яго не бачыў. Харошы чалавечына. Як ён там цяпер?
— Пабачыш, — неазначальна прамовіў Чыжэўскі. — Беспартыйны актывіст...
Сяброўскай гаворкі паміж імі ў той дзень не адбылося. Арцём Чыжэўскі адгарадзіўся нейкім нябачным парканам напаўжартаўлівых, напаўсур’ёзных слоў, за якімі хавалася прытоеная насцярожанасць. «Што ты за чалавек і чаго ад цябе можна чакаць?» — гаварыў, здаецца, калючы, праніклівы позірк Чыжэўскага. У падтрымку Казачонка на канферэнцыі ён усё ж выступіў.
Пра сапраўдныя адносіны паміж Чыжэўскім і завучам Палыкавіцкай школы Уладзімірам Іванавічам Цюхам першы сакратар райкома дазнаўся толькі вясной. Ужо з месяц у яго папцы на стале ляжала заява былога таварыша і сябра. Яна была напісана строга афіцыйнай мовай, і ў ёй самае прыдзірлівае вока не знайшло б нават намёку на тое, што настаўнік піша свайму даўняму знаёмаму. Гэтую заяву завуч прынёс сам, але ў той дзень першага сакратара ў райкоме не было. Ён прыходзіў у другі раз. Але ішло пасяджэнне бюро, і настаўнік зноў не пабачыў першага сакратара.
Перад сваім прыездам у Палыкавічы Мікалай Іванавіч паспрабаваў загаварыць пра Цюха з Чыжэўскім.
— Крытыкан, — сказаў старшыня. — Не жадаю і ворагу такога старога друга. Летась жа фельетончык наконт канопляў у абласной газеце яго клопатам паявіўся. Параўнай, чыя праўда: ён на мне нейкую там сотню ў газеце зарабіў, а я каноплямі калгасу паўмільёна адваліў... Цяпер хвост падтуліў, не пікне. Дый без мяне яму рогі збілі...
Пра справу з каноплямі Мікалай Іванавіч крыху ведаў. Таму, сустрэўшыся з Галоўкам, ён перш захацеў паглядзець поле, дзе летась выраслі гэтыя славутыя каноплі. Малады Бабошка рушыў у напрамку праўлення, а сакратар райкома з ветэрынарам пакрочылі ў процілеглы бок, за вёску. Надвор’е праяснілася. Сонца хоць і хілілася к захаду, але грэла яшчэ моцна. Зямля, багата напоеная дажджамі, дыхала лёгкай парнасцю.
Палыкавіцкіх аколіц Мікалай Іванавіч не пазнаваў. Але ён ішоў наперадзе Галоўкі: нейкае няўлоўнае адчуванне блізкасці і роднасці гэтых мясцін дапамагала яму выбіраць правільны кірунак. Мікалай Іванавіч, зважаючы на Галоўкаў раматус, ішоў няшпарка. Яны мінулі кукурузныя палі; прайшлі міма лавы жыта. Сям-там на полі ўзвышаліся разгалістыя грушы-дзічкі.
— Тут былі некалі сядзібы хутаранцаў, — сказаў Мікалай Іванавіч.
— Можа быць, — згадзіўся ветэрынар. — Я сам з-за Прыпяці, а тут працую пасля вайны.
Яны мінулі яшчэ рэдкі беразнячок, прайшлі пнёўем, і тады позірку адкрылася шырокая балацянка. Яна была заліта вадой і нагадвала цэлае возера, з якога сям-там вытыркаліся чорныя астраўкі грунту.
— Тут летась сеялі каноплі? — спытаў Мікалай Іванавіч.
— Тут.
— Затое сёлета можаце рыбу разводзіць.
— А навошта леташні снег успамінаць? — запярэчыў Галоўка. — Выраслі каноплі, вось што галоўнае. У гаспадарцы ж нельга без рызыкі. Паўмільёна ўзялі з гэтага балота...
— А каб быў мокры год?
— Каб быў мокры, то загінула б насенне...
— Слабы ты сакратар, Галоўка, — нязлосна сказаў Мікалай Іванавіч. — Чыжэўскаму пры табе раздолле. Чытаў я пратаколы вашых партыйных сходаў. Правялі за год сем сходаў, і ўсе закрытыя. Па першаму пытанню выступіў таварыш Чыжэўскі, ён адзначыў... Па другому пытанню выступіў таварыш Чыжэўскі, ён нацэліў... Самі сябе агітуеце. Таму і каноплі на неасушаным балоце сееце. Гэта ж авантура, як ты не разумееш? Так, брат, гаспадаркі не ўздымеш, хоць вам летась і пашанцавала...
— Калгас жа за гэтыя тры гады пры Чыжэўскім усё-такі падняўся, — спрабаваў пярэчыць Галоўка. — Працадзень узрос, будаўніцтва...
— Ведаю, як падняўся. У першы год прадалі дубовы лес на корані за бясцэнак. Дуб жа расце чатырыста гадоў. Вашым унукам яго прадаваць ужо не прыйдзецца. Летась вас гэтыя каноплі выручылі. А сёлета, здаецца, спадзяецеся атрымаць страхоўку і за тыя пасевы, што вымаклі, і за тыя, што проста не ўзышлі. Так што поспехі, як бачыш, ніжэй сярэдніх...
— Я згодзен, але...
Вярталіся ў вёску, калі зямлю ахінала сіняватае сутонне летняга вечара. На фермах рыкалі каровы і ляскалі жалезныя бітоны. Нехта кляпаў касу, і пошчак аддаваўся звонкім рэхам у росных вячэрніх палях. Дзесь ля праўлення граў гармонік і звінелі маладыя галасы.
— А з Цюхам вы брыдка зрабілі, — сказаў Мікалай Іванавіч. — Ён жа меў рацыю, калі пісаў той фельетон пра каноплі. У старога настаўніка адрэзаць агарод, — горш не прыдумаеш...
— Брыдка, — згадзіўся Галоўка. — Я быў супраць, але Чыжэўскага не пераспорыш. Даказваў, што лепшую зямлю трэба пад кукурузу...
Вёска жыла сваімі начнымі гукамі і рухамі. У палосах святла, якія клаліся на вуліцу ад вокнаў хат, бясшумна праносіліся чорнымі ценямі кажаны, ціха рыпелі веснічкі, на лавачках прыглушана размаўлялі і смяяліся.
— Вы ж не абедалі, мабыць, — прамовіў Галоўка. — Зойдзем да мяне...
— Дзякуй, браток, я не галодны. Ты мне лепш пакажы, дзе жыве Цюх. Да яго трэба ў першую чаргу. Гэта ж мой стары таварыш...
— Дом насупраць школы, цераз вуліцу. У першай палавіне кватэра Мальвіны Рыгораўны, а ў другой — Уладзіміра Іванавіча. Самыя паважаныя педагогі...
— Добра, знайду. Збірай к заўтраму людзей. Накажы ў брыгады. Пачнём, думаю, гадзін у восем вечара. Не позна?
Развітаўшыся з Галоўкам, Мікалай Іванавіч пайшоў у напрамку да праўлення. Трэба было паклапаціцца аб шафёру. Але на сваю машыну сакратар райкома наткнуўся яшчэ на дарозе. Яна стаяла на развілку вуліц, пад разгалістым дрэвам. Іван сядзеў у машыне не адзін: з кабіны даносіўся прыцішаны дзявочы смех. Мікалай Іванавіч, пастаяўшы ў нерашучасці, махнуў рукой і павярнуў да школы. Ён спыніўся на хвіліну перад вокнамі кватэры Мальвіны Рыгораўны Бабошкі, а затым, узбегшы на ганак настаўніка Цюха, рашуча пастукаў у дзверы.
1958