Вочы, вушы, сэрца, гарачая кроў ёсць у звяроў, у птушак, у жывёл, а мара — толькі ў аднаго чалавека...
Мяне навучыў марыць лес. Лесам быў акружаны наш невялікі чыгуначны пасёлак з усіх чатырох бакоў. За доўгія гады гаспадарання чалавека сасновыя бары, бярэзнікі і дубровы значна адступілі, вызваліўшы месца сенажацям і палям. Але ўсё роўна сонца з-за лесу ўзыходзіла і за лес заходзіла. Таго, што называецца стэпавым прасторам, шырынёй, мы ў дзяцінстве не бачылі, але гэта не зніжала нашага парывання зазірнуць за полаг тае невядомасці, якая адкрывалася недзе за роднымі барамі і гаямі.
У сінюю бязмежную далеч бегла чыгунка. Летам, у спякотныя дні, над рэйкамі трымцела белаватая смуга. Чыгуначнае палатно здалёк, за які-небудзь кіламетр, здавалася ў такія хвіліны рэчкай, па якой гуляюць-пераліваюцца імклівыя хвалі. Колькі разоў, уведзеныя ў зман гэтым прыгожым міражом, мы, пасялковая басота, мералі крокамі гарачыя рэйкі, каб нарэшце дайсці да таго месца, адкуль пачыналася гэтае дзіўнае відовішча. Але ўсякі раз рэчка адступала, яна была заўсёды наперадзе, прайдзі хоць кіламетр, хоць два, хоць дзесяць...
Па рэйках імчаліся цягнікі. На вагонах аднаго з іх, які, не спыняючыся, пралятаў паўз нашу маленькую станцыю дакладна ў дзве гадзіны дня, былі таблічкі з надпісам «Ленінград — Адэса». Мы хадзілі ў школу і ведалі, што абодва гэтыя вялікія гарады стаяць ля мора. Якое яно толькі, мора? І як гэта можна паверыць, што, стоячы на адным яго беразе, ніколі не ўбачыш другога? Мы зайздросцілі кандуктарам, якія, безумоўна, бачылі мора.
Мора было марай. Лес яе калыхаў і пеставаў. Праз усё дзяцінства прайшла яго бясконцая казка аб нечым неразгаданым, патаемным і разам з гэтым такім родным і блізкім душы. Лес, як і чалавек, бываў сумны і радасны, гнеўны і добры, у яго было тысяча казак і тысяча песень. Настрой лесу мяняўся кожнага дня і кожнай гадзіны. Тая самая хваіна вечарам была зусім не такая, як раніцай. Яна станавілася сур’ёзная і зацятая, яна нібы гаварыла: «Ідзіце дадому і не перашкаджайце мне думаць. Прыйдзеце заўтра, усё будзе па-другому». Ласкавая з раніцы лясная палянка, атуленая соснамі і бярозамі, к вечару нават крыху палохала сваёй самотнасцю і трывожна-насцярожаным настроем. Здавалася, яна чакае нейкіх новых гасцей, і гэтыя нябачныя госці ўжо нячутна спускаюцца на яе з вяршалін сосен і бяроз на крылах доўгіх ценяў...
Чамусьці з дзяцінства найбольш палюбіўся кавалак лесу, заціснуты паміж чыгункай і шырокім пясчаным шляхам, які вёў у суседняе сяло Макаўкі. Шлях называўся Макаўскім, а лес — Казіны Рог. Мы доўга ламалі галаву, чаму такі прыгожы лес завуць казіным. Ніякіх коз там не было і ў паміне.
У Казіным Розе нельга было заблудзіцца. Па левы бок ляжала чыгунка, па правы — Макаўскі шлях. Далёкія гудкі цягнікоў падхоплівала звонкае лясное рэха і несла іх на сваіх крылах ад сасны да сасны, ад бярозы да бярозы.
Лес быў як жывы. Ён, здавалася, скакаў і прытупваў, калі па рэйках імчаўся цягнік; у радасна-нямым здзіўленні сустракаў ён, бадзёры і ўмыты, першыя праменні сонца; ён злаваўся і стагнаў, калі над зялёнымі шапкамі соснаў і бяроз грымеў летні гром...
Казіны Рог пачынаўся пяццю велічэзнымі дубамі. Яны стаялі спакойна і паважна, нібы вартавыя, што самі ўсведамляюць адказнасць сваёй вялікай службы. Пад дубамі мы звычайна абуваліся. Абувацца было абавязкова. Лес меў свае тайны і законы, якія нельга было пераступаць. Няверных ён мог пакараць.
Крыклівыя, галасістыя, уступалі мы пад зваблівыя шаты. Суніцы, чарніцы, маліна, арэхі — гэта было дзяцінства. Чарнаротая талака трымалася разам, яна пабойвалася ваўкоў, і ў глыбіні яе расхрыстаных грудзей, мабыць, сядзеў яшчэ не развеяны страх перад лесавіком. Лесавік уяўляўся дзедам з сівой імшанай барадой. Ён быў злы, бязлітасны, ён мог да ночы кружыць вінаватага на адным месцы, не даючы яму выйсці з лесу. Так нас палохалі нашы жывыя дзяды.
Дзяды расказвалі яшчэ адну байку. Яна датычыла кветкі-папараці. У ноч на Івана Купалу нібыта расцвітала яна нябачаным дзівосным хараством. Таму, хто сарваў бы яе, жыццё абяцала свае бясконцыя дары.
Паход у начны чэрвеньскі лес ляжаў ужо на рубяжы той новай паласы жыцця, калі дзяцінства канчалася, а юнацтва яшчэ не надышло. Ідучы ў цёмны росны лес глядзець, як расцвітае кветка-папараць, мы не вельмі верылі ў дзедаўскую легенду. Непапраўны ўдар нанесла ёй школьная батаніка, якая растлумачыла, што папараць зусім не цвіце, што яна размнажаецца спорамі. Але ў лес, ды яшчэ ноччу, мы ўсё-такі пайшлі. Чаму? Цяжка знайсці ўсёабдымны адказ на гэта. Праўдзівей за ўсё таму, што трэба было канчаткова скінуць полаг невядомасці, які ахінаў казачную кветку. Трэба было развітацца з дзяцінствам...
Ранняе юнацтва прынесла новыя мары. Іх стала яшчэ больш, чым раней. Яны віліся, як сіні дым у яснае надвор’е: неакрэсленыя, лёгкія, бяздумныя. Крыклівая талака распалася, яна саступіла месца сяброўству, якое прымала ў сваё кола па строгаму адбору. Сяброўства патрабавала блізкасці імкненняў і душ.
Сябрам тых год быў Клім, па-школьнаму — Кім, вясёлы, шчыры хлопец з добрым шырокім тварам, густа засеяным вяснушкамі. Мы вылучылі адзін аднаго, калі вучыліся яшчэ ў шостым класе, і два гады яднання нашых душ праляцелі як у дзіўным сне. Жыццё Кіма не песціла, ён жыў у сястры, якая трымала яго ля сябе, кіруючыся адным толькі голым абавязкам. Можа, таму і быў Кім такі падатлівы на ласку, на шчырае слова, на дружбу.
Золкай вясной, калі сіні снег яшчэ хаваецца ад першых промняў сонца па ярах, у засені разгалістых хвой і бяроз, вытыркаецца на балотным куп’і першая трава — чорнагалоў. Не баіцца яна ні замаразкаў, якія зацягваюць з ночы хрупасткім шкельцам лёду лужыны і канавы, ні снежных завірух, што разгуляюцца, бывае, і ў красавіку, ні галалёдзіцы, ад якой губляюць вецце нават асілкі-дубы. Чорнагалоў трывае. Высунуўшы на свет сваю чарнаватую пупышку-порхаўку, ён пераносіць усё.
У дні кароткіх вясновых канікул, якія надыходзяць пасля самай доўгай, трэцяй, чвэрці, мы з Кімам гналі на чорнагалоў схудзелую за зіму карову. Карова была адна, а нас, пастухоў, двое. Але гэта не бянтэжыла. Нам трэба быў лес, яго патаемны, бясконцы шум, яго вясновы водар. Лес будзіў мары, ён расказваў казкі, адна за другую цікавейшыя.
Мы клаліся на барвенак, гэткі ж зялёны і пахучы, як і летам, і гадзінамі слухалі працяглае шаптанне хвой. Там, над вяршалінамі дрэў, некуды спяшаліся хмары, зрэдку выблісквала сонца, а мы ляжалі і маўчалі. Нам было добра. Мы адчувалі сябе злітымі ў адно з гэтым зялёным лясным шумам, са шпаркім бегам хмарак, з бязмежнасцю сіняга неба. Іншы раз узнікала да болю ясная ілюзія, што мы не ляжым, а плывём і разам з намі плывуць хвоі, бярозы, увесь лес.
— Што ты чуеш, Кім? — пытаўся я ў такія хвіліны ў сябра.
— Чую шум марскога прыліву, плёскат хваль аб камяністы бераг, крыкі чаек...
Кім, значыць, плыў таксама. Ён адчуваў тое самае, што і я. Нашы сэрцы біліся на адной хвалі, і мы абодва трызнілі аб моры.
Ілюзія знікала, і тады мы проста вандравалі па вясновым лесе, ласаваліся леташняй ягадай касцяніцай, якая пасаладзела за зіму, палохалі шустрых вавёрак. У абед раскладалі агонь, пяклі бульбу, чыталі Новікава-Прыбоя і Станюкевіча.
Лес калыхаў нашу мару аб моры...
Пасля восьмага класа Кім, адмовіўшыся ад клопатаў сваёй сястры, паехаў у Адэсу. Яму ўдалося паступіць у мараходнае вучылішча. Ён пісаў мне аб салёных марскіх хвалях, аб лятучых дэльфінах і заўсёды называў Чорнае мора сінім. Ён лавіў сваю жар-птушку.
Я ж яшчэ цэлы год таптаў папараць у Казіным Розе. У вачах стаяла мора. Па-ранейшаму шапталі аб ім купчастыя хвоі, і пад іх музыку я маляваў сабе карціны прыліваў і адліваў. Але зусім непрыкметна для мяне з белай марской пены паўстала яна, мая Лёрэлея. Яна не мела рыбінага хваста, не расчэсвала косы залатым грабянцом, не спявала зваблівых песень. Мая русалка вучылася ў дзесятым класе, звалася Юлькай і наўрад ці заўважала сарамяжнага дзевяцікласніка, у якога пры сустрэчы з ёй ледзь не выскоквала з грудзей сэрца.
Той апошняй школьнай восенню прыгожа цвілі верасы. Яны разліліся ружовымі азёрамі ў Казіным Розе, па выжарынах і рэдкалессі, цягнуліся аж да самага сяла Макаўкі. Штодня на світанні я бег па грыбы. Лес сустракаў мяне густым, як малако, туманам, цёплай парнасцю і звонкім перагукваннем жаночых галасоў. Галасы звінелі злева, справа, наперадзе, але я не баяўся канкурэнцыі. Мае грыбы раслі толькі для мяне.
Абуўшыся пад пяццю дубамі і ўступіўшы ў лес, я забываў на ўсё. Знаёмая, зведаная стыхія летуценнасці захоплівала мяне цалкам і несла на сваіх лёгкіх нябачных хвалях. Паўсядзённасці не існавала. Не было прасторы і часу. Былі толькі мора і Юлька. Мора плыло пад нагамі ружовым разлівам верасоў, шумела вяршалінамі соснаў, а Юлька ішла побач. Я слухаў яе пявучы голас, дакранаўся да яе рукі, лавіў позірк яе вясёлых вачэй.
Пра Юльку ведаў увесь лес. Знаёмыя сосны прыгадвалі, аб чым я размаўляў з ёй учора і пазаўчора, бярозы шасцелі пажоўклым лісцем у такт яе ціхім крокам, лясны ручай паўтараў пералівы яе мяккага голасу...
К поўдню раменная почапка маёй лубкі муляла плячо, прыемнай стомай гулі ногі, і я варочаўся да сапраўднасці. На неабсяжных выжарынах цвіў верас, урачыстыя ў сваім асеннім спакоі, стаялі сосны і бярозы. Цяпер я хацеў сустрэць жывую Юльку. Хацеў, каб яна пабачыла, колькі ў мяне баравікоў і які я адменны грыбавік. Я ведаў, што Юлька на гэтыя верасы не прыйдзе. Яна жыла на другім, процілеглым ад майго, канцы пасёлка, і там быў свой лес і свае грыбы. Але я спадзяваўся на нейкі цуд і чакаў сустрэчы.
Той восенню я Юльку ў лесе не сустрэў...
* * *
Кім прыйшоў вясной. Яго не было ў нашым пасёлку ледзь не два гады. Вярнуўся ён да сваёй сястры страшэнна схудзелы і змораны і адразу захварэў на сыпны тыф. Я некалькі разоў наведваў таварыша і аднойчы чуў, як ён трызніў.
— Мора гарыць! — крычаў ён. — Страляйце, страляйце, яны ляцяць!..
Ён лаяўся страшнымі словамі і некаму пагражаў.
Праз дзень ці два пасля гэтага стала ясна, што крызіс мінуў і Кім ачуняе. Яго сястра хадзіла з мокрымі вачамі, здаецца, яна па-сапраўднаму шкадавала брата.
Я радаваўся звароту Кіма. Ён, здавалася, прынёс мінулае, радаснае, што за гэтыя цяжкія месяцы стала далёкім-далёкім. З таго часу, як пачалася вайна і ў наш пасёлак прыйшлі фашысты, я не думаў пра мора і рэдка ўспамінаў Юльку. Найбольш я думаў пра вайну. Юнацтва, якое толькі-толькі ўступала на сваю жыццёвую сцежку, прагнула подзвігаў.
Некалькі хлопцаў з тых, што разам са мной хадзілі ў школу, збіралі зброю. Нам памагаў лес. Ён прыхаваў для нас пад сваімі шатамі патроны, запалы. Не знайшлі мы пакуль што толькі вінтовак. З самай вясны вандравалі мы па верасах, капаліся ў пакінутых акопах, але вінтовак не было. Лес шумеў насцярожана і грозна, у яго песні чуўся пякучы боль. Мы вярталіся дамоў з пустымі рукамі...
Гэта здарылася ў тыя дні, калі Кім пачаў толькі ачуньваць. У нашу хату ўварваліся ўзброеныя фашысты і загадалі мне збірацца. Яны яшчэ загадалі ўзяць з сабой пілу і сякеру. Спачатку я нічога не разумеў.
Усё стала зразумела, калі калону мабілізаваных пасялкоўцаў павялі чыгункай у напрамку да лесу. Мы ўжо ведалі, што гоняць нас валіць лес. Фашысты аднаўлялі чыгунку, яны баяліся нападу партызан і таму вырашылі высекчы дрэвы на дзвесце метраў узбоч палатна. У калоне разам са мной ішло і некалькі тых, з кім мы разам шукалі зброю.
Даруй мне, родны Казіны Рог!.. Ты калыхаў маё дзяцінства, ты нашаптаў мне тысячы казак-сноў. Быў ты маім найлепшым другам і таварышам, а я прыйшоў цябе нішчыць. Сваімі рукамі я падразаў і сек тыя бярозы і сосны, што столькі год спявалі мне дзівосную песню пра шырокае мора. Чаму я не адсек лепш гэтыя паганыя рукі?.. Прабач мне, дружа, я быў без зброі, а над каркам маім стаяў вораг...
Даруй мне і ты, вясёлая Юлька! Я трызніў табой у сне і наяву, я марыў пра столькі подзвігаў у гонар твайго светлага імені. Ведаюць пра гэта дубы і бярозы, якіх я сёння знішчаю. Я столькі чакаў з табой сустрэчы на родных верасах, і вось сустрэўся. Цябе таксама прыгналі сюды, нявольніцу... Лепш бы не глядзелі на гэты свет мае вочы. Даруй мне, Юлька!
Мы пілавалі і секлі Казіны Рог цэлы тыдзень. Калі ўсё гэта скончылі, з палатна чыгункі быў відзён Макаўскі шлях. Немцы для дакладнасці абстрэлу на дальніх дрэвах папрыбівалі першыя літары лацінскага алфавіта.
Восенню зноў цвілі верасы. Мядовы іх водар быў густы і п’янкі. Гэта, можа, ад таго, што мы цяпер не тапталі верас нагамі, як некалі, а паўзлі па ім на жыватах. Нам з Кімам далі міну, восем паўкілаграмовых шашак толу і націскны ўзрывальнік, астатняе залежала ад нас саміх. Мы выбралі ўчастак чыгункі, ля якога нядаўна шумеў Казіны Рог.
Мы ляжалі ў верасе за якую-небудзь паўсотню метраў ад палатна дзве ночы і два дні. Ноччу цягнікі не хадзілі. Першы дзень мы вывучалі абставіны, знаёміліся з характарам патрулёў. Нам не хацелася падкладаць міну проста так. На ёй змог узарвацца выпадковы паражняк.
К канцу другога дня, калі за паваротам схаваліся спіны трох патрулёў, я прыслухаўся і спытаў:
— Што ты чуеш, Кім?
— Чую шум цяжкага цягніка, ён за два кіламетры ад нас.
Мы чулі аднолькава востра. Устаўшы са свайго берлагу, кінуліся да палатна. За хвіліну цяжкі таварны цягнік праходзіць паўкіламетра, за тры хвіліны была пастаўлена міна. Цягнік ужо імчаўся на нас. За тыя секунды, што аставаліся да выбуху, мы ляцелі па верасе між ссечаных пнёў да Макаўскага шляху. Маладыя дрэўцы, што падняліся за лета, бязлітасна сцёбалі нас па нагах і руках. Казіны Рог пусціў буйныя парасткі, ён не хацеў паміраць...
1959