У той старане, дзе ўсходзіць сонца, выбілася палоска зары, а зоркі сталі зусім непрыкметныя. Над кустамі пялёнка туману, такая густая, што не ўбачыш другога боку вуліцы. Вуліца ў гэтым месцы крута адступае, беручы на захад і ўтвараючы зарослы зялёнай муравой прамежак-выган. На выгане, пазвоньваючы прывязаным да шыі званком, фыркае чыйсці конь. Прачнулася і стракоча на паркане сарока. А так яшчэ спіць сяло Вялікія Кавалі. Нават сабакі не брэшуць.
На вуліцы заляскаталі калёсы, але перад дваром Цімоха Валовіка ляскат заціхнуў. З воза саскочыў каржакаваты, у суконнай белай світцы і белых портках чалавек, тпрукнуў на коней, прывязаў вожкі да білаў.
На возе, на мяшках з жытам, сядзяць абматаныя канаплянкамі дзве тоўстыя, як копы, бабы. Вокны нізкай Валовікавай хаты цёмныя.
— Павыдыхалі яны тут ці яшчэ якая трасца...
Чалавек намацаў засаўку, адчыніў веснічкі, зайшоў у двор. Пасярод двара, насупраць студні, над якой у перадранішняй шэрані чарнее высокі журавель, стаяць калёсы. Хамут вісіць на калку перад дзвярамі ў хату. Прыхіленая да пярэдняга кола стаіць дуга. Чалавек падышоў да цёмнага акна і сагнутымі пальцамі пастукаў у шыбу.
Цімох Валовік, не зважаючы на амаль летні час, ляжаў на печы, а жонка яго, Насця, на збітым з дошак палку. Незамужняя дачка Маня, палажыўшы ў галаву згорнуты кажух, спала на лаве. Пахла саладкаватай прэллю — якраз пасярод хаты ляжала выграбеная з падполля бульба з доўгімі белымі расткамі.
Пачуўшы стук у акно, Цімох падхапіўся, спусціў з печы ногі.
— Праспалі, халера на яго...
Насця ўстала, улезла ў андарак і, тэпаючы босымі нагамі па падлозе, пайшла ў сенцы адчыняць. У хату зайшоў Пятро, родны Насцін брат.
— Усё не выспіцеся, — сказаў ён. — Стой тут цераз вас. Гаспадары, ліха вашай матары...
У хаце патроху шарэла. Газоўку-васьмярык, якая вісела на абсыпаным дохлымі мухамі дроце пад столлю, можна было і не запальваць.
Цімох сядзеў на прыпечку. Выцягнуў з пячуркі скарчанелыя анучы, мяў іх і расціраў.
— Кажуць, Ёткаў млын на тым тыдні пусцяць, — сказала Насця, каб як-небудзь апраўдацца. — Мо і ехаць не трэба...
Пятро нецярпліва зняў з галавы мікалаеўскую, са зламаным казырком шапку, прыгладзіў рукой рэдкія зляжалыя валасы.
— Раймонт у Ёткі. Сам надоечы пытаў.
— Раймонт, раймонт, — азваўся Цімох. — Чутно — калгасаўцы і млын заграбастаюць. На сабранні гаварылася. Ёткава дачка з чамайданамі ў горад паехала...
Здаецца, невялікая справа сабрацца ў млын. Але так толькі здаецца. Цімох падрыхтоўку да выезду пачаў загадзя. У цёмных сенцах стаяць мех з жытам, мех субару і па паўмяха ячменю і грэчкі. Калёсы агледжаны, падмазаны варволем. Кабыле Цімох падкінуў звечара ахапак паточанага мышамі апошняга мурагу, а ў поўнач занёс у хлеў цэбар паранкі. Але ж нельга ехаць у далёкую дарогу не снедаўшы. Між тым Насця, схадзіўшы на дрывотню, вярнулася з пустымі рукамі.
— Прасіла ж цябе прывезці смалякоў. У людзей дрывотні завалены карчамі, а ў нас ні трэскі. Намучышся з тым снеданнем.
— Хіба табе навозішся?.. Цягаеш, цягаеш, і ўсё як у прорву...
— Згары ты са сваімі дрывамі. У людзей паленца возьмеш, то сухенькае, як порах. А я век гнілякамі душуся...
— Паеду, чорт вас бяры! — Пятро рашуча падняўся з лавы. — Вы тут да паўдня правалэндаецеся. Кукса, мабыць, за пераездам жджэ. Зоймем вочарадзь...
— Не выдумляй, Пятро. Мабыць, гарачага не каўтануў. Паспееш у той Макаў...
Пятро, які матлянуўся быў да дзвярэй, зноў прысеў на лаву. У хаце стала зусім светла. Былі відаць рудаватыя падцёкі на даўно не беленых сценах і на столі. Чорным жаралом зеўрала печ. З палка гопнуў стары паласаты кот і пачаў ляніва церціся ў нагах гаспадыні. На дрывотні Цімох гахаў сякерай. Яшчэ праз хвіліну ён увайшоў у хату і скінуў ля падпечча бярэма смалякоў.
Насця поркалася качаргой у печы — шукала вугольчыка.
— Адскоч, донька, да Маланні, папрасі жару. На вазьмі чыгунок...
— Не трэба жару, — перабіў Цімох. — Схадзі да Клімянка, пазыч запалак. Паўкарабка. Скажы — у нядзелю купім і аддамо. Нельга ехаць у дарогу без запалак...
— Нельга, — пацвердзіў Пятро. — Ці блізкі свет, дванаццаць вёрст... Я быў забыў. Думаў — завідна вернемся. Дзе тут вернешся?.. Ды яшчэ, можа, і ў таго макаўскага Нохіма раймонт?
У хату між тым зайшлі бабы, што сядзелі на возе. Абедзве абутыя ў новыя лазовыя лапці, апранутыя ў доўгія шэрыя світы, абедзве завуцца Сынклетамі. Нарадзіліся блізнятамі, у адзін дзень, і поп так нарачыў. Сынклета, абматаная навейшай канаплянкай, — Пятрова жонка, а тая, у якой хустка старая, з дзіркамі і ў якой завязан у торбе жбан з сыраквашай, — яе глухая сястра. Дзяцей у Пятра няма, і жончына сястра жыве з імі.
— Калі паедам? — на ўсю хату гукнула глухая. — Стаім і стаім, а вунь ужэ тавар гоняць...
Сапраўды, на вуліцы пачуўся пераліўчаты гук берасцянай трубы, а перад самым дваром Валовіка пастух ляснуў — як стрэліў — пугай-дратаванкай.
— Выганяй!
Каровы былі нядоены. Схапіўшы драўляную даёнку, Насця матлянулася ў сенцы, але якраз вярнулася з запалкамі Маня.
— Падаі хуценька, донька, і даганяй пастуха.
Першыя промні сонца лізнулі закопчаныя шкельцы шыб, загулялі зайчыкамі па сцяне. У пасках святла, якія коса — з акна ў вугал — перасякалі хату, варушыліся драбнюткія парушынкі. Справы ў Валовікавай хаце пайшлі спрытней, і нават хмуры Пятро павесялеў. Бадзёра трашчалі ў печы смалякі, Насця кідала на засланы ручніком стол блін за блінам, паспяваючы адначасова перамаўляцца з залвіцамі, якія гаварылі абедзве адразу.
Цімох успомніў яшчэ адну рэч. Мінулай восенню, калі, змалаціўшы першыя шэсць коп, ён павёз малоць, то той самы Ётка запатрабаваў квіткі аб здачы прадналогу. І малоць, паршывец, не стаў. Мусіў Валовік зерне, што прывёз на мліва, аддаць на прадналог, а сам новага хлеба чакаў яшчэ тыдні два. Такі быў загад сельсавета. У Макаве, здаецца, другі сельсавет, але хто можа паручыцца, што і Нохім не запатрабуе тыя самыя квіткі?..
З палка, прыбітага пад столлю, Цімох дастае раменную шабету, туга напакаваную ўсялякімі паперкамі. Тут абавязацельствы па прадналогу, абкладныя лісты, страхоўкі, а таксама безліч розных квіткоў. Чытаць Цімох не ўмее, паперкі адрознівае больш па колеры і форме. Таму, калі ўзнікае патрэба, дзед заклікае на помач унука Піліпчыка, які ўжо другі год бегае ў школу. Толькі ў хату да сына, што жыве побач, праз агародчык, Цімох не ходзіць. Жорстка пасварыліся, калі сын аддзяляўся.
Няласка да сына не датычыць унука. Піліпчык да дзеда часта прыбягае. На той выпадак, калі ўнука нельга ўбачыць на двары, дзед ведае спосаб, як яго да сябе паклікаць.
Цімох выходзіць на двор, шыбуе ў агародчык і бабкай, якой клеплюць касу, стукае па сцяне ў тым месцы, дзе палок. Піліпчык заўсёды спіць на палку.
Сапраўды, не праходзіць і хвіліны, як заспаны Піліпчык з’яўляецца. У яго зусім белая галава — дзед таксама бялявы — і чорныя парэпаныя ногі. Скупы Пятро і дзве Сынклеты тым часам ужо снедаюць. Насця, каб загладзіць віну, паставіла на стол макітру тварагу са смятанай і скварак трохі падсмажыла. Дзед дае спачатку Піліпчыку блінец са скваркай, а потым падсоўвае шабету. Па пісаным і Піліпчык не надта разумее, але ўдвух з дзедам з бяды сяк-так вырабляюцца.
— Шукай, унучак, зялёнага квітка. На восем пудоў.
— Тут трыста напісана, кг...
— На кіліграмы мераюць. Ета пазалеташні квіток на картоплю. Шукай другога. Зялёны такі, бытта трава...
— А вось яшчэ адзін... Тут напісана 8 руб. 40 коп.
— Ета штрахоўка, унучак. Шукай, дзе кіліграмы.
— На етым сто трыццаць кг...
— Мабыць, еты. І ражок, бачыш, адарваны. Еты, унучак, еты.
Піліпчыка разбірае самая ахвота пакорпацца ў шабеце, але дзеду некалі. Паспешліва кладзе сумку на ранейшае месца, ідзе запрагаць каня...
Нарэшце выехалі. Насця дае апошнія наказы задыханай Мані, якая з дзвюма каровамі і цёлкай даганяла чараду:
— Рудому тоўчанка ў карыце, а белага выпусціш. Хай пабегае. Курэй глядзі, а то зноў паграбуць агуркі. Квактусе сыпнеш проса. Пашукай у крапіве ля хлява — рабая, мабыць, зноў там зняслася...
Сонечная ўбіраецца ў сілу раніца. Вясёлыя водблескі скачуць на люстраной раўніне копанкі. Там ужо жыруюць, ловячы вадзяных жукоў, нечыя качкі. Нырне птаха з галавой у ваду, і хвіліну-другую толькі хвост, як венік-дзяркач, тырчыць на паверхні. За чыгуначным пераездам аж да самага лесу — пярэстая намітка поля з параскіданымі на ім астраўкамі атуленых вішаннікамі хутароў. Там, на лядах, бліжэй да лесу, сядзібы ціснуцца адна да адной, а па полі параскіданы як папала. Поле няроўнае: на адным загоне лава жыта зямлю рве, на суседнім — жыта рэдзенькае, кволае, папалам са званцом і валошкамі.
Кукса Васіль чакае ля павароту на макаўскі шлях. Пятровы коні гладкія, аж поўсць на іх ільсніцца, круглая, як булка, і сівая Цімохава кабылка, а на Куксавага каня, хоць гаспадар жыве на хутары, сорамна глядзець. Рэбры ды скура — шкілет шкілетам.
— І каня ж ты давёў, чалавек! — не вытрымлівае Пятро. — Глядзі, што ўпадзе па дарозе. Травы табе не стае, ці што?.. Пусціў бы нанач на поплаў, хай грызе. Устаць ды паглядзець лянуешся...
Кукса безбароды, рухавы, з голым, як у жанчыны, тварам.
На непрыемныя для сябе словы не крыўдзіцца, бо таксама Пятроў сваяк.
— Ён жылаваты, падправіцца, — гаворыць ён пра каня. — Стажок на Зарэччы ў мяне ўкрадзены. Весну худобу на саломе ды на гучках дзяржаў. Увесь бярэзнік выцерабіў.
— Пазычыў бы сена ў мяне.
— Дзе ты ўсяго напазычышся. Дзякуй, што Цімох мяшок жыта пазычыў...
Узбіліся на пясчаны макаўскі шлях. Запрэжаны парай гнядых, Пятроў воз наперадзе, за ім — Цімохаў, і апошні — Куксаў. Бабы ўсе паселі на першы воз, мужчыны ідуць. Рыпяць калёсы, мерна памахваюць галовамі коні. Над полем, у чыстым блакіце неба, заліваецца позні жаваранак. На ўсе галасы перагукваюцца дробныя пташкі ў кустоўі, якім шлях аддзяляецца ад чыгункі. Ціхі, благаслаўлёны час, калі сяўба мінула, а касавіца яшчэ не пачалася. Можа, толькі той-сёй дасявае на пясчаных наўдобіцах грэчку. Ёсць яшчэ такія, што дзяруць у лесе палянкі пад проса. Проса, як і грэчку, можна сеяць позна.
Па рэйках, набліжаючыся жалезным гулам, імчыць цягнік. Коні стрыгуць вушамі, неспакойна дрыжаць, а Куксаў, хоць і худы, ірвануўся ў аглоблях, захроп. Хутаранскія коні, што жывуць на прыволлі, машын баяцца. Увесь той час, пакуль ляскаталі па рэйках вагоны, Васіль свайго вёў, узяўшы за аброць.
Ад сяла да лесу, што суцэльнай сцяной сінее наперадзе, вярсты тры. На полі сям-там ярка-зялёныя, з маладым далікатным лісцем дубовыя гайкі.
— Калгасаўцы, чутно, тарахтар палучаюць,— парушыў маўчанне Кукса. — Такі самы, як некалі камуна. На карасіне работае і пяць плугоў цягне.
Круглы Пятроў твар насуплены. Маўчыць і Цімох. Калгас у сяле арганізаваўся зімой яшчэ. Туды ўпісалася гаспадароў сорак. Кукса таксама збіраецца запісацца ў калгас, але сказаць пра гэта сваякам баіцца. Не туды яны глядзяць.
— Жыць не даюць спакойна, — гаворыць Пятро.
— Людзі множацца, тым часам, а зямля адна, — асцярожна пярэчыць Кукса. — Усе жыць хочуць. Несазнацельнасць...
Пятро скоса зіркае на Куксу, моргае чырвонымі ад недасыпання вейкамі.
— Калі ты такі сазнацельны, то скажы, як мне рабіць разам з гультаём?.. Я поначы ўстану, да снедання нараблюся, што аж паясніцу ломіць, а ён толькі апаўдня ўзграбецца. А мець хоча тое, што і я. Дык што — мне дзяліцца з ім? Пуд мне, пуд, дарагі, табе, няхай твае дзеці сытыя будуць. Спі, пазяхай, доля ў нас роўная...
Сонца пачынае прыграваць. Над коньмі надаедліва зумкаюць авадні. Зноў ідзе цягнік, але цяпер пусты, з процілеглага боку, і Кукса, выварочваючы пяткі лапцей у пяску, подбегам даганяе свайго каня.
Пятро выламвае дубец адганяць аваднёў.
Жалезныя колы ляскочуць па рэйках весела і часта — пад звычайнымі вагонамі, глуха, цяжка — пад пульманаўскімі. Нязвыклая, аж у вушах баліць, стаіць пасля цягніка цішыня.
— Чалавек жа, аднак, прыдумае, — весела гаворыць, вярнуўшыся да мужчын, Кукса. — Хоць бы еты паравоз. Парай рухаецца. Як ета паверыць, што парай? Пара тая лёгкая, як дым. У жменю не схваціш. Аднак жа сіла! Бачыш, як ляціць!..
Пятро злосна сапе:
— З машыны хлеба есці не будзеш.
— Чорт яго ведае, можа, і так. Толькі на той чыгунцы розныя робяць. І лянівыя, і дбайныя. Як ты гаворыш, гаспадары. Здаецца, і сварацца не вельмі. Адзін сто рублёў бярэ, другі — пяцьдзесят. Робяць хто што ўмее.
— Гультаі туды пабеглі, — стаіць на сваім Пятро. — Хто лёгкага хлеба хоча. Дзень робіць, дзень спіць. На зямлі не паспіш. Калі хочаш жыць, то кожнага дня ўстань на досвітку.
— То і Цімохаў сын гультай? Ён жа на станцыі робіць. Дрывакладам ці кім яшчэ? Скажы, Цімох.
— Гультаіна. — Валовік сярдзіта сплёўвае. — Біч. Калі са мной жыў, не аддзяліўшыся шчэ, то век тавару сена даць не ўстаў. Ждаў, пакуль бацька ўстане. Свет цяпер такі настаў. Рабіць людзі не хочуць...
— А мо так і трэба. Вот ты, Пятро, дзень і ноч ірвеш, баб сваіх пазаганяў, а як жывеш? Свеціш голым задам, як і я. Тыя самыя пасталы носіш. Што ты добрае бачыш?
— Бо я гаспадар. Маю хлеб і да хлеба... Пасталы не сорам...
Ужо лес блізка. Дарога пайшла цвярдзейшая. Коні весялей рушылі. На возе ў баб свая гаворка.
— Палячылася б ты! — гукае глухой Сынклеце ў самае вуха Насця. — У Залужжы, кажуць, знахар жыве. Усё лечыць. Святы чалавек. Бярэ нядорага.
— Які чалавек? — гукае ў адказ Сынклета.
— Святы, кажу. Лечыць травамі і вадой. Нядорага бярэ.
— Ніхто яе не вылечыць. — Пятрова Сынклета сядзіць, падагнуўшы пад сябе ногі, на самым перадку, трымае ў руках вожкі. — Такая яна ўрадзілася. Год ад году горшае. Раней толькі трохі недачувала, а цяпер саўсім не чуе. Пазалетась была і ў дохтара. Як у Мазыр ездзілі. Сказаў — не паправіцца.
З лесу насустрач сяльчанам выязджае цэлы абоз цыганоў з палатнянымі будамі на калёсах. Чорныя, закураныя цыганы — старыя і маладыя — у клёшных штанах, запыленых хромавых ботах, паважна крочаць узбоч вазоў, панукаюць гладкіх коней. Распатланыя цыганкі ідуць босыя, гуртам, і гэтак крычаць, што можна падумаць пра вялікае няшчасце, якое між імі надарылася. Але з будаў выглядваюць замурзаныя цікаўныя цыганяты — пра няшчасце як быццам нішто не гаворыць. За апошняй цыганскай фурай валюхае на жалезным ланцугу злінялы, з бурай поўсцю мядзведзь.
Пятровы коні раптам захраплі, ломячы аглоблі, ірванулі са шляху па пнёўі. Воз вось-вось перакуліцца. Нема загаласіла глухая. Нарэшце калёсы зачапіліся за пень, перадок сарваўся, воз уткнуўся носам у зямлю. Шалёныя, лёгкія коні панесліся да кустоў. Пятро кінуўся ім наперарэз... Цыганы між тым нават брывом не павялі — паехалі далей...
Пакуль выпроствалі абухам сякеры на камені-валуне сагнуты шворан, пакуль прыладзілі сарваную атосу, прайшло не меней за гадзіну. Сонца ўжо вісіць над самай галавой. Бабы сядзяць пад высокімі разлапістымі дубамі, якімі пачынаецца лес, увесь час клянуць цыганоў. Гучна божкае глухая: гарлач хоць і завязан анучкай, але палавіна сыраквашы вылілася ў торбу. У лесе рознагалосы птушыны шчэбет, прахалода. У каляінах дзе-нідзе яшчэ стаіць вясновая вада. Пятро шоргае лапцямі па зямлі панылы, яшчэ болей змрочны. Шлях у лесе разыходзіцца з чыгункай. Але не болей як на паўвярсты. Калі па рэйках бяжыць цягнік, то між соснаў і бяроз разносіцца густы, шматгалосы пошчак. Лес змякчае сталёвы грук колаў, і здаецца, што сам ён глуха ўздыхае, гамоніць, што самі дрэвы скачуць і прытупваюць. Цягнікі ідуць часта: то з Макава, то на Макаў. Але цяпер не зразумееш, якія гружаныя, а якія парожнія. Сярод суцэльнага маладога хвойніку дарога зноў пайшла благая. Напінаюцца коні, рыпяць, уязджаючы ў пясок па самыя ступіцы колы. Разамлелая, настоеная на церпкім смольным паху, прытаілася ў хвоях цішыня. Душна, млосна. Хоць бы подых ветрыку.
Пятро зняў шапку, нясе ў руках. Зляжалыя валасы мокрыя. Коні трасуць галовамі. Іх спіны макрэюць, хоць паклажа не такая і вялікая. Гэтак горача, што нават аваднёў стала менш. Мужчыны ідуць моўчкі, ды і бабы прыціхлі. Такой благой дарогі яшчэ вёрст пяць... Гадзіны праз дзве фурманкі выязджаюць на гала. Хвойнік расступаецца, відно макаўскае поле. За чыгункай, сама вёска бачна. Маленькія купкі хат, як статак авечак, разбегліся па пясчанай раўніне.
Макаўцы — народ адмысловы, нетутэйшы. Яшчэ ў першую рэвалюцыю, праз год пасля таго як згарэў маёнтак залужскага пана, прыехалі яны аднекуль аж з-пад Кіева. Купілі ў казны пясчанай няўдобіцы і пасяліліся. Ва ўсіх навакольных вёсках і сёлах яшчэ і цяпер смяюцца з іх нязвыклай гаворкі.
Але сам Макаў — яшчэ не млын. Млын на станцыі, якая носіць тую самую назву, што і вёска. Адсюль, з гала, гэта вярсты тры. Усё ж мужчыны павесялелі. Калі не завозна, то да вечара можна змалоць.
— Дык, кажаш, Ётка збіраецца даваць лататы? — успомніўшы ранейшую гаворку, перапытвае Пятро.
Хоць горача, млосна, але шэрай суконнай світкі Цімох не скідае. Толькі гузікі расшпіліў і крыссе расхінуў.
— Дачка з чамайданамі паехала. Аж тры чамайданы...
— А што таму Ётку. Зямлі нямашака.
— Млын калгасаўцы, чутно, заграбастаюць. І забяруць ваўначоску і крупадзёрку... — Пятро, аблізаўшы засмяглыя губы, сярдзіта сплёўвае.
Сонца па-ранейшаму паліць нясцерпна. Рэдка ў пачатку лета бываюць такія гарачыя дні. Паветра густое, нібы расплаўленае. Чыгунка зноў ідзе поруч са шляхам, і проста відно, як над рэйкамі трымціць гэтае гарачае паветра. З Макаўскай станцыі, чухкаючы чорным дымам, выязджае цягнік. Кукса кідаецца да свайго каня. Цягнік трохі незвычайны. На пярэдніх адкрытых платформах нябачаныя дагэтуль машыны: пярэдняе колца малое, а задняе — вялізнае, з жалезным зуб’ем. Яшчэ і жалезная труба над тулавам тырчыць.
— Тарахтары! — крычыць Кукса. — Яй-богу, тарахтары. Такі ў камуне быў. Як загрукоча, то бытта гром...
Платформаў тры, і на кожнай з іх па два «тарахтары». Нават нейкія чарнамазыя людзі на іх сядзяць. Адзін проста спіць, уладкаваўшыся пад коламі. Маўклівымі позіркамі праводзяць цягнік Пятро з Цімохам.
— А я быў ашукаў раз Ётку! — з незразумелым узрушэннем паведамляе раптам Кукса. — Завёўся ў мяне чырвонец, і давай, думаю, куплю пшанічнай мукі...
— Маўчы ўжо лепей, заткала! — асякае сваяка Пятро. — Ты ашукаеш...
— Яй-богу, мужчыны, праўда. Узяў мяшок, пайшоў на сяло, а на дварэ нейкая абліпаха. Ні снег ні дождж. То я мяшком акрыўся. Пакуль дайшоў да магазіна, то мяшок увесь мокры. Ётка і пытае: «У еты самы сыпаць?» — «Сып, кажу, дома разбяромся». А калі ён паўмеха насыпаў і на вагі ставіць хацеў, то я падумаў, што мука папраўдзе сапсуецца. «Не хачу, кажу, твае мукі, яна грубага памолу...» То ён як закрычыць на мяне...
— Трэ было, каб той Ётка па карку табе даў, — разважліва сказаў Пятро.
— За што ён будзе біць? Я ж не ўкраў... Вольная таргоўля — захацеў, купіў, захацеў, не... Дома баба мяшок высушыла, муку высыпала, то хапіла на цэлыя блінцы...
Пад’ехалі да пераезда. Тут паселішча не падобна на макаўскую вёску. Агледжаныя, з пафарбаванымі аканіцамі дамкі стаяць пад самымі хвоямі. І агародаў няма ў гэтых жыльцоў. Пасее сабе пад вокнамі градку гуркоў і рад. Дзіўна нават: як і з чаго жывуць гэтыя людзі?
— Так падкузьміў я Ётку... — зноў прамовіў Кукса і сам сабе дробненька засмяяўся.
Макаўскі млын, як і хаты, у хвойніку таксама. З-за стромкіх дрэў выглядае высокая труба з адцягнутымі ад яе ў чатыры канцы дратамі. Дзіўна толькі, што з гэтай трубы зусім не відно дыму. Убачыўшы такое, мужчыны занепакоіліся, нават хаду замарудзілі. Толькі Кукса як быццам нічога не заўважаў. Ішоў адзін наперадзе мужчын, ніяк не мог збавіцца ад неадчэпнага смеху, што душыў яго, нібы ікаўка.
Усё стала ясна, калі ўз’ехалі на шырокі, абгароджаны высокім дашчаным парканам двор млына. Пуста на ім — ні фурманкі, ні чалавека. На дзвярах мураванай будыніны, дзе працуе паравая машына, вісіць вялікі замок. Зачынена і запыленая мучным пылам драўляная прыбудоўка. Бабы злезлі з воза. Глухая, трымаючы ў руках торбу са збанам сыраквашы, недаўменна пазірае на замкі.
— Хай на цябе халера! — Пятро выцер рукой узмакрэлую лысіну. — Дзень толькі дарма змарнавалі. І ў Нохіма раймонт...
— Цемната і несазнацельнасць, — сказаў, як бы нечым узбадзёраны, Кукса. — Едзеце ў белы свет з завязанымі вачамі...
Кукса плюнуў сабе пад ногі, на гарачы пясок.
1971