epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Навуменка

Трымценне дубовага лісця

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI


І

Каханне прыходзіць і ў трыццаць гадоў, і, як пішуць у кнігах, у сорак, нават пазней, але свайго першага кахання чалавек не забудзе ніколі. Маё першае выбухнула досыць рана, на шаснаццатым годзе жыцця, калі я вучыўся ў дзевятым класе. Мая абранніца Люся Співак — маленькая, прыгожая, маўклівая — сядзела за трэцяй партай ад дзвярэй, я — за трэцяй ад акон, і тое, што мы знаходзіліся прыкладна на адной геаграфічнай шырыні, было вельмі спадручна ў справах кахання. Позіркамі мы з Люсяй абменьваліся штохвілінна, і гэтых нашых узаемных позіркаў ніхто асабліва не заўважаў, бо нам варта было толькі ледзь-ледзь павярнуць галовы — і мы бачылі адно другога.

Я па тым часе займаўся справамі сур’ёзнымі: рэдагаваў класную насценгазету, вёў дзённік, дзе шырока выказваў адносіны да міжнародных падзей, і чытаў тоўстыя кнігі па гісторыі старажытнага Рыма. Я збіраўся стаць гісторыкам, летапісцам падзей і загадзя рыхтаваў сябе да гэтага.

Свой вольны час я планаваў досыць сурова, адводзячы пэўную колькасць гадзін на падрыхтоўку да ўрокаў, на мастацкія кнігі і, зрэшты, на свае навуковыя вышукі. Вядома, каханне ў маёй праграме не было запланавана і выбухнула стыхійна.

Пачалося з Люсі, а праўдзівей кажучы, — з насценгазеты. Газета выходзіла штотыдзень, і выпускалі яе мы ўдваіх з Каробкам Паўлам. Я пісаў заметкі, а флегматычны насмешлівы Павел маляваў карыкатуры. Тое, што пад заметкамі красаваліся розныя прозвішчы-псеўданімы, было чысцейшым падманам: ніхто ніякіх матэрыялаў нам не даваў. Кожны чацвер мы з Паўлам заставаліся ў класе пасля ўрокаў, і назаўтра на сцяне вісеў свежы нумар насценгазеты. Мы, абодва рэдактары, вучыліся досыць добра, зрываў не ведалі, таму крытыкаваць тых, хто вучыўся горш, не баяліся.

І вось здарылася. На Люсю Співак да гэтага выпадку я не звяртаў ніякай увагі, бо нічым асаблівым яна ў дзевятым класе не вызначалася. Вучылася не надта, ведала тройкі, нават двойкі, у грамадскай рабоце не ўдзельнічала. Якраз у той дзень, як нам трэба было выпускаць чарговы нумар газеты, Люся правінілася. Наш географ, чорны, як турак, і страшэнна насмешлівы чалавек, адабраў у яе на ўроку альбом. Ён расказваў пра эканоміку Канады, а Люся ў гэты час спакойна разглядала фотакарткі сябровак, наклееныя на старонкі звычайнага сшытка. Я ўжо загадзя, яшчэ на ўроках, смакаваў словы, з якімі накінуся ў насценгазеце на Люсю, а Каробка Павел (ён сядзеў побач са мной) маляваў алоўкам на кавалачку прамакальнай паперы карыкатуру. На гэтай карыкатуры Люся была не вельмі падобнай на сябе: з вялікімі грудзямі і моднай прычоскай, але мы абодва лічылі, што для крытыкі такі малюнак падыходзіць як найлепей.

Наш дзевяты клас займаўся ў другую змену, і дамоў мы вярталіся прыцемкам. Але цяпер быў красавік, ішла апошняя чвэрць навучальнага года, і на дварэ нават пасля шасці ўрокаў панавала сіняватая перадвячэрняя празрыстасць. Зямля падсохла, было цёпла, і хлопцы пасля ўрокаў галёкалі на школьным двары ля турніка. Мы з Каробкам сядзелі ў класе і выпускалі насценгазету.

У гэты вясновы вечар я адзін на адзін спаткаўся з Люсяй. Яна не пайшла дамоў, а стаяла ў нашым доўгім калідоры ля акна і, відаць, чакала мяне. Я выйшаў з класа, і яна амаль падбегла да мяне, узбуджаная, разгубленая.

— Не пішы пра мяне, Сяргей, — ціха сказала яна, апусціўшы вочы. — Я табе потым скажу... Не пішы.

Па яе твары пайшлі чырвоныя плямы, яна ледзь не плакала. Дый наогул ва ўсёй яе нерашучай і як бы вінаватай паставе было штосьці такое, што прымусіла мяне збянтэжыцца. Ніколі са мной вось так, як цяпер Люся, не размаўлялі дзяўчаты.

У той вечар як рэдактар я схібіў. Каробку сказаў, што пра Співак заметку даваць не будзем, адкладзём да наступнага тыдня. Ён нездаволена хмыкаў, бо ў яго прападала амаль гатовая карыкатура, а я тым часам пачаў пісаць перадавіцу пра паўтарэнне пройдзенага матэрыялу і падрыхтоўку да экзаменаў.

Назаўтра, перад пачаткам урокаў, калі палавіна класа, стоўпіўшыся каля насценгазеты, чытала заметкі, лаючы мяне і Каробку, да маёй парты падышла Люся і паклала падручнік трыганаметрыі. Я зірнуў на яе здзіўлена, хацеў аддаць кнігу, бо падручнік па трыганаметрыі ў мяне быў свой, але Люся, пачырванеўшы, памкнула на сваё месца. Я раскрыў кнігу і ўбачыў там запіску...

Запіску я прачытаў на вялікім перапынку, выйшаўшы на школьны двор і стаіўшыся пад старымі, яшчэ голымі пасля зімы таполямі.

На аркушыку паперы, вырваным са сшытка, Люся чырвонымі чарніламі напісала, што любіць мяне яшчэ з восьмага класа, з таго часу, калі пасля вясковай сямігодкі паступіла ў нашу школу...

Прыйшоўшы надвячоркам дадому, я толькі нанасіў вады і накалоў дроў, а за кніжкі не сеў. Мне хацелася некуды ісці, бегчы, у грудзях нарастала хваля нястрымнага, хмельнага шчасця. Мяне любіць дзяўчына!.. Пачуццё было падобнае на тое, якое прыходзіць сонечнай летняй раніцай, калі, прачнуўшыся, усім целам адчуваеш, што дзень, які пачынаецца, падорыць многа-многа радасці. Цішком шуснуўшы ў чысты пакой і, каб не ўбачылі меншыя браты, зачыніўшыся, я зняў са сцяны люстэрка і пачаў разглядаць свой твар. Твар мой мне ніколі не падабаўся, а цяпер здаўся асабліва непрыемным. Вушы адтапыраныя, губы тоўстыя, нос як бульбіна. І яшчэ гэтыя вяснушкі на шчоках і на лбе. Валасы стаяць старчаком, як іголкі ў вожыка, мне іх ніколі не ўдавалася як след прычасаць. І за што толькі Люся мяне палюбіла?.. Я глядзеўся ў люстэрка, стараючыся знайсці на сваім твары што-небудзь прыгожае, адыходзіў на два-тры крокі, каб ацаніць сваю паставу, але прывабнага знаходзіў вельмі мала. Нейкі ўнутраны голас усё ж гаварыў мне, што, відаць, я маю нейкія прывабныя рысы, калі мяне палюбіла такая дзяўчына, як Люся. Я быў повен радасці, шчасця і нібы вырас ва ўласных вачах.

У мяне былі сябры, абодва яны вучыліся ў дзесятым класе, і амаль штодня я хадзіў то да аднаго, то да другога. Але ў гэты вечар мяне да хлопцаў не пацягнула: мне хацелася пабыць аднаму.

Над мястэчкам спускаўся шараваты вясновы змрок, дзесьці рыпаў гармонік, спявалі дзяўчаты, і я выйшаў на вуліцу. З вуліцы рушыў на чыгунку. З дзяцінства любіў я вандраваць каля чыгункі. Па ёй у абодва канцы несліся імклівыя цягнікі, з акон вагонаў выглядалі пасажыры, незнаёмыя і загадкавыя. Мне заўсёды здавалася, што людзі, якія едуць у прыгожых пасажырскіх вагонах, бачылі нешта асаблівае, што не хутка ўбачу я, і ўсім ім я шчыра зайздросціў.

Чыгункай я пакрочыў у напрамку да лесу. Лес быў не блізка. Каб дайсці да яго, трэба было мінуць дзве будкі, прайшоўшы вярсты чатыры. Абапал чыгункі чарнелі кусты, ляжала поле, адтуль даносіліся церпкія, вострыя пахі прэлай вясновай зямлі. Я ішоў, лічачы крокамі шпалы, і думаў пра Люсю. Цяпер яна мне здавалася асаблівай, не падобнай на іншых дзяўчат, якія вучыліся ў нашым класе. Яна заўсёды задуменная, маўклівая, а калі пачынае смяяцца, то неяк раптоўна і нечакана. Яна вучылася не вельмі добра, але і не горш за многіх іншых, і цяпер мне пра гэта зусім не хацелася думаць. Яна ж вельмі прыгожая, Люся... Чаму я не заўважаў гэтага раней? Мне хацелася ўявіць Люсін твар, паставу, голас, і я раптам адчуў, што не магу гэтага зрабіць. Я мог выклікаць ва ўяўленні вобраз кожнай дзяўчыны, якую ведаў, а Люсін не мог. Абрысы яе твару на імгненне паўставалі, як хісткія цені і адразу расплываліся, як бы знікаючы ў тумане. Гэта было дзіўна і трывожна.

Калі я дайшоў да першай будкі, пачуўся далёкі гул цягніка. Я ведаў, што гэта хуткі Ленінград — Адэса. Я сышоў на ўзбочыну насыпу, і паўз мяне, абдаўшы хваляй цёплага, пыльнага паветра, пранеслася доўгая чарада вагонаў.

У вокнах прыгожых спальных вагонаў мільгалі незнаёмыя постаці, твары, з некаторых акон білі яркія, зыркія палосы святла, некаторыя былі асветлены ледзь-ледзь як бы серабрыстым ззяннем месяца. Дзіўна, але ў думках цяпер я звязваў гэты здаўна прывабны для мяне цягнік з Люсяй. Я марыў пабыць у абодвух гарадах, якія злучаў цягнік, што спыняўся на нашай невялікай станцыі толькі на адну хвіліну. Адзін апеты паэтамі горад паўстаў на беразе паўночнага мора, другі вырас на берагах сіняга Понта Эўксінскага, хвалі якога перасякалі старажытныя фінікійцы, і грэкі, і рымляне. Гэта я ведаў з кніг. Я яшчэ ніколі не бачыў мора і марыў пра яго.

Назаўтра я напісаў Люсі запіску. Чырвонага чарніла ў мяне не было, і зранку я схадзіў у кніжную краму, купіў сабе парашок і, маючы на мэце будучае, развёў цэлую бутэлечку чырвонага, як кроў, чарніла. Запіску Люсі я перадаў такім жа парадкам, як і яна мне, — праз падручнік трыганаметрыі. Я напісаў, што люблю яе, Люсю...

З гэтага дня пачалося ў нас вялікае яднанне позіркаў. Я не мог праседзець і пяці хвілін, каб не павярнуць галавы ўправа і хоць краёчкам вока не зірнуць, што робіць мая Люся. Настаўнікаў я не слухаў, нічога з таго, што тлумачылі яны, не запамінаў, бо ўвесь час думаў пра Люсю. Поўнячыся невыказнай, нястрыманай радасцю ад таго, што мая дзяўчына блізка, што магу яе бачыць кожную хвіліну, я забываў пра ўсё на свеце. Усё, пра што я цяпер думаў, што хацеў зрабіць, было звязана з Люсяй. Я марыў пра інстытут, пра вялікі горад, у якім буду вучыцца, і заўсёды побач з сабой бачыў Люсю. Яна як бы благаслаўляла мяне на ўсе тыя вялікія справы, што чакалі здзяйснення ў маім жыцці.

Люся таксама часта пазірала ў мой бок, і іншы раз нашы позіркі сустракаліся. Люся чырванела. Ад гэтага яна рабілася яшчэ прыгажэйшай, нейкай бездапаможнай і як бы вінаватай. Супярэчлівая хваля пяшчотнасці, ласкі, жалю, адданасці захліствала мяне ўсяго, і я ледзь не задыхаўся ад паўнаты і разнастайнасці гэтых пачуццяў. Я быў шчаслівы. Я ўвесь быў ва ўладзе няўрымслівых, супярэчлівых сіл, упершыню за свае шаснаццаць год адчуўшы, якое багатае і цудоўнае жыццё.

Запіскамі мы абменьваліся ледзь не штодня. Акрамя таго, што пісалі аб сваіх пачуццях, мы адно другому падрабязна паведамлялі, што зрабілі за мінулы дзень. Мяне цяпер страшэнна цікавілі ўсе акалічнасці Люсінага побыту, усё тое, што яна рабіла, куды хадзіла, што чытала. Яна кватаравала ў сям’і чыгуначнікаў-пенсіянераў, а бацькі яе, сельскія фельчары, жылі ў вёсцы за дванаццаць кіламетраў ад нашага мястэчка. Вёска насіла прыгожую назву — Бараўцы. Я ніколі яе не бачыў, але ўяўляў зялёнай, атуленай стромкімі сіняватымі соснамі. У Бараўцах Люся нарадзілася, скончыла сямігодку і вось ужо хутка два гады вучыцца ў нашай местачковай школе. Яна жыла амаль самастойна: сама гатавала сабе сняданкі і абеды, мыла кофтачкі і блузкі, а я ўсё яшчэ сядзеў на шыі ў бацькоў, і нават тое чарніла, якім пісаў Люсі запіскі, было куплена за бацькавы грошы. Гэта мяне вельмі прыгнятала і як бы не дазваляла ў поўную меру выявіць свае рыцарскія пачуцці. Часамі я як бы стараўся зірнуць на сябе збоку, вачамі старонняга назіральніка, і тады сам сабе здаваўся смешным. Закаханы рыцар, а пяцьдзесят капеек на кіно просіць у маці!

Пра Люсю, пра нашы ўзаемаадносіны, запіскі я ні слова не гаварыў сваім сябрам-дзесяцікласнікам — Васілю Сасноўскаму і Сцяпану Гузу. З хлопцамі я дзяліўся ўсім, не маючы ад іх ніякіх сакрэтаў, але пра Люсю сказаць не мог. Штосьці не дазваляла. Можа, я проста саромеўся. Яны вучыліся ў дзесятым класе, былі кожны ледзь не на два гады старэйшыя за мяне, але дзяўчат, з якімі б яны перапісваліся, у іх не было. Гэта я ведаў дакладна. Хлопцы канчалі дзесяцігодку, рыхтаваліся да выпускных экзаменаў, я ж займаўся чорт ведае чым. Баючыся цікаўных меншых братоў, якія любілі ўсунуць свае насы, куды іх не просяць, я хаваў Люсіны запіскі не ў кнігі, не ў мінулагоднія канспекты, складзеныя ў самаробную драўляную скрынку, якая стаяла пад ложкам, а пад страхой адрыны, што дажывала веку на агародзе. Каб хто ў тыя дні мной асабліва зацікавіўся, то змог бы адразу заўважыць, што я залішне часта наведваюся ў адрыну і падоўгу там затрымліваюся. Але мной ніхто не цікавіўся, і, вярнуўшыся са школы, я шыбаваў у адрыну, даставаў з-пад страхі ўсе Люсіны запіскі і перачытваў іх нанава, пачынаючы ад самай першай. Я ўжо не мог жыць без таго, каб штодня не адчуць слодычы пачуцця, якое дорыць узаемнае каханне.

Лік запісак павялічваўся: мы кожны дзень пісалі адно другому па тры і па чатыры старонкі, вырваныя са сшытка, і ўсё ніяк не маглі нагаварыцца. Сустракаліся мы толькі ў школе.

Як мы з Люсяй ні таіліся ў сваіх пачуццях ад другіх, хутка нашы адносіны перасталі быць тайнай для класа. Першымі адчулі нязвычнае ў маіх і Люсіных узаемаадносінах дзяўчаты. Мала таго што ўсе яны змаўкалі, загадкава ўсміхаліся, як толькі я ўваходзіў у клас, яны яшчэ пачалі праяўляць незвычайную ўвагу да Люсі. Яны віселі ля яе парты на ўсіх перапынках, і дарэмна я шукаў выпадку незаўважна для другіх перадаць Люсі кнігу. Я падыходзіў да Люсі, а дзяўчаты ў гэты час акружалі яе шчыльным кальцом. Люся пунсавела, як дзікая ружа, і ў гэты час я перадаваў ёй кнігу. Хлопцы былі меней цікаўныя, але здагадаліся і яны. Яны маўчалі, ні аб чым мяне не распытвалі, і я ім быў удзячны за гэта.

Дзіўная рэч, мяне Люсіна каханне акрыляла. Нягледзячы на тое, што я амаль не слухаў настаўнікаў, вучыцца я стаў нават лепш, чым раней. Маё ўкладанне па рускай літаратуры настаўнік, не пашкадаваўшы дваццаці хвілін, зачытаў перад усім класам. Я атрымаў пяцёркі па ўсіх кантрольных, якія былі ў апошняй, чацвёртай чвэрці. Люся стала вучыцца прыкметна горш. Яна часта стаяла каля дошкі, не могучы прамовіць слова, чырванеючы, і ў гэтыя хвіліны маё сэрца сціскалася ад болю. Я адчуваў сябе вельмі вінаватым і нічым не мог дапамагчы Люсі, якую любіў болей за ўсё на свеце...

 

 

ІІ

Наш дзевяты клас стаў дзесятым.

Мы скончылі экзамены трохі раней за дзесяцікласнікаў, і цяпер, пакуль выпускнікі не атрымалі атэстатаў, у школе было як бы два дзесятыя класы. Новы дзесяты клас рашыў наладзіць выпускны вечар. Пра харч і музыку ўзяліся паклапаціцца дзяўчаты. Нам, хлопцам, яны загадалі прынесці віна. Вечар наладжваўся ў прасторнай хаце адной нашай вучаніцы, якая жыла на Вакзальнай вуліцы. На гэтай жа зялёнай вуліцы, усцяж засаджанай таполямі, кватаравала і Люся.

Я ад вечара чакаў незвычайнага. Мне стукнула шаснаццаць гадоў, я лічыўся дзесяцікласнікам, мяне кахала самая прыгожая ў класе дзяўчына! Упершыню ў жыцці я апрануўся ва ўсё новае. Мае бацькі як бы ў аддзяку за поспехі ў навуках купілі мне шарсцяны касцюм, шаўковую сарочку і бліскучыя туфлі з тупымі насамі. Я адчуваў сябе зусім дарослым, самастойным і ў збытку піў слодыч гэтага цудоўнага пачуцця.

Вечар разгортваўся ўдала. Дзяўчаты прыйшлі ў новых сукенках, з адмысловымі завіўкамі і прычоскамі. Многіх я памятаў з першага класа, прызвычаіўся да іх, не заўважаючы, што яны досыць прыгожыя. Мы, усе хлопцы і дзяўчаты, непрыкметна адно для другога выраслі і пасталелі за дзевяць гадоў навучання і, можа, упершыню на вечары, які наладзілі самі, без удзелу настаўнікаў, гэта адчулі. За сталом панавала вясёлая далікатнасць. Тут было зусім не тое, што на шумных школьных зборышчах. Мы ўступілі ў новае жыццё і як бы адчувалі важнасць моманту.

Мяне пасадзілі побач з Люсяй. Я не надта ўмеў карыстацца відэльцам, саромеўся сваёй нехлямяжасці і маўчаў. Але так цягнулася нядоўга. Мы, хлопцы, выпілі па паўшклянкі віна, дзяўчаты — па чарачцы, і перш чым падняць другі тост, усе пасмялелі і пажвавелі. Віно прыемна кружыла галаву, рухі сталі ўпэўненымі, і цяпер я зусім не зважаў на тое, што не ўмею трымаць відэлец. «Я люблю цябе», — нахіліўшыся да Люсінага вуха, шапнуў я. Упершыню ў жыцці вымаўляў я гэтыя словы ўслых. Мне хацелася зараз жа пачуць адказ, але Люся маўчала. Я зноў прашаптаў тыя самыя словы і ўбачыў, як пачырванела маленькае Люсіна вуха. Я хацеў, каб Люся што-небудзь сказала, але замест слоў яна знайшла маю руку і ледзь-ледзь яе паціснула. Хваля пяшчотнасці заліла мяне ўсяго, я сядзеў побач з Люсяй і адчуваў сябе шчаслівейшым на свеце...

Потым мы танцавалі. Дзяўчаты разжыліся патэфонам і пласцінкамі. Усе пласцінкі былі вальсамі, і гэта было добра, бо такая музыка як найлепш пасавала да гэтага вечара і да нашага настрою. З хлопцаў танцаваць, бадай, не ўмеў ніхто, але кружыліся ўсе. Я скінуў пінжак, каб лішне яго не камячыць. Прыемна было адчуваць сябе дарослым, дужым, апранутым у новую шаўковую сарочку, якая ціха шасцела ад кожнага дотыку. Я кружыўся з другімі дзяўчатамі, а Люсі не запрасіў ні разу. Штосьці не дазваляла яе запрасіць. Можа, я саромеўся вось гэтак, амаль не ўмеючы, з ёю танцаваць, тоячы надзею стаць калі-небудзь сапраўдным кавалерам і станцаваць так, каб намі захапіліся. Мне было радасна, што Люся побач, у тлумным, вясёлым гурце, і мяне ніколькі не бралі завідкі, што яна кружыцца з другімі. Усё ў нас з ёю было наперадзе...

Натанцаваўшыся, хлопцы з дзяўчатамі праходжваліся па вуліцы. Мы выйшлі з двара разам з Люсяй. Было ўжо не рана, гадзін адзінаццаць вечара. Пясчаная, засаджаная таполямі вуліца танула ў шараватым паўзмроку, і я падумаў, што, калі толькі Люся згодзіцца, мы болей не вернемся ў тлумны гурт. Цяпер, калі мы засталіся з Люсяй удваіх, мне не было ніякай справы ні да вечара, ні да хлопцаў-аднакласнікаў, ні да віна, якое засталося не выпітым.

Вечар быў цёплы, вуліца пустая, таямніча, загадкава шасцелі лісцем таполі. На станцыі пыхкаў манеўровы паравоз, з прыстанцыйнай плошчы, дзе на высокім слупе вісеў рэпрадуктар, даносіліся прыглушаныя гукі музыкі. Я ўзяў Люсю пад руку. Сваім локцем я адчуваў цеплыню яе локця, плячом датыкаўся да яе пляча. Яна была маленькая, Люся, толькі па плячо мне, і мне прыходзілася трошкі драбніць крок, каб ісці з ёй у нагу. Мы маўчалі. Я адчуваў, што трэба штосьці сказаць, завязаць гаворку, але ніякіх слоў не знаходзілася. Мы так дайшлі да доміка, дзе яна кватаравала. Прысадзісты гэты, вясковага тыпу домік адрозніваўся ад астатніх толькі тым, што стаяў у глыбіні двара, а перад дваром, на ўзмежку вуліцы, раслі не таполі, а раскідзістыя вербы. Люся нерашуча спынілася перад веснічкамі і глядзела на мяне. Цяпер мне трэба было штосьці сказаць, прапанаваць, іначай яна магла даць мне «дабранач» і пайсці дамоў. Я ўбачыў лавачку, яна стаяла пад навіссю іў.

— Давай пасядзім, — прамовіў я. — Яшчэ рана...

Люся не пярэчыла, і мы прыселі на лавачцы. Гэтак жа, як і раней, таямніча шасцелі таполі, начная вуліца была ва ўладзе прыглушаных шорахаў і зыкаў. Неба па-летняму густа засеялі зоркі, з аколіцы, з асушанага балота патыхала вільготнай зябкасцю. Я прытуліў Люсю да сябе, дакрануўся шчакой да яе шчакі. Яна маўчала, як бы нечага ад мяне чакаючы. Тады, набраўшыся адвагі, я пацалаваў яе ў губы. Пацалунак быў кароткі, нясмелы, але і ад яго яна ціхенька, як спалоханая птушка, усклікнула, а ў мяне закружылася галава і перахапіла дыханне...

Прыйшоў адэскі цягнік. Ён заўсёды прыходзіў а палове дванаццатай ночы. На станцыі ўсчалася гамонка, тлум, але адразу ж цягнік рушыў, і было выразна чуваць, як два дыктары — мужчына і жанчына — чытаюць наперабой апошнія паведамленні. Я міжволі прыслухаўся. Перадавалі абвяржэнне ТАСС. Урачыста і важна дыктар кідаў словы аб тым, што Германія не збіраецца нападаць на Савецкі Саюз, што пэўная канцэнтрацыя нямецкіх узброеных сіл тлумачыцца іх перагрупіроўкай. Пазней я многа-многа разоў прыгадваў гэтае абвяржэнне, да дробязей узнаўляючы ў памяці чэрвеньскую ноч, калі яго перадавалі, бо за пяць хвілін да таго, як пачаў гаварыць дыктар, я ўпершыню пацалаваў дзяўчыну...

Рабілася халаднавата, я акрыў Люсіны плечы сваім пінжаком. Слоў у нас па-ранейшаму не знаходзілася, але цяпер гаварыць было і неабавязкова. Я абнімаў, прыхінаў Люсю да сябе — і раз за разам цалаваў. Яна не працівілася, як бы цалкам аддаючыся пад уладу мне, мужчыну.

Было ўжо далёка за поўнач, калі мы падняліся з лавачкі. Мы стаялі ля веснічак, ніяк не могучы разысціся. Нарэшце Люся прыўзнялася на насках сваіх туфляў-лодачак, абхапіла мяне за шыю сашчэпленымі далонямі рук і сама пацалавала мяне ў губы.

— Чаму я не такая высокая, як ты! — усклікнула яна, і столькі ў яе голасе было непаддзельнай, шчырай горычы, што ў мяне міжволі зашчымела сэрца. Мне хацелася сказаць ёй, што я і люблю яе за тое, што яна маленькая, што здаецца бездапаможнай, што нагадвае кветку лілею, найпрыгажэйшую кветку нашых лясных сажалак і азёр. Але Люся мяне ўжо не слухала, я чуў, як яна настойліва стукала ў шыбіну акна сваім пенсіянерам, якія, мусіць, даўно спалі.

 

 

................

 

Вядома я быў дзівак. Назаўтра была нядзеля, і я ведаў, што Люся пойдзе ў свае Бараўцы, да бацькоў, бо рабіць у мястэчку ёй няма чаго. Да Бараўцоў было дванаццаць вёрст, і я мог бы правесці Люсю. І колькі б мы нагаварыліся і нацалаваліся за гэтыя дванаццаць вёрст!.. Але да Люсі я не прыйшоў, і яна пайшла ў Бараўцы адна. Мяне ж так поўнілі пачуцці, што я, як і ў той першы раз, калі атрымаў ад Люсі запіску, падаўся па шпалах да будкі, а потым яшчэ далей — у лес. У кустах перагукваліся птушкі, на лясных палянах весела і шчодра цвілі званочкі, пралескі, анюціны вочкі, медуніца. Я чакаў цуду. Мне чамусьці здавалася, што вось-вось на лясной дарозе паявіцца Люся і мы сустрэнемся з ёю. Ілюзія была настолькі выразная, што я, як бы вырваўшыся з межаў рэальнасці, дзве ці тры гадзіны чакаў Люсю. Потым да мяне ўсё ж дайшло, што ў Люсі ёсць свой лес і свая лясная дарога і ў гэтым маім лесе ёй пакуль што няма чаго рабіць. Я кінуўся па чыгунцы назад у мястэчка, прыбег да Люсіных гаспадароў, але яе ўжо не было. Яна, відаць, чакала мяне, бо пайшла апоўдні...

 

 

ІІІ

 

Эшалоны, эшалоны, эшалоны... Тыдзень, як ідзе вайна, і наша маленькая станцыя нагадвае вялізны чалавечы мурашнік. Доўгімі саставамі запруджаны ўсе станцыйныя пуці, эшалоны стаяць і на падыходзе да станцыі, перад самымі семафорамі. Тлум, мітусня, першыя нямецкія бомбы...

Даруйце нам, нашы дзяўчаты, што мы былі дрэннымі кавалерамі і не ўмелі вас кахаць. Мы, можа, і навучыліся б, але вайна залішне зацягнулася, дый і мала нас вярнулася з вайны.

З дзевятага класа пайшло на фронт шаснаццаць, прыйшло толькі чацвёра. Ляжаць яны, хлопцы дваццаць чацвёртага і дваццаць пятага года нараджэння, у брацкіх магілах ля вёсачак і безымянных вышынь ад Дняпра да нямецкай Эльбы. Даруйце ім, дзяўчаты...

Не судзіце строга і тых з нас, хто не вам, каханым, а другім, выпадкова стрэчаным на ваенных дарогах, аддаў першую маладую пяшчотнасць. Мы самі марылі не пра такое каханне, і не кожны з нас хоча яго ўспамінаць...

Ішоў першы тыдзень вайны, і амаль усе мы, хлопцы з дзевятага класа, якім па гадах яшчэ было далёка да арміі, ляжалі на падлозе, на разасланай саломе ў нашай жа школе, якая стала цяпер казармай знішчальнага батальёна. Мы выбралі сабе пакой дзесятага класа. У ім мы не вучыліся, але чамусьці нам хацелася ляжаць у гэтым класе. Пакой размяшчаўся на другім паверсе, быў светлы, сонечны і на дзіва ўтульны. Два акны яго выходзілі на ўсход і поўдзень, два — на захад, так што мы бачылі, калі не былі ў нарадзе, як сонца падымаецца і як хаваецца за далёкі лес. Парты з класа вынеслі, і яны вялізнымі штабялямі стаялі на зарослым муравой школьным двары. Двор гэты заўсёды за лета зарастаў, але ў верасні, калі яго пачыналі таптаць сотні ног, станавіўся пясчаны і голы, як майдан. Дошка ў класе вісела на ранейшым месцы. З яе толькі сцерлі непрывычнае для нас рашэнне задачы па геаметрыі, у якую раптам залезлі сінусы і косінусы.

Школа стала казармай толькі напалавіну. Снедаць і абедаць мы хадзілі дадому, а астатні час мусілі быць у школе.

Ноччу мы патрулявалі на прыціхлых сонных вуліцах мястэчка. Мы ўпершыню адчулі, якую вялікую ўладу дае вінтоўка, няхай сабе і несапраўдная, малакаліберная. Можна было клацнуць затворам, крыкнуць «стой!», і той, каго аклікалі, станавіўся, іншы раз падымаў рукі ўгору, вінавата апраўдваўся. Ночы былі летнія, зорныя, цёплыя, на лавачках і прызбах адны, без хлопцаў, сумавалі местачковыя дзяўчаты. Мы ім загадвалі разысціся, стараліся гаварыць з імі строга і афіцыйна, але дзяўчаты не надта мелі нас за байцоў і падколвалі як маглі. І было сумна і трывожна ў гэтыя летнія ночы. Нашы адступалі. Насоўвалася невядомасць. Вайна аказалася зусім не такой, як пісалі пра яе ў газетах і паказвалі ў кінафільмах.

У адзін з тых дзён мой сусед і напарнік Каробка Павел, з якім мы выпускалі класную насценгазету, вярнуўшыся з абеду, сказаў мне, што бачыў у мястэчку Люсю. Яна нібыта прыходзіла да дырэктара па школьныя дакументы. Я адчуў нядобрае і ўскочыў на ногі. Тое, што Люся прыйшла па дакументы, магло азначаць адно: яе бацькі — сельскія медыкі, як і многія другія, збіраліся эвакуіравацца ў тылавыя раёны. Трэба было абавязкова пабачыцца з Люсяй. Я пабег да ўзводнага камандзіра, участковага міліцыянера, ціхага, памяркоўнага чалавека, які па праву камандзіра ляжаў на саломе ў настаўніцкай, і сказаў яму, што ў мяне захварэла маці. Ён адпусціў мяне да вечара.

Дзень быў сонечны, але халодны, пыльны. Вецер насіў па вуліцах абрыўкі газет і папер, сыпаў пяском у вочы. Я рушыў на кватэру да Люсіных гаспадароў — яна туды не заходзіла, потым бегаў з вуліцы на вуліцу — па хатах дзяўчат, якія вучыліся ў нашым класе і да якіх магла зайсці Люся. Нідзе яна не была. Толькі на вуліцы Камунараў, самай доўгай і пыльнай вуліцы мястэчка, мне нарэшце пашанцавала. Я зайшоў у хату да Параскі Бастун, дзяўчыны ціхай і прыветлівай, і дазнаўся, што гадзіну назад у яе была Люся, што яна сапраўды ўзяла дакументы, бо яе бацькі збіраюцца эвакуіравацца. Выйшаўшы ад Параскі, я зразумеў, чаму Люся да яе заходзіла. Параска жыла ў самым канцы вуліцы, далей, за чарадой таполяў, вуліца пераходзіла ў пясчаны шлях, які вёў на Бараўцы. Люся, відаць, спяшалася, таму завітала да адной Параскі. Дзень той, да невыноснага сумны, маркотны, запомніўся абрыўкамі папер, якія насіліся па ўсіх вуліцах і завулках, і пылам, які запарушваў вочы, трашчаў на зубах...

Праз месяц сам я ў кампаніі трох дружбакоў прайшоў праз Бараўцы. Са знішчальнага батальёна нас адлічылі як непаўналетніх. Вось-вось мястэчка мусілі заняць немцы, і мы наважылі прабівацца на ўсход. Чыгунка ўжо не дзейнічала, і мы рушылі пешшу. Нам зусім не было патрэбы завітваць у Бараўцы, вёска ляжала ў баку ад чыгункі, але я ўгаварыў хлопцаў, і яны згадзіліся даць круку. Бараўцы аказаліся зусім не такімі, як я ўяўляў. Стаялі яны на пясчанай раўніне, і лес ад вёскі быў далёка, як і ў нашым мястэчку. У адным я не памыліўся: вёска танула ў зеляніне садоў. Здалёк яна нагадвала зялёны востраў сярод залацістага збожжавага мора.

Мы прайшлі праз вёску надвячоркам, сонца садзілася за цемнаватай сцяной далёкага бору, і яго праменні неяк зласліва-трывожна адбіваліся ў вокнах прыземістых, старых хат. На шырокай, зарослай па ўзбочынах палыном і бур’янам вуліцы ляжалі доўгія цені. Галіны яблынь і груш гнуліся да зямлі ад садавіны, на вуліцы панавала бязлюддзе і было сумна-сумна. Мне зусім не хацелася дапытвацца, дзе Люсін дом — гэта цяпер не мела ніякага значэння. Люся не жыла ў Бараўцах, і не варта было варушыць успаміны. У канцы вёскі мы напіліся вады, зайшоўшы ў двор і выцягнуўшы з бяздоннай калодзежнай глыбіні драўлянае, пакрытае зялёнай сліззю вядро, і рушылі палявой прасёлкавай дарогай, што вілася сярод нязжатага, пераспелага жыта ў бок чыгункі. Прайшоўшы Бараўцамі, я, відаць, у душы лічыў, што развітаўся з Люсяй.

Праз тыдзень мы шыбавалі па чыгунцы дадому. Мы дайшлі да Дняпра, але прабіцца на ўсход не здолелі. На тым беразе ўжо ішлі баі...

Аб тым, што Люся не вырвалася са сваіх Бараўцоў і нікуды не эвакуіравалася, я дазнаўся позняй халоднай восенню. Вестка мяне ніколькі не ўзрадавала, і не ўзнікла ніякага жадання пабачыцца з дзяўчынай. Немцы стаялі пад Масквой, наперадзе была няпэўнасць, думаць пра Люсю зусім не хацелася.

 

 

IV

 

Я пабачыў яе амаль праз год пасля таго, як пачалася вайна, і ляцеў у Бараўцы як на крыллях, поўны радасных, салодкіх надзей. У нас у мястэчку была падпольная група. Мы сёе-тое рабілі, але болей спрачаліся пра становішча на фронце і пра тое, калі немцаў нарэшце разгромяць. У гэтую групу ўваходзіў і я. Мы збіралі зброю, ладзілі сувязі з партызанамі, і адзін з хлопцаў, які стаяў блізка да нас, хоць падпольшчыкам і не быў, паведаміў, што ў яго стрыечнага брата, які жыве ў Бараўцах, ёсць вялікі запас патронаў. У Бараўцы належала ісці гэтаму хлопцу, але папрасіўся я, і, вядома, з-за яе, Люсі.

Стрыечны брат нашага местачкоўца аказаўся чалавекам хмурым, недаверлівым, хітрыў і віляў, і ніякіх патронаў раздабыць у яго не ўдалося. Але я, здаецца, быў не вельмі гэтым засмучаны. Як і тады, калі я першы раз завітаў у Бараўцы, быў надвячорак, пра тое, каб ісці ў мястэчка, нельга было і думаць, і трэба было паклапаціцца пра начлег.

Я пайшоў да Люсі. Яе дом быў, бадай, самы лепшы ў вёсцы — з жоўтымі аканіцамі, вялізнымі вокнамі, з высокім дашчаным парканам. Тое, што выявілася за парканам, яшчэ болей мяне ўразіла. Быў ганак з навесам, абвіты суцэльнай зелянінай дзікага вінаграду, вялікі дагледжаны сад, ацэментаваны калодзеж.

Люся мяне сустрэла, ніколькі не здзівіўшыся, як бы ведала загадзя, што я прыйду. Яна была апранута ў шаўковую белую блузку і чорную шарсцяную спаднічку і, бадай, зусім не змянілася за гэты цяжкі год.

— Гэта Сяргей, — сказала яна маці і працягнула мне руку.

Маці таксама ніколькі не здзівілася, як бы даўно ведала, хто я і чаго прыйшоў да яе дачкі. У Люсі было яшчэ дзве сястры і брат, малодшыя за яе і вельмі на яе падобныя. Я бянтэжыўся, не ведаў, што гаварыць, куды дзець рукі, але ўсе ў хаце трымаліся далікатна, як бы маючы мяне за добрага знаёмага.

Дом у Люсі быў выдатны — чатыры пакоі, пафарбаваныя белай фарбай дзверы, аклееныя прыгожымі сінімі шпалерамі сцены, фіранкі на вокнах, канапы, фабрычныя, з гнутымі спінкамі крэслы. У маіх грудзях варухнулася нядобрае да Люсі пачуццё. Яна належала зусім да другога, не таго, што я, свету. Мой бацька, звычайны чыгуначнік, які цяпер быў, магчыма, на фронце ці на чыгунцы пад бомбамі ў савецкім тыле, не мог даць мне такіх раскошаў.

Калі зусім сцямнела, прыйшоў Люсін бацька. Ён, здаецца, касіў і, пакуль там, на кухні, не пераапрануўся ў гарнітур, не выйшаў да мяне ў сталовую і не павітаўся. Ён быў досыць высокі, гаваркі, рухавы, з акулярамі ў залатой аправе і з вялікай лысінай.

— Што чуваць на белым свеце, малады чалавек?— спытаў ён добра пастаўленым голасам, таксама ніколькі не здзівіўшыся з таго, хто я і чаму прыйшоў з мястэчка ў Бараўцы.

Вячэралі за сталом, засланым белым абрусам, пры яркай дванаццацілінейнай лямпе. Былі талеркі, нікеліраваныя бліскучыя відэльцы і лыжкі. Малодшыя вячэралі на кухні. За сталом Люсіны бацькі, Люся і я. Мне як даросламу госцю налілі кілішак гарэлкі. Затым другі. Я чокнуўся з Люсіным бацькам і можа таму, што з раніцы нічога не еў і прайшоў дванаццаць вёрст, адразу сп’янеў.

Дрэнны я быў у той вечар падпольшчык! Я лаяў на чым свет стаіць немцаў, пераказваў зводкі з фронту, якія мы запісвалі, слухаючы савецкае радыё, досыць выразна намякаў, што бяру ўдзел у іншых, яшчэ больш небяспечных справах. Люсіны бацькі слухалі мяне знешне абыякава, не асуджаючы і не ўхваляючы ўсяго таго, што я гаварыў. Гэта мяне бянтэжыла, нервавала. Мне хацелася, каб яны выказалі свае адносіны да ўсяго таго, што робіцца на свеце, але яны маўчалі.

— Усё яшчэ можа быць, — нарэшце сказаў бацька, устаючы з-за стала. — Позна, спаць пара. Хоць маладыя людзі яшчэ могуць пагуляць...

Гэты быў як бы дазвол на тое, што мы з Люсяй можам выйсці на вуліцу.

Мы выйшлі, селі на лавачцы. Як і год назад, я абнімаў і цалаваў Люсю. Было на свеце зусім не тое, што летась. І тут, у Бараўцах, былі паліцэйскія і быў стараста, але я не хацеў пра гэта думаць. Па летнім небе плыў месяц-поўня, у яго серабрыстым, таямнічым святле хаты, парканы, дрэвы ў садах набывалі хісткія, няпэўныя абрысы. Я адчуваў, што Люся далёкая ад усяго таго, чым займаўся і пра што думаў я. Я не дакараў яе за гэта нават у думках. Тое, што рабілі мы, было мужчынскай справай. Ёй не варта было ў гэта лезці.

Цудоўная, ціхая плыла ноч, і толькі адно мне не падабалася. Увесь час паўз лавачку, на якой мы сядзелі, дэфіліраваў Люсін брат. Думаць, што ён проста прагульваецца, не выпадала: было позна, дый такія падлеткі, як ён, звычайна любілі гуляць талакою. Ясна — ён сачыў за Люсяй, за намі, і паслалі яго, відаць, бацькі.

Няўжо я быў падобны на спакусніка?..

Мне паслалі спаць на канапе, у асобным пакоі. У паласе месячнага святла, якое падала праз акно ў пакой, было добра відаць белае як снег прасцірадла, якім заслалі канапу. Я быў няпэвен наконт сваіх ног: наскі мае хутчэй нагадвалі калошкі, я іх надзеў болей для фасону, бо ў чаравіках ступня была голая. Прайшоў я дванаццаць вёрст па пяску, і можна было лёгка ўявіць, якім заўтра будзе прасцірадла. Я яго ціхенька зняў, згарнуў і паклаў на стол. Каб не забрудзіць нагамі канапы, падушку адсунуў ледзь не на сярэдзіну свайго ложа з тым разлікам, каб ногі віселі ў паветры. Ноччу я амаль не заснуў. За сцяной ляжала Люся, мая Люся... Спала яна ці думала пра мяне? Уражанні мінулага дня, вечара спляліся ў гарачы, супярэчлівы клубок і не давалі мне спакою. Яшчэ я баяўся таго, што калі я засну, то раніцай Люсіна маці ці сама Люся зойдуць у пакой і ўбачаць, якія ў мяне брудныя, чорныя ногі...

Раніцай, адмовіўшыся ад снядання і выпіўшы толькі шклянку малака, я рушыў у мястэчка. Люся мяне праводзіла да веснічак...

Болей чым праз год, калі немцаў адагналі за Дняпро, Люся прыйшла ў мястэчка, каб правесці мяне на фронт. Паміж гэтымі двума нашымі спатканнямі ляжала цэлая паласа вялікіх і малых падзей. Летам, месяц пасля наведвання Бараўцоў, немцы мяне арыштавалі. Расстралялі дваіх нашых, маглі расстраляць і мяне. Але тыя, што пайшлі на смерць, аказаліся хлопцамі цвёрдымі і падпольных сакрэтаў не выдалі. Там, у турме, я, здаецца, нават не ўспомніў пра Люсю. Потым я быў у партызанах, хадзіў з вінтоўкай пад мястэчка. Страшэнна хацелася, каб Люся мяне ўбачыла з вінтоўкай, з чырвоным паскам на пілотцы, але наш атрад дзейнічаў па гэты бок чыгункі, і ў Бараўцы я трапіць не мог...

І вось Люся прыйшла ў мястэчка і прыслала да мяне дамоў Параску Бастун з наказам, каб я вечарам прыйшоў на кватэру да Параскі. Была позняя восень, зямлю хапіла першым прымаразкам, і я не ішоў, а ляцеў у канец вуліцы Камунараў, грукаючы разлезлымі чаравікамі па замерзлай зямлі.

Люся сустрэла мяне ў той самай, што і летась, белай шаўковай блузцы, толькі засціранай і не новай. На цвічку каля грубкі вісела яе парудзелае школьнае паліто.

Мы з Люсяй былі ўжо дарослыя, нам было па васемнаццаць гадоў, але пра што трэба гаварыць, мы не ведалі. Я, распрануўшыся, глядзеў на яе, яна — на мяне, і мы абое маўчалі. Параска паклапацілася: мы з Люсяй сядзелі ў чыстай, натопленай палавіне хаты, а ў пярэднім пакоі, каб не замінаць нам, лягла спаць Парасчына сям’я. Я нарэшце асмялеў, штосьці расказваў пра сваё партызанства, а Люся па-ранейшаму глядзела на мяне і маўчала.

Параска ведала, што я іду на вайну. З вайны не вярнуўся яе старэйшы брат, які загінуў яшчэ ў сорак першым, і яна, відаць, зусім не падзяляла нашага з Люсяй настрою.

Яна з рашучым выглядам, які зусім не пасаваў да яе прывабнага твару, увайшла ў пакой і разаслала нам пасцель. Адну на дваіх...

За акном ляжала месячная асенняя ноч, з крэсла я перасеў на ўслончык да Люсі, і, абняўшыся, прыціснуўшыся спінамі да цёплай грубкі, мы гэтак сядзелі. Пасцель нас чакала... Я думаў пра адносіны, якія існуюць паміж мужчынам і жанчынай, чакаў, што ўсё гэта будзе і ў мяне з Люсяй. І ўсё ж штосьці замінала. Што? Не ведаю сам. Можа, звычайная юнацкая сарамлівасць, якой нялёгка пераступіць высокі парог той спрадвечнай тайны, якая аддзяляе мужчыну ад жанчыны. А можа, і другое, яшчэ болей высокае. Не такой уяўлялася мне наша з Люсяй пасцель. Тое, што мусіла здарыцца, паўставала ва ўяўленні ў зусім інакшым, прывабнейшым, прыгажэйшым святле. Тут жа была звычайная, разасланая Параскай пасцель, сялянская хата, парудзелыя, не надта добра выбеленыя сцены...

З Люсяй я праседзеў усю ноч. К раніцы нашы твары былі стомленыя, з сінякамі пад вачамі, і мы хавалі адзін ад другога позіркі...

— Можа, і я пайду ў армію, — сказала яна мне на развітанне і заплакала. — Сустрэну там цябе...

Люся дала мне сваю фотакартку. Мяркуючы па даце, яна падпісала яе мне яшчэ ў Бараўцах.

 

 

V

 

Там, у акупацыі, я ўсё-такі мала ўспамінаў Люсю, не шукаў з ёю сустрэч. Яна, яе каханне было для мяне як бы ў запасе. Скончыцца вайна, і тады прыйдзе ўсё, думаў я. У мяне нават не ўзнікала думкі, што Люся можа знайсці другога, лепшага за мяне. Я ведаў, што яна мяне любіць, яна сама пісала і гаварыла аб гэтым. Гэта было як бы гарантыяй таго, што наша каханне непахіснае.

Скончыцца вайна, тады прыйдзе ўсё...

Два ці тры разы мне перадавалі, што там, у Бараўцах, Люся ходзіць на вечарынкі, бавіць час з хлопцамі на лавачках. Я лічыў гэта глупствам. Няхай гуляе, калі ёй гэта падабаецца. Я думаў пра фронт. Я дакладна памятаў усе даты нашага наступлення, ведаў, у які дзень выбіты фашысты з кожнага, няхай сабе самага маленькага, горада Савецкага Саюза. За два гады вайны я добра вывучыў геаграфію тэатра ваенных дзеянняў. І я лічыў усё гэта куды болей важным і значным, чым маё каханне да Люсі.

Скончыцца вайна, тады прыйдзе ўсё...

Вайна не скончылася, а яно прыйшло. Хоць я лічыў сябе стратэгам, салдат з мяне выйшаў кепскі. Я дрэнна праціраў ствол аўтамата, і ў ім утварыліся ракавіны, якіх мог не заўважыць хіба толькі сляпы. Мяне лаяў камандзір аддзялення, маленькі, чорны, з прамалінейным, як аршын, характарам узбек. «Ті, Дубравэц, палітычна несазнатэльны...» На другі дзень пасля выдачы я згубіў кацялок, і мне не было ў што браць суп і кашу. Калі начавалі каля вялізнага, раскладзенага з сасновых суччаў кастра, абпаліў сабе крысо шыняля. Так я і хадзіў у падсмаленым шынялі, у абмотках, якія чамусьці заўсёды спаўзалі, з худым, выцягнутым, нібы гарохавы струк, тварам, на якім пачаў расці белы мяккі пух. На Карэльскім перашыйку, сярод вялізных абымшэлых валуноў на брустверы траншэі, пракладзенай сярод камення, у мяне над галавой разарвалася міна. Асколкі пайшлі наўскасяк. Маленькаму ўзбеку, камандзіру аддзялення, які сядзеў ля супрацьлеглай сценкі, распарола жывот, і ён крычаў: «Дубравэц, страляй мінэ, я не хачу мучыт...» Я не хацеў страляць, а каб і наважыў, то не змог бы: з носа і вушэй цякла кроў, а правая пераламаная рука вісела як бізун...

У брызентавай палатцы медсанбата, куды мяне разам з другімі прывезлі на чорным параненым кані, морфію мне не далі — ці не было яго, ці мне не трэба было даваць. Я ляжаў на стале, аброслы буйной рыжай шчэццю, доктар штосьці рабіў з рукой, а чорнавалосая, з сінімі, як васількі, вачамі жанчына стаяла нада мной і выцірала мне марляй з ілба пот...

Дзён пра пяць я ўжо ганарыўся, што паранены: рука вісела на марлевай перавязі, перакінутай праз шыю, і пісаць лісты я не мог. Я прадыктаваў маладой, майго ўзросту, санітарцы два: адзін Люсі, другі — маці...

Я ўжо быў паўгода на вайне і яшчэ не атрымаў ад Люсі ніводнага ліста. Я лічыў, што яна, як і я, у арміі, пісаў яе бацькам у Бараўцы, каб дазнацца адрас, але адказу не было. Аднойчы, пасля таго як можна было думаць ужо, што яе лісты проста не даходзяць (за паўгода тры разы мянялася мая палявая пошта), я выйшаў з медсанбата, і мне здалося, што я ўбачыў Люсю. Яна, маленькая, з цёмна-русявымі завіткамі з-пад пілоткі, ішла на роўным схіле камяністага ўзгорка, на ўздым, і я здрыгануўся ад шчасця. Яна была тут, побач са мной!.. Я даганяў яе хвілін дзесяць, задыхаўся, узмакрэў, не дабегшы, аклікнуў яе, і яна азірнулася. Я памыліўся, гэта была не Люся...

Тут, на сапраўднай вайне, Люся была са мной кожную хвіліну. Ад дзяўчат з нашага класа, якія паспелі ўжо скончыць дзесяцігодку, я дазнаўся, што Люся не ў арміі, а вучыцца на настаўніцкіх курсах у бліжэйшым ад нашага мястэчка гарадку. І яшчэ ўведаў я сумную вестку: Люсінага бацьку, хоць ён быў і немалады, мабілізавалі ў армію і ён, фельчар, памёр там ад тыфу. Цяпер я разумеў, чаму не піша мне Люся.

Восенню, ужо ва Усходняй Прусіі, мяне цюкнула яшчэ раз: маленькі, велічынёй з гарошыну, асколак засеў у патыліцы. Мне зноў пашанцавала: асколак мог быць большы, мог глыбей залезці. Тады ж, восенню, амаль праз год пасля таго, як мы правялі ноч у хаце Параскі Бастун, я атрымаў ад Люсі першы ліст. За гэты год я неяк выкараскаўся з нягод, якія так часта выпадалі мне на пачатку вайсковай кар’еры: насіў на пагонах сержанцкія лычкі, быў камандзірам аддзялення. Цяпер на такіх, якім сам я быў год назад, я глядзеў трошкі з пагардай, трошкі шкадаваў іх. Было ў мяне і франтавое каханне — цягнулася яно болей за месяц. Маю абранніцу звалі Галяй. Была яна курносенькай, насмешлівай сувязісткай з суседняга батальёна, і здарылася так, што мы разам ахоўвалі маёмасць палка, пакінутую да часу ў нямецкім гарадку.

Хадзіў да Галі, а думаў пра Люсю, якая прыслала два лісты і зноў змоўкла. Хваліўся падоранай фотакарткай, і ўсе, каму паказваў, пацвярджалі, што надзвычай прыгожая. Больш бывалыя, па-салдацку бессаромныя, выскаляліся, што, маўляў, такая ў дзеўках не засядзіцца і асабліва ўздыхаць не будзе. Усе ва ўзводзе ведалі, што лісты ад Люсі я атрымліваю надзвычай рэдка...

Быў верш, якога я нікому не паказваў, лічыў несамастойным, бо напісаны ён быў на матыў славутай у часы вайны «Сіняй хусцінкі»:

 

 

В левый карман гимнастерки

Карточку я положу,

И на привале с нежной печалью

Я на нее погляжу.

 

Карточку эту простую,

В школьной тетрадке храня,

Ты подарила и говорила,

Что не забудешь меня...

 

 

Потым была Перамога. Былі чысценькія нямецкія гарады, белыя сцягі, якія, на дзіва ўсім нам, вывешваліся амаль з кожнага акна. Былі бясконца доўгія калоны панурых, з апушчанымі галовамі ваеннапалонных. Была ні з чым не параўнаная, бясконцая сваімі пералівамі радасць: «Мы перамаглі ў такой вайне — і я ў ёй удзельнічаў!..»

 

 

VI

 

У адпачынак я прыехаў у пачатку зімы, праз два гады пасля таго, як пайшоў у армію. Таварны цягнік, на платформе якога дабіраўся да сваёй станцыі, цягнуўся марудна, падоўгу прастойваючы на ўсіх паўстанках і раз’ездах. Узбоч чыгункі — лес. Дрэвы хапіў прымаразак: яны стаялі голыя і сумныя, і толькі лясны, не ўкрыты яшчэ снегам, дол чырванеў і залаціўся барвамі апалага лісця.

Нарэшце і мая станцыя. Яна знаёмая, ранейшая: прысадзістыя, пафарбаваныя жоўтай фарбай пакгаузы, выкладзены з чырвонай цэглы гмах вадакачкі, вялізныя, з шырокімі разгалістымі шатамі прыстанцыйныя таполі.

Пасля пацалункаў, абдымкаў з анямелай ад шчасця маці, з разгубленым, бездапаможным, як дзіця, бацькам, з братамі, вырасшымі, тонкімі, якія глядзелі на мяне ў нямым захапленні, пасля суседзяў, якія валам павалілі ў хату, роспытаў, радасных воклічаў, віншаванняў, першае маё пытанне — пра Люсю. Бацькі пра яе ведаюць. Пісаў і ім, пытаўся пра яе, калі яшчэ ішла вайна.

Надвячоркам, толькі накінуўшы на плечы шынель, каб усе бачылі мой ордэн і тры медалі, я падаўся на вуліцу. Як радасна пазнаваць знаёмыя твары, якімі роднымі і блізкімі здаюцца нават тыя, на каго раней не звяртаў увагі, з кім, можа, і не вітаўся! Сёння ўсе са мной шчырыя, радасна здзіўленыя. Чалавек вярнуўся з вайны, вырас, пасталеў! Мужчыны, як з роўным, вітаюцца са мной за руку. Толькі асцярожна, як бы ненарокам, каб не пакрыўдзіць мяне, той-сёй скажа пра аднагодкаў, якія пайшлі разам са мной, але вось не вярнуліся.

Лёс мне зычыў выпіць у гэты вечар келіх шчасця да дна. Я паспеў толькі дайсці да цэнтральнай плошчы, такой жа пыльнай, неахайнай, з абшарпанай драўлянай трыбунай пасярэдзіне, як напаткаў адну са сваіх аднакласніц, цяпер ужо студэнтку настаўніцкага інстытута, якая прыехала дамоў за харчовым падмацаваннем. Яна мне і сказала, што Люся ў мястэчку, купляе карову і, здаецца, яшчэ не паехала. Пра карову я чамусьці не падумаў, кінуўся на ранейшую Люсіну кватэру, і прадчуванне мяне не падвяло. Люся была там.

Якая сляпая, невідушчая можа быць радасць, калі сама не хоча бачыць таго, што ператворыць яе ў боль і пакуту! Люся сустрэла мяне няласкава. Яна стаяла разгубленая, спалоханая і зусім не таіла сваіх пачуццяў. З выгляду была змізарнелая, бляклая — як бы цяжкая хвароба падтачыла яе і яна толькі-толькі стала на ногі. Але ўсё ж гэта была Люся, і, ахоплены нястрымным, няўрымслівым шчасцем, я не хацеў нічога заўважаць. Штосьці пытаўся пра здароўе, пра бацьку, які памёр, пра тое, ці многа пісала яна мне лістоў на фронт.

Яна збіралася на цягнік — цяпер на чыгунцы, па якой мы некалі дыбалі ў водступ, хадзіў цягнік, — я адгаворваў яе, яна казала, што заўтра ёй трэба пільна быць у Бараўцах. Я згадзіўся зараз жа правесці яе да самых Бараўцоў. І здарыўся цуд. Люся як бы павесялела. Яна ўзяла з сабой маленькі вузельчык, і мы рушылі.

Калі выбіліся за мястэчка, з-за хмар выплыў месяц — поўны, серабрысты, — і на дзіва прыгожым уявілася мне ўзгоркаватае, узаранае поле, шырокі, з раз’езджанымі каляінамі шлях, прыдарожныя, ахутаныя хісткімі ценямі кусты. Здаецца, звінела над усёй гэтай прыгажосцю нячутная песня — яе спявала шэрая ралля, попельна-шызае неба, далёкія серабрыстыя зоркі. Мною авалодаў бес натхнення, і я гаварыў, гаварыў, не даючы Люсі прамовіць слова, ні аб чым яе не распытваючы. Мы ішлі з ёй па шляху ў Бараўцы, па тым самым шляху, па якім болей як чатыры гады назад я не здагадаўся яе правесці, але цяперашні «я» не ішоў ні ў якое параўнанне з тым, даўнейшым, які не быў ні на вайне, не меў ордэна і медалёў, нічога-нічога не бачыў і не ведаў.

Мы ўвайшлі ў лес. Голыя разгалістыя вяршаліны вольхаў і бяроз ледзь чутна шумелі. Тут было змрачней, месячнае святло лілося зверху, вызначаючы сярод цёмнай сцяны дрэў светла-шэрую паласу шляху.

— Каробка Павел загінуў. Ты ведаеш, Люся?

— Ведаю.

— І Барчэўскі, і Петравец, і Аляшкевіч...

— Ведаю.

Мяне пачаў агортваць неспакой: усё-такі Люся гаворыць са мной нехаця, неахвотна. Што я ёй кепскае зрабіў? Але гэта быў толькі хвілінны настрой, ён адразу ж схлынуў з душы, як толькі мы выбіліся з лесу на залітую месячным святлом паляну. На ёй стаялі рэдкія, маладыя яшчэ дрэўцы, і цяпер — мяне ніколькі не падводзіў слых — я пачуў ледзь улоўную, ціхую музыку. Як бы навокал звінелі маленькія сярэбраныя званочкі...

— Ты чуеш, Люся?

— Чую. Падымаецца вецер. Трэба хутчэй дадому.

Я адчуў, што сапраўды вецер узмацніўся і пад яго павевамі звініць сухое, неапалае лісце на маладых дубках, што стаяць на паляне.

— Давай пасядзім, Люся.

Яна села на ўзбочыне шляху, побач са мной, апусціўшы ў канаву ногі, абутыя ў чаравікі з высокімі халяўкамі. Перад намі ляжала залітая срэбрам паляна, і па-ранейшаму ледзь чутна звінела лісце.

— Я вінаваты перад табой, Люся. У мяне было з адной... Сама ведаеш што... Але я люблю цябе...

Яна раптам забілася, як птушка, злоўленая ў сіло, і, гучна захлынаючыся рыданнямі, заплакала. Я гладзіў яе па валасах, яна сядзела, уткнуўшы галаву ў калені.

— Ну скажы што-небудзь... Я ж цябе люблю...

— Даруй мне, Сяргей, — прамовіла яна на дзіва спакойным голасам. — Я не твая. Трэба было раней сказаць ці напісаць. Я замужам. Яшчэ не запісаны, але ўсё адно...

Я ўсхапіўся на ногі, праз хвіліну зноў сеў побач з Люсяй, паклаў ёй руку на плячо. Яна асцярожна зняла маю руку. На паляне як бы пацямнела. На круглы серабрысты месяц набягалі шэра-шызыя, як дым, воблачкі, а месяц некуды імкліва ляцеў. Па-ранейшаму ледзь чутна звінела дубовае лісце. На паляне раслі зімовыя дубы, і лісце на іх трымцела праз усю зіму, да сталай, цёплай вясны, пакуль на разгалістых, каструбаватых галінах не праклюнецца новы зялёны лісток...

 

1964


1964

Тэкст падаецца паводле выдання: Навуменка І. Збор твораў. У 6-ці т. Т. 1. Аповесці і апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1981. - с. 89-111
Крыніца: скан