Едучы ў педінстытут, у надпрыпяцкі горад, дзе жыў і працаваў, калі быў малады, Высоцкі лічыў, што адпачне. Прачытаць за месяц спецкурс на трыццаць гадзін — не надта вялікая цяжкасць для яго, спакушанага ў такім чытанні за доўгія гады выкладчыцкай работы.
Зрэшты, ён мог дазволіць сабе адпачыць пасля корпання ў бібліятэках, архівах, праўкі карэктур, розных патрэбных і непатрэбных пасяджэнняў, нарад, вучоных і рэдакцыйных саветаў, што аднімалі тыдзень за тыднем і месяц за месяцам. Ён любіў ездзіць, але паездкі ў яго жыцці былі не частыя — адна, дзве на год,— і ён мог іх пералічыць на пальцах. Найбольш было будзённай аднастайнасці: на факультэт ці ў бібліятэку хадзіў адной і той жа вуліцай, бачыў знаёмыя будынкі, дрэвы, сустракаў добра знаёмых людзей, і пачынаючы з позняй восені, калі ў лесе канчаюцца грыбы, настройваўся на хвалю трызненняў пра новае лета, калі хоць на дзень можна выскачыць з горада ў лес і павандраваць з кошыкам на прыволлі.
У чалавеку жыве няўхільная патрэба сутыкнуцца з простым, першародным, што ідзе ад зямлі, вады, травы, хмар на небе, ветру, які абвявае твар, дажджу, які да ніткі прамочыць вопратку. Такімі вось вандроўкамі Высоцкі лячыўся ад аднастайнасці сваіх заняткаў.
Ён ехаў у горад, дзе прайшла маладосць, і ціха шчымела пад сэрцам. З тых далёкіх дзён, калі ён выбраўся адтуль назаўсёды, ён быў там два ці тры разы, але похапкам, нават не пераначаваўшы, дый было тое даўно, гадоў дзесяць ці дванаццаць назад.
Цягнік імчыць з поўначы на поўдзень, з краю ўзгоркаў, курганоў, асмужаных пералескаў на вялікую раўніну, дзе лясы большыя, дзе цячэ спакойная Прыпяць, хмурай елкі амаль не ўбачыш, затое натрапіш яшчэ на дубовыя гаі, што стаяць у дваццатым веку нібы сведкі сівой мінуўшчыны.
Вераснёвы час, паспелі яблыкі, грушы, слівы, іх мядзвяны пах пранікае, здаецца, нават у вагон, які праносіцца міма станцыйных пасёлкаў, наўсцяж засаджаных садамі. На полі камбайны дакошваюць апошнія палеглыя аўсы, лубін. Ужо і бульбу жанчыны ў многіх мясцінах капаюць.
Сонца вісіць даволі нізка, яго перадвячэрняе святло часам кранае макушы таполяў, клёнаў, і тады ў іх зеляніне на імгненне ўспыхваюць залатыя бляскі. Іржышча амаль усюды пераарана, над полем, прабуючы моц крылляў перад адлётам у вырай, носяцца чародкі шпакоў. На станцыях, дзе ёсць прыпынак цягніка, кабеты ў доўгіх вясковых спадніцах прадаюць буйныя антонаўкі і чырванабокія штрыфелі, выдыбаюць абыякавыя аглядчыкі вагонаў у зашмальцаваных вопратках з малаткамі ў руках, зморана крочаць на спачын пуцейцы ў вогненна-жоўтых жылетах, на пероне мітусяцца дзяўчаткі ў штанах, басаножках на тоўстых абцасіках — мода з гарадоў рушыла ў правінцыю.
То ў адным, то ў другім месцы выныраюць, напорна сягаючы праз палі і лясы, выстраеныя ў прамую лінію чароды вялізных цэментавых слупоў, што трымаюць на сабе драты высакавольтных перадач.
Высоцкі не адыходзячы глядзіць у акно. Калі не часта ездзіш, то нават звычайныя, не раз бачаныя малюнкі, хвалююць і ўражваюць. Пакрысе пачынае цямнець, у вокнах далёкіх вясковых хат замільгалі агеньчыкі. Сям-там на полі гараць кастры, вакол іх відаць цёмныя фігуркі. Свецячы фарамі, калдыбаюцца па прасёлкавых дарогах аўтамашыны, грузавікі з поўнымі кузавамі бульбы стаяць перад шлагбаумамі.
Калі Высоцкі нарэшце адарваўся ад акна, намерваючыся пасядзець у купэ, то адразу спаткаўся позіркам з сівавалосым, модна апранутым чалавекам, што стаіць пры суседнім акне. Чалавек уважліва, нават неяк бесцырымонна яго разглядае і праз хвіліну, моцна накульгваючы, падыходзіць.
— Высоцкі,— пытае ён,— ты мяне не пазнаў? Я цябе спачатку таксама не пазнаў. Думаў — ты ці не ты?
Гэта быў Вайнштэйн, з якім Высоцкі пяць пасляваенных гадоў працаваў у газеце. Як толькі Вайнштэйн загаварыў, ён яго адразу пазнаў — нельга было не пазнаць мітуслівага ў рухах і такога ж трапяткога ў гаворцы Мішу Вайнштэйна, нягледзячы на тое, што ён парадкам здаў. На правах старых дружбакоў яны абняліся і доўга трэслі адзін другога за плечы.
— Я пра цябе чуў,— сказаў Вайнштэйн, калі першае ўзрушэнне прайшло.— Ты ўсё там жа?
— Там жа.
— Мяне, між іншым, таксама запрашалі ў інстытут. Не пайшоў. Газетчык, мабыць, памрэ газетчыкам. Хоць газета цяпер, сам ведаеш, маленькая. У абласную не хапіла сіл перабірацца. Кідаць добрую кватэру, Прыпяць... З нашых цяпер там Маляўка і Капуста. Лейбман пайшоў на пенсію, Катляроў памёр...
— Памёр? — перапытаў Высоцкі.
— Гадоў пяць назад. Ад грудной жабы. Ты ж помніш, які ён быў тоўсты. Працаваў у маім аддзеле...
— Хто з нашых у рэдакцыі?
— Я ды Карчны. Ты яго павінен ведаць. Мільгае ва ўсіх газетах. Мы цяпер на вышыні — такая будоўля. Пісаць ёсць пра што. Вот і піша... Дубовік таксама не паехаў у абласную, той, што загадваў сельгасаддзелам. З рэдактарам не ладзіў, пайшоў на пенсію па хваробе. Цяпер даглядае сваіх пчол...
Вайнштэйн сыпаў навінамі, імёнамі, прозвішчамі, а ў вачах Высоцкага нібы паўставалі знаёмыя твары, постаці, выраз вачэй, усмешкі, манера гаварыць або які-небудзь іншы жэст, звязаны з тымі, каго Міша называў. І ён нават здзіўляўся, што гэтак добра, трывала памятае сваіх былых таварышаў па газеце, пра якіх амаль не думаў, не ўспамінаў і з якімі доўгія гады не бачыўся.
— Ведаеш што,— Вайнштэйн нечакана загаварыў пра другое.— Мая жонка цябе хваліць. Яна чытае ў інстытуце зарубежную літаратуру. Кажа — ты свяціла. Не крыўдуй — я гартаў твае кнігі, але не дабраў смаку. Легкадумны газетчык, што ты хочаш, не магу чытаць пра рэалізмы, тыповыя характары. Агоркла, яшчэ калі вучыўся...
— І мне агоркла,— сказаў Высоцкі.
Вайнштэйн пранікліва на яго зірнуў.
— Слухай, мне здавалася, што ты напішаш другую кнігу. Ведаеш, пра што гавару. Не напісаў?
— Не напісаў.
— Гэта і ёсць неспраўджаныя мары. Я таксама думаў пра сваю кнігу. Гадоў пяць трызніў, спрабаваў нешта крамзоліць, ды дзе ты возьмешся? Пра хлеб насушчны трэба думаць. А цяпер махнуў рукой. Напішу нарыс ці фельетончык — і рад. Мясцовая славутасць. Запрашаюць на сходы, пасяджэнні, нават на банкеты. Што хочаш магу дастаць. Не ўсміхайся, я не жартую...
Стоячы і захоплена размаўляючы ў вузкім калідоры купэйнага вагона, ля акна, за якім праносіліся цёмныя лясы, палі, мільгалі вячэрнія вёскі, яны гадзіны праз тры прыехалі на станцыю прызначэння. Ад вялікай вузлавой станцыі да горада на Прыпяці, куды дабіраюцца Высоцкі і Вайнштэйн, яшчэ кіламетраў дзесяць, туды трэба ехаць аўтобусам, які звычайна курсіруе ад раніцы да позняга вечара.
Вайнштэйн адразу і рынуў да аўтобуса, што стаяў, чакаючы пасажыраў, на прывакзальнай плошчы. А Высоцкі так паспешліва мінуць станцыю, драўляны гарадок, які ляжаў пры ёй, не мог, шмат чаго было звязана з гэтай станцыяй і гарадком. Пры першым жа спатканні з мясцінамі, у якіх прайшла маладосць, яго пачалі біць дрыжыкі ўзрушэння.
— Абяцай, што зойдзеш да мяне,— між тым тарапліва гаварыў Вайнштэйн, які паспеў купіць білет, пакласці на сядзенне партфель і выскачыць з аўтобуса, каб развітацца з Высоцкім.— Хоць я лухту вярзу — заўтра ад’язджаю. Я ж быў у БРК, выбіў пуцёўку — на поўдзень, на сіняе мора. Без мяне заходзіць да жонкі забараняю. Ты не зусім стары, а яна — прыгожая. Ты Клару Сінельнікаву не забыў? — нечакана спытаў ён, прыцішыўшы голас.— Заслужаны ўрач рэспублікі і ўсё такое іншае. Хочаш, я ёй пазваню, што ты прыехаў?..
— Не трэба,— Высоцкі стараўся гаварыць спакойна.— Я лепей з жонкай тваёй пазнаёмлюся. Буду бачыць яе кожны дзень. Я ж у інстытут еду, на цэлы месяц.
Завурчаў матор. Вайнштэйн сігануў у аўтобус, маўкліва пагразіўшы з дзвярэй кулаком.
Не было ранейшай станцыі, драўлянага гарадка, як бы Высоцкі трапіў у зусім іншую дзяржаву. З былога, з таго, што ён цвёрда памятаў, асталіся толькі разложыстыя станцыйныя таполі. Пад імі незнаёмыя каменныя будынкі, новы, не падобны на ранейшы абрыс забудовы і — галоўнае — новы дух самога месца, які нібы сведчыў, што над ім пранесліся вятры вялікіх перамен.
Ранейшае памяшканне вакзала было драўлянае, доўгае, як адрына, размяшчалася ў глыбіні двара, выйшаўшы на яго ганак, агароджаны балясамі, можна было бачыць увесь абсяг пуцей, назіраць, адкуль ці куды прыбывае і ад’язджае таварны эшалон, бо другіх будынін, якія б засланялі кругагляд, паблізу не было.
Новыя станцыйныя муры, розныя чыгуначныя службы, як у вялікім горадзе, стаялі цяпер упрытык да перона, пуці застаўлены пасажырскімі вагонамі, гул таварных цягнікоў, іх гудкі, ляскат буфераў, свісткі сцэпшчыкаў, недзе збоку, за межамі пасажырскага вакзала.
Прайшоўшыся па вуліцы, Высоцкі як бы нават спалохаўся: ён быў у чужым, незнаёмым горадзе. Ад станцыі раней вяла забрукаваная буйным каменем шасейка, якая адначасна служыла вуліцай: стаялі з правага боку прысадзістыя, абшаляваныя дамкі, а то і вясковага выгляду хаціны з дварамі, палісаднікамі, агародамі, і толькі на зломе шасейкі, у тым месцы, дзе яна рабіла круты паварот, узвышалася некалькі трохпавярховых будынін, у якіх жыў чыгуначны люд. Цяпер замест шасейкі асфальт і ўсюды шматпавярховыя дамы.
Недзе на другім ці трэцім кіламетры вандравання Высоцкі заблудзіў. Узвышаліся незнаёмыя шматпавярховыя блокі, з іх акон лілося святло, яшчэ хадзілі людзі, з кінатэатра вываліла вясёлая талака, а ён не ведаў, у якім месцы горада знаходзіцца і як трапіць на прыпынак аўтобуса, які адвязе яго за Прыпяць, у суседні горад.
Распытваць дарогі ён, аднак, не стаў. Гэтага як бы не дазваляў гонар. Гарадок, які так непазнавальна змяніў свой твар, трэба было аглядаць днём, а не ноччу. Тым жа шляхам, перакладваючы з рукі ў руку чамаданчык, ён вярнуўся на станцыю. Час быў не ранні, і ў вакзальным рэстаранчыку Высоцкі лёгка знайшоў вольны столік, заказаў трохі гарэлкі, кухаль піва, сёе-тое закусіць. Варта было адзначыць прыезд у родныя мясціны, няхай сабе і ў адзіноце.
Праз паўгадзіны, калі ў галаве злёгку зашумела, ён ужо з пэўнай доляй паблажлівай насмешлівасці глядзеў на сваю нядаўнюю ўзрушанасць. Ён думаў аб тым, што кожнаму чалавеку уласцівы кансерватызм мыслення, і сам ён, як і ўсе людзі, мае схільнасць бачыць рэчы такімі, якімі яны запалі ў душу ў лепшыя часіны жыцця. Яму любы станцыя, гарадок, бо колькі ўсяго з імі звязана! Маладосць прайшла тут; тут на станцыі ён выскачыў з дрызіны, калі ўцякаў з ахопленага полымем Брэста, адсюль паехаў на вайну, тут злазіў з цягніка, дэмабілізаваўшыся. Ён бываў на гэтай станцыі, праводзячы Клару, калі пасля пабыўкі яна ад’язджала ў інстытут, і колькі разоў на працягу трох ці чатырох пасляваенных гадоў асочваў таварныя цягнікі, каб, кіруючыся ў дальнюю камандзіроўку, залезці ў тармазную будку.
Так думаў ён, стараючыся адагнаць непатрэбныя сантыменты, а памяць між тым падсоўвала жывыя малюнкі былога, пахі, колеры, пачутыя ці сказаныя ім самім словы. Ён да дробязей памятаў, як пасля ўцёкаў з Брэста, дапяўшы на шосты дзень вайны да гэтай станцыі, ён першым дзелам кінуўся шукаць цырульню — на верхняй губе ўжо выразна прабіваўся пушок, і ён не хацеў, каб Клара ўбачыла яго няголенага. Станцыйная цырульня і другая, што знаходзілася ў гарадку, побач з мураваным дамком банка, былі забіты чырвонаармейцамі, і ён, галодны, гадзіны тры прастаяў у чарзе дзеля таго толькі, каб насмешлівы яўрэй-цырульнік, нават не намыльваючы твару, разы са тры вэзгануў брытвай па шчоках і губе.
Праводзячы Клару вясной сорак сёмага ў інстытут, фактычна на апошнюю сесію — летам інстытут яна скончыла,— ён дзякуючы рэдакцыйнаму пасведчанню дастаў ёй білет, уладкаваў у гасцініцу — цягнік адыходзіў раніцай,— але сам уладкавацца не здолеў — мужчынскіх месц у гасцініцы не было. Ён тады схлусіў ёй, што начаваў у знаёмага, а на самай справе спаў, зашыўшыся ў стажок,— ён стаяў паблізу на нейчым панадворку, і раніцай чорнабароды дзядзька, гаспадар стажка, біў граблямі па ялавых кавалерыйскіх ботах Высоцкага, якія высоўваліся з сена,— выганяў такім манерам няпрошанага госця са сваіх уладанняў.
Дзе тая гасцініца? Тады стаяла якраз насупроць вакзальнага памяшкання, праз шасейку, цяпер там вялікі магазін, драўлянай забудовы наогул не відаць...
Апошнім аўтобусам, які адыходзіў у гадзіну ночы, Высоцкі паехаў у суседні горад, дзе разам з даваеннай і пасляваеннай парой ён пражыў больш як шэсць гадоў, дзе размяшчаўся інстытут і дзе гэтым самым інстытутам прыезджаму выкладчыку быў забраніраваны нумар у гасцініцы.
Дзіўна: ён спаў і сніў, што ляжыць на сене, у хляве, з дзірачак у страсе прабіваюцца пасмачкі святла, да яго слыху выразна даносіўся меладычны звон — гаспадыня даіла карову. Ціха звінючы струменьчыкамі, малако білася аб бляшаныя сценкі вядра.
Яшчэ ён бачыў гняздзечка, вылепленае ластаўкамі ў падстрэшшы хлява, чуў шчэбет маладых ластавянят, ім ужо было цесна ў бацькоўскім гняздзе, але яшчэ не хапала сіл, каб адважыцца на самастойны вылет, і яны толькі раз-пораз высоўвалі цікаўныя галоўкі.
У ластавак быў абед. Іх бацькі праз кароткія, амаль роўныя прамежкі часу залятаюць у хлеў, прыносяць у дзюбках мошак, і якраз у гэты час ластавяняты пачынаюць то весела, то абурана шчабятаць.
Ён нарэшце прачнуўся, убачыў светлы, заліты сонцам пакой з двума вокнамі. У адным акне, забіўшыся між падвойных рам, торкаючыся аб шкло і не знаходзячы выйсця, гудзе чмель, праз адчыненую фортку другога даносіцца ціліўканне вераб’ёў. Высоцкі яшчэ ўчора разглядзеў, калі дабіраўся ў гасцініцу, што размешчана яна ў нечаканым месцы — адразу за новым мастом праз Прыпяць, на гарбатай вулачцы, застаўленай некалі драўлянымі местачковага выгляду дамкамі, што карабкаліся ўверх па касагоры. У яго нічога асаблівага з ускраіннай вулачкай не было звязана, тут, у прадмесці, ён бываў рэдка, але ўсё адно, памятаючы начную вандроўку па суседнім чыгуначным гарадку, ён баяўся, што не пазнае навакольных мясцін, таму не адразу падышоў да акна.
Пакой вуглавы, з левага акна відаць асфальт новай вуліцы, якая спускаецца да ракі, некалькі шматпавярховых будынін — яны амаль засланяюць від на Прыпяць,— а бліжэй, амаль упрытык да гасцініцы, пад самымі вокнамі,— прасторны двор нейкай плодагародніннай базы. Жанчыны на двары вышароўваюць жмакамі марской травы дубовыя бочкі, мыюць у доўгім дашчаным жолабе жаўтлявыя агуркі. На дно бочак і наверх, на агуркі, кладуць укроп, вішнёвы ліст, нейкія іншыя спецыі, якія ён не можа разглядзець. Зарослы шчэццю кульгавы дзядзька тут жа ўстаўляе вечкі, нацягвае на бочкі жалезныя абручы. Хлапчукі ладкуюць у драўляныя скрынкі яблыкі.
Высоцкі доўга стаяў пры акне, уражаны гэтым звычайным малюнкам. Яшчэ раз ён зрабіў памылку. Ён ехаў сюды з нацятымі, святочнымі пачуццямі, як бы на спатканне з маладосцю і, відаць, міжволі лічыў, што святкаваць, жыць прыўзнятымі пачуццямі павінны ўсе, хто жыве ў прырэчным, за апошнія гады дзякуючы новабудоўлям нават славутым горадзе. А людзі жылі звычайна. Усе доўгія гады, калі тут яго не было, салілі агуркі, ладкавалі ў скрыні яблыкі, памідоры, па цаглінцы, па блоку ўзводзілі будыніны, што засланілі цяпер ад позірку Прыпяць. Здзіўляецца ён, бо даўно тут не быў.
З другога акна від больш багаты і разнастайны, бо яно звернута на асноўную частку горада, які, нібы старажытны Рым, стаіць на сямі пагорках. Новых будынкаў шмат на ўсім бачным прасцягу, і яны робяць уражанне, бо акрамя ўласнай вышыні іх яшчэ падпірае вышыня пакатых надпрыпяцкіх гор, на седлавінах якіх яны размешчаны. Але яшчэ больш такога, што можна пазнаць, што Высоцкі добра памятае. Воблік даўняга гарадка ўсё-такі захаваўся, ён вось у гэтых яблыневых садах — яны, як і раней, займаюць усю катлавіну паміж пагоркам з белакаменнымі гмахамі і гэтым, на якім пабудавалі гасцініцу. Сады і сады, налітае густым, цемнаватым зелянівам лісце, мясцінамі кранутае асенняй чырванню і прозалаццю, шчыльнае спляценне сукаватых галін — ніжнія хіляцца долу пад цяжарам жаўтаватых антонавак і трымаюцца на рагульках-падпорах.
Высоцкі нібы чуе мядзвяны яблычны пах. Між садоў памятныя дамкі з гонтавымі ці бляшанымі дахамі, пафарбаванымі аканіцамі, маленькімі вузкімі дворыкамі.
Чмель між тым усё гудзе і б’ецца між рамамі. Высоцкі расчыняе аконныя створкі, вызваляе з палону чмяля, упусціўшы ў пакой разам з подыхам свежага паветра размаіты гул прадмесця. Дзесьці натужна раве маторам, падымаючыся ўгору па вуліцы, аўтобус, ад ракі даносяцца глухія ўдары паравога молата.
Высоцкі пагаліўся, апрануўся, прайшоўся па горадзе.
Інстытут стаіць на гары, яго белы пяціпавярховы гмах вызначаецца сярод іншых будынкаў, яго можна было ўбачыць і з акна гасцініцы. Толькі Высоцкі не ведаў, што ў ім размяшчаецца інстытут. Набярэжная вуліца, што прылягае да Прыпяці, змянілася непазнавальна. Цагляных дамкоў — на іх вышэйшыя паверхі вялі знадворныя драўляныя лесвічкі — няма зусім, знесены, ля ракі фактычна ўтварыліся дзве паралельныя вуліцы, застаўленыя сучаснымі аднастайнымі каробкамі.
Не пазнаць і цэнтральнай плошчы, і Высоцкі нават пашкадаваў, што нічога ад яе не захавалася. Раней цэнтральная плошча надавала гарадку выгляд утульнасці, спакою, правінцыяльнай непаспешлівасці. Даволі шырокая, забрукаваная буйным каменем, атуленая мураванымі дамкамі, прысадзістымі складскімі памяшканнямі, у якіх размяшчаліся магазіны і крамы, яна выходзіла да Прыпяці, нібы зліваючыся з зарэчным прасторам. Сама забудова плошчы, як і ўсяго гарадка, як бы сведчыла, што людзі, якія тут пасяліліся, высокіх сяганняў не маюць, жывуць з таго, што дае Прыпяць, лясы, палі, сенажаці — іх абсягі відаць адразу за ракой. У гарадку была металаапрацоўчая арцель — яе пазней сталі называць заводам, сапраўды старадаўні, з добрай славай піваварны завод; невялікая фанерная фабрыка, а найбольш шавецкіх і кравецкіх арцеляў, у якія аб’ядналіся яўрэі-рамеснікі. Былі яшчэ прамысловыя рыбныя арцелі, але адразу пасля вайны рыбны промысел і гандаль заняпалі.
Цяпер горад, які акружыў цэнтральную плошчу высознымі — як і ў буйных гарадах — будынінамі, нібы даваў заяўку на новае жыццё. З-за гэтых будынін плошча нібы паменшала ў памерах, хоць абсягі яе засталіся ранейшыя.
У інстытуце Высоцкі пагаварыў з дэканам філалагічнага факультэта Іванам Каралём, чарнявым, прысадзістым, з глыбока пасаджанымі ў падлоб’і вачамі. Кароль даўно ведаў Высоцкага і яшчэ тады, калі ён толькі закончыў універсітэт, прыслаў ліст, запрашаючы на работу ў інстытут. Назад у горад Высоцкі не паехаў, яго ўзялі ў аспірантуру, але добрае пачуцце да мясцовага літаратара засталося, і не так даўно ён нават трохі яму дапамог. У інстытуце Кароль працуе з пачатку яго заснавання, увесь час выступае ў друку з аглядамі творчасці мясцовых паэтаў, празаікаў, але з уласнай дысертацыяй затрымаўся. Гадоў праз дваццаць выкладчыцкай працы ён нарэшце напісаў дысертацыю, паслаў у Мінск, але там яе, нібы футбольны мяч, перакідвалі з кафедры на кафедру.
Высоцкі тым часам займеў нейкую вагу, і калі дысертацыя трапіла яму ў рукі, ён, даўшы Каралю некалькі слушных парад, пусціў яе ў ход на ўласнай кафедры. Кароль стаў кандыдатам, дацэнтам і цяпер, калі яны абодва пераступілі парог маладосці, відаць, таксама ўспомніў, што Высоцкаму не лішне будзе наведаць горад, адкуль пачаўся ўзлёт яго вучонай кар’еры.
Пра спецкурс дамовіліся лёгка. Расклад лекцый Кароль склаў з разлікам, каб у Высоцкага заставалася пабольш вольнага часу. Два дні ў тыдзень па чатыры гадзіны. Такому раскладу мог пазайздросціць кожны выкладчык.
На першыя заняткі да незнаёмых студэнтаў нават спрактыкаваны выкладчык ідзе з халадком трывогі. Валодаць матэрыялам яшчэ не значыць добра прачытаць лекцыю. Тым болей што першай лекцыяй заваёўваецца крэпасць, якую непасвечаныя называюць аўдыторыяй. Нялёгкая справа — аўдыторыя. Ведае гэта толькі той, хто сам есць хлеб з выкладчыцкай работы.
У вузкім зальчыку за радамі сталоў паляшуцкія хлопцы, дзяўчаты — найбольш дзяўчат — светлавалосыя, русявыя, чарнявыя; з дапытлівай цікавасцю яны кідаюць позіркі на прыезджага выкладчыка, якога толькі што прадставіў дэкан. Іх пакаленне нарадзілася якраз пасярэдзіне веку, не ведала вайны, голаду, холаду. Але і ў гэтых хлопцаў, дзяўчат ёсць заваёва — паступленне ў інстытут. Паступіць у інстытут па цяперашнім часе няпроста. Жадаючых многа, трэба мець трывалыя веды, моцныя нервы, бо які-небудзь выпадковы бал часта рашае зыход справы. Ёсць, вядома, і ўвішныя студэнты — яны трапляюць у інстытуты дзякуючы сувязям, знаёмству з выкладчыкамі, службовай вазе бацькоў і іншым немалаважным рэчам. Але большасць такіх, падсаджаных чужымі рукамі, у каго веды ў адну столку, на першым-другім курсе звычайна адсейваюцца.
Высоцкі напісаў некалькі літаратуразнаўчых кніг, іх, магчыма, чытаюць некаторыя студэнты, і нават самі па сабе гэтыя кнігі ствараюць яму нейкі аўтарытэт. Але ўсё адно чытаць лекцыі не лёгка.
Выкладчыку пасля таго, як ён зайшоў у незнаёмую аўдыторыю, з мноства звернутых да яго твараў, лепей за ўсё выбраць адзін, злавіць позірк вачэй, якія на яго прыхільна, прыязна пазіраюць, і не выпускаць гэтага твару, даверлівых вачэй увесь час, пакуль ён чытае лекцыю.
У Высоцкага ёсць канспект, але ён у яго не заглядвае. Даўно не мае ў гэтым патрэбы.
Цікаўныя вочы знайшліся — чарнявенькай дзяўчыны, якая сядзіць у першым ад дзвярэй радзе. Ён яшчэ і гаварыць не пачаў, а яна так на яго пазірае, нібы чакае цуда.
Акрылены першай увагай, якая свеціцца ў вачах, на тварах, выкладчык загараецца сам, пачынае жыць на лекцыі, як жыве акцёр на сцэне. Не выпускаючы ніць разважанняў, раз-пораз кідаючы позірк на абраны твар, выкладчык пляце новыя і новыя завіткі, не баіцца паўтарыць думку і толькі падшуквае ёй другія словы. У музыцы гэта, здаецца, называюць мадуляцыяй.
Праз паўгадзіны, калі яго слухаюць, ён гаспадар становішча. Ён ужо як бы намацаў аўдыторыю і зробіць з ёю што захоча. Ён звяртаецца да таго, што добра ведаюць самі хлопцы, дзяўчаткі, робіць іх субяседнікамі, саўдзельнікамі размовы, адлегласць паміж кафедрай, за якой ён стаіць, і сталамі, за якімі сядзяць яны, скарачаецца да нязначнасці.
З вышыні адцягненых разважанняў ён спускаецца на зямлю — ён жа выкладае літаратуру, а яна патрабуе жывых прыкладаў,— і да таго, аб чым гаворыць, не могуць быць абыякавымі яго маладыя слухачы, бо яны самі думаюць пра жыццё, пра каханне, пра свае правы і абавязкі.
Завалодаўшы ўвагай студэнтаў, выкладчык патрошку за імі сочыць. Асабліва за цёмнымі, пад колер абмытай смародзіны вачанятамі, якія выдзеліў з самага пачатку. Напружанне, першыя прыкметы стомленасці ён гасіць жартам, вясёлым словам, смешнай гісторыяй. Літаратура — само жыццё, няхай сабе і ва ўмоўнай форме, а хіба пра жыццё можна расказаць толькі наморшчыўшы лоб і ўзняўшы вочы ў неба?
Гадзіна — вялікі час для выкладчыка. За адну гадзіну можна прыблізіць да сябе слухачоў, заслужыць іх давер, павагу, а можна і адштурхнуць.
Калі празвінеў званок на перапынак, па настрою студэнтаў Высоцкі адчуў, што пачатак пакладзен. І сарочка на спіне яшчэ сухая. Яна намокне, набрыняе потам пад канец чацвёртай гадзіны. Нібы ў грузчыка, які цягае стокілаграмовыя мяхі. Але мокрай сарочкі ніхто не ўбачыць, бо кожны выкладчык, які сам сябе паважае, прыходзіць на лекцыю ў касцюме, пры гальштуку, белым каўнерыку і гэтак далей...
У першы ж дзень заняткаў Высоцкі пазнаёміўся з жонкай Вайнштэйна. Малога росту, худзенькая, чарнявенькая, яна здаецца сціплай, ціхмянай, і каб не срэбраныя павуцінкі сівізны ў чорных, як смоль, валасах, можна было б прыняць яе за студэнтку. Але Луіза Абрамаўна — так завуць Вайнштэйнаву жонку — скончыла Маскоўскі універсітэт, аспірантуру пры ім, слухала выдатных лектараў. І ў Маскву дапяў шустры Вайнштэйн, прывёз адтуль, мяркуючы па ўсім, не толькі адукаваную, але і харошую, душэўную жанчыну.
У Высоцкага вольны час да канца тыдня, і ён можа ім распараджацца як захоча.
Дзень сонечны, спякотны, нібы ў гарачым жніўні. Ля ларкоў з газіраванай вадой доўгія чэргі. Увогуле горад перанаселены. Высоцкі гэта заўважыў яшчэ па гасцініцы. Калідоры, нават вестыбюль ноччу застаўлены раскладушкамі. Раніцай, гадзін у шэсць, раскладушкі знікаюць, бо на іх спіць рабочы люд, які спяшаецца на змену, на аўтобусы — Нафтахімбуд кіламетраў за дваццаць ад горада.
Быт неўладкаваны. У сталовых, крамах, магазінах — усюды чэргі. Каб даступіцца да кухля піва, трэба добра пастаяць. Гарадок, які здабывае будучыню індустрыяльнага горада, мусіць расплачвацца за высокія сяганні.
Зрэшты гарадок заўсёды быў перанаселены. Але тады, у пасляваенны час, зусім па іншай прычыне. Яго зрабілі абласным цэнтрам, і вузкія вулачкі, прысадзістыя дамкі з цяжкасцю размяшчалі мноства абласных устаноў, арганізацый, якім трэба былі памяшканні, кабінеты, транспарт. На цэнтральнай вуліцы, што паката спускалася да Прыпяці, шыльды віселі, бадай, на кожнай будыніне. Вясной, калі на схілах пагоркаў пачынаў раставаць снег, мутны паток імчаў па галоўнай магістралі нібы па горнай цясніне — міма дамкоў з шыльдамі, людзей з абшарпанымі партфелямі, якія снавалі ўперад-назад па вузкай панелі, міма куцых, нібы абрубкі, таполяў з абрэзанымі вярхушкамі. Ледаход на Прыпяці ў трэскі разносіў часовы драўляны мост, якім гарадок звязваўся з астатнім светам, машыны, падарожнікі да самага лета, пакуль не наводзілі новы мост, перапраўляліся на процілеглы бераг на пароме і лодках. І цяжка было ўявіць, каб адасоблены, нібы востраў, гарадок, які нічога асаблівага не вытвараў, не мог паслаць у навакольныя раёны, вёскі ні машын з уласнай маркай, ні ўгнаенняў, ні чаго-небудзь іншага, рэчыўнага, важкага, а спускаў толькі цыркуляры, пастановы, загады, мог сур’ёзна ўплываць на ход гаспадарчага жыцця. Было адчуванне несапраўднасці, прыдуманасці абласнога тытула, прысвоенага заштатнаму гарадку.
Цяперашняя перанаселенасць — іншая справа. У раёне, дзе Высоцкі нарадзіўся і які фактычна прылягае да горада, у другіх мясцінах, што знаходзяцца ў міжрэччы Дняпра, Беразіны і Прыпяці, з зямных нетраў цячэ нафта, і будаўніцтва ў суседстве з горадам нафтаперапрацоўчага гіганта, хімічных заводаў, азначае адно: горад сапраўды ўзвысіцца, павядзе за сабой эканоміку прылеглага краю, яго імя з павагай будуць называць не толькі ў краіне, а і за мяжой.
А між тым парадкам прайшло часу, як гарадок перастаў быць абласным цэнтрам.
Высоцкі да вечара вандруе па вуліцах, адзначаючы перамены, пазнаючы былое, ранейшае, чаго ўсё-такі больш і што выплывае ў памяці прыемным, сумна-радасным успамінам.
Бацьку перавялі ў гарадок восенню трыццаць дзевятага. Высоцкі тады вучыўся ў дзевятым класе. Увогуле бацьку кідалі з раёна ў раён: быў спачатку на партыйнай рабоце, потым на савецкай — старшынёй райвыканкома,— а ў гарадок прыехаў загадваць гаргандлем.
У бацькі былі свае рахункі з жыццём. Маці Высоцкага памерла, калі сыну ішоў чатырнаццаты год, два гады яны жылі толькі ўдваіх з бацькам, які дома не стыкаўся, ездзіў па раёне, узначальваў розныя кампаніі, але цыганскае бадзянне, адзінота, відаць, абрыдлі, і ён ажаніўся. Можа таму папрасіўся на новую работу, захацеў перамяніць месца.
Маладосць не надта задумваецца над складанасцю, драмамі жыцця, ёй кіруе крыху наіўны эгаізм: пасля бацькавай жаніцьбы, новай жанчыны, якая прыйшла ў дом, ён, Высоцкі, запатрабаваў аднаго: каб яму далі асобны пакой і не торкалі нос у яго асабістыя справы. Ён многа чытаў, хутка заводзіў знаёмствы — да гэтага, мабыць, прывучылі частыя пераезды сям’і,— здаў нормы на ўсе абаронныя значкі, рыхтуючы сябе, як і большасць падлеткаў даваеннай пары, да вайсковай кар’еры. Вучыўся ён лёгка і добра, і пасля пераезду ў гарадок, які сваім побытам мала адрозніваўся ад раённых мястэчак, працягвалася зрэшты тое самае.
Новае было ва ўзросце. У гарадку ён стаў дзесяцікласнікам, а гэта азначала, што хутка адлёт у вырай і трэба самому рашаць, чым ён будзе займацца; і як ні падабалася яму лейтэнанцкая форма, кубікі на пятліцах, скрыпучыя рамяні, прачытаныя кнігі рабілі сваё: ён наважыўся паступаць ва універсітэт.
У гарадку выходзіла абласная газета, такая ж вялікая, як маскоўскія, мінскія газеты, іншы раз яна друкавала падборкі вершаў мясцовых аўтараў, і Высоцкі запаліўся.
Час трубіў у гераічныя трубы: савецкімі сталі Заходняя Беларусь і Украіна, прыбалтыйскія рэспублікі, Бесарабія, пераможна адгрымелі баі з японцамі на возеры Хасан і ля ракі Халхін-Гол. Усё гэта хвалявала, выклікала высокія думкі і парыванні.
Высоцкі за месяц напісаў цэлы жмут вершаў і аднойчы адважыўся — занёс у рэдакцыю. Яго прыняў рудаваты, ветлівы сакратар рэдакцыі — ён сам пісаў вершы, а пазней, пасля вайны, Высоцкаму разам з ім прыйшлося працаваць — далікатна, шануючы самалюбства аўтара, большасць скараспелых тварэнняў адхіліў, назваўшы іх рытарычнымі, мастацкі слабымі, але тры вершы пакінуў, тут жа, пры Высоцкім паправіўшы паасобныя радкі.
Вершы былі надрукаваны, аб гэтым ведалі ў школе, і Высоцкі адчуваў сябе героем.
Тая апошняя восень назаўсёды запала ў памяць ружовымі ўсходамі і захадамі сонца, якія дзівосна адбіваліся на люстраной роўнядзі шырокай Прыпяці. Раніцай праменні спярша залоцяць вяршыні пясчаных з плямінамі бурага гліназёму пагоркаў, спускаючыся ніжэй і ніжэй, пакуль не крануць плыні самой ракі, якая ў адно імгненне адзываецца тысячамі зіхатлівых бляскаў. Вячэрняя часіна настройвала больш на разважлівы, філасофскі лад. Сонца ідзе на схіл павольна, не спяшаючыся, як бы шкадуючы развітвацца з бязмежнасцю зямлі і неба. Яшчэ гарыць густой пазалотай стромы правы бераг, яшчэ неба над ракой ірдзее то асветленымі прагалінамі, то чырванавата-меднай барвовасцю, а ўнізе, у прыбярэжных пясках, цёмных лазняках ужо валадарыць змрок.
Выпускны клас, прадчуваючы расстанне, незвычайна з’яднаўся. Былі дыспуты, сумесныя паходы ў кіно, у тэатр, які пераехаў з другога горада і для якога спецыяльна выбудавалі памяшканне з мармуровымі антычнымі калонамі — бадай, найлепшае з чатырох ці пяці новых, што выраслі ў новым абласным цэнтры.
Прыемна было ісці па прыціхлым начным гарадку, слухаць ціхае шасценне таполяў, гулкія крокі, зычныя галасы сяброў і сябровак выпускнога класа. Узыходзіў месяц, ліў на ахутаныя змрокам дамкі, вуліцы, правулкі таямнічае сваё святло, і гарадок у такія часіны здаваўся незвычайна прывабным, казачным. Дамкі, хаціны карабкаліся па касагоры да самай седлавіны, зыркалі аганькамі акон,— у хісткім месячным святле пагоркі разам з небагатым чалавечым жытлом, рассыпаным па схілах, паўставалі нібы магутныя збудаванні, небаскробы, што ледзь не кранаюцца сваімі вяршынямі неба і зорак.
У тыя ахмеленыя няпэўным юнацкім парываннем дні якраз і захапіла маладую душу ў палон дзявочых чар Клара Сінельнікава, высокая даўганогая дзесяцікласніца, прыгожая і незвычайна маўклівая. Высоцкі не памятае, з чаго пачалося. Хутчэй за ўсё з таго, што Клара хадзіла па класе, сядзела за партай, адказвала на ўроках, ён чуў яе голас — грудны, глухаваты і адначасна па-дзявочаму звонкі. Клара ўвесь час як бы нешта ў сабе таіла. Яна не набівалася на кампаніі, не была сярод дзяўчат завадатарам, хоць яе нельга было назваць адзінокай і самотнай. Прыгажосць яе была дасканалая, самай высокай пробы: прадаўгаваты твар, які вабіў сваёй выкштальцаванасцю, далікатнасцю, задуменна-спакойным выразам, зграбная пастава, плаўнасць паходкі, рухаў, жэстаў, за якімі як бы таілася схаваная сіла.
Вучылася Клара добра, на ўзроўні лепшых вучняў у класе. Сяброўкі ёй зайздросцілі, але яна паводзіла сябе так, што да яе нельга было прычапіцца. На кепікі адказвала бяскрыўднай усмешкай, хлапечыя заляцанні тактоўна адхіляла, наперад не выскаквала.
Выпадак зблізіў Клару з Высоцкім. У класе збіралі па рублю на дапамогу іспанскім дзецям, у яе грошай не было, і ён ахвотна заклаў свой рубель. Назаўтра Клара прынесла пазыку срэбранымі манеткамі, і калі перасыпала іх у яго далонь, адна манетка ўпала, пакацілася па падлозе і нарэшце правалілася ў шчыліну між маснічын.
Клара густа пачырванела, хоць невядома, хто быў вінаваты: яна, паспешліва аддаючы грошы, ці ён, нязграбна падставіўшы далонь.
Бацьку той восенню перавялі ў Брэст, прызначыўшы старшынёй аблспажыўсаюза, а ўслед за бацькам паехаў Высоцкі. Болей чым за што-небудзь другое, ён дакараў сябе пазней за гэты пераезд, бо, шукаючы самастойнасці, адначасова з вучобай наняўся ў новым горадзе на працу. Яго ўзялі начным карэктарам у газету, відаць, маглі ўзяць і ў надпрыпяцкім гарадку, і не трэба было б развітвацца з Кларай, і, тады, магчыма, зусім па-іншаму склаўся б яго ваенны лёс.
Ён часта пісаў Клары лісты, яна адказвала — стрымана, не выяўляючы асаблівых пачуццяў, паведамляючы небагатыя школьныя навіны. А ён зразумеў, што любіць яе па-юнацку самаахвярна, да самазабыцця — мноства прачытаных кніг абудзілі яго фантазію, адзінота, няпэўныя адносіны з бацькам, што пачаліся пасля прыходу ў сям’ю чужой жанчыны, нібы патрабавалі блізкасці з жывой душой, якая б замяніла не толькі сяброўку, а і маці.
За вершы ён болей не браўся: пяць начэй у тыдзень, якія праседжваў у рэдакцыі, урокі, падрыхтоўка да выпускных экзаменаў выматвалі дашчэнту. Аб адным шчыра дамовіліся з Кларай: пасля школы паедуць у Мінск. Яна збіралася ў медыцынскі інстытут, ён — ва універсітэт.
А ў Брэсце асабліва пад вясну было ўжо трывожна. Жыхары адкрыта гаварылі, што немцы нападуць, з магазінаў, крам знікалі соль, запалкі, у горад прыбывалі новыя воінскія часці, тэхніка. Было некалькі выпадкаў, калі з-за Буга і Мухаўца перабіраліся на савецкі бераг людзі, якія не хацелі жыць пад немцам: яны таксама гаварылі, што фашысты рыхтуюцца да вайны.
Але ён працаваў у рэдакцыі, адным з першых вычытваў тасаўскія матэрыялы, у якіх нават намёку не было пра якія-небудзь ускладненні. З Германіяй існаваў дагавор аб ненападзенні і нават аб дружбе, у газеце найбольш пісалася пра мірныя справы — уводзіліся ў строй заводы, калгасы рапартавалі аб выкананні гаспадарчых кампаній, а ён прывык верыць газетам і кнігам. Так яго выхавалі.
Тады, на світанні, калі на Брэст — спачатку на крэпасць, а затым на горад — абрынуліся нямецкія снарады, бомбы, ён быў дома — толькі-толькі вярнуўся з рэдакцыі, прынёсшы з сабой яшчэ трохі волглы нумар нядзельнай газеты. Два дні назад быў выпускны вечар, на ім дзесяцікласнікам урачыста аддалі атэстаты аб сканчэнні школы, была музыка, танцы, у яго вушах і цяпер звінелі мелодыі развітальных школьных вальсаў.
Бацька адразу зразумеў, што пачалася вайна. Мачыхі дома не было — паехала да сваякоў у раён, дзе яны жылі да пераезду ў надпрыпяцкі гарадок.
— Дабірайся да Олі,— сказаў бацька.— Оляй звалі мачыху.— Пабудзь пакуль там. Калі што якое, я цябе там знайду...
Гэта была апошняя размова з бацькам. Па звестках, якія пасля вайны па крупінцы збіраў Высоцкі, бацька з горада выбраўся, прыбіўся да воінскай часці, але і яна трапіла ў акружэнне, і ён партызаніў паміж Брэстам і Баранавічамі. У сакавіку сорак другога года загінуў.
А сам Высоцкі мачыхі шукаць не стаў, дапяў да надпрыпяцкага гарадка, дзве ночы начаваў у маці школьнага таварыша — дзесяцікласнікаў ваенкамат тым часам паспеў мабілізаваць.
Наступную, трэцюю ноч ён правёў з Кларай. Яны сядзелі ў яблыневым садзе — ён прылягаў да вялікага драўлянага Кларынага дома — у старой, абвітай дзікім вінаградам бяседцы. Ноч была месячная, светлая, то ў адным, то ў другім канцы горада стралялі патрулі — відаць, ад няпэўнасці — з-за Прыпяці нават пошчак кулямётных чэргаў даносіўся. Яны абнімаліся, цалаваліся і зрэшты прызналіся адно другому ў каханні. Наперадзе было расстанне, яны сталі дарослымі, і словы ўзаемнага прызнання ў пачуццях былі проста патрэбны для дальняй дарогі. Высоцкі мусіў ісці ў армію — дзесяцікласнікаў бралі нават з няпоўнымі васемнаццаццю гадамі. Адносна Клары прынялі рашэнне, што яна паедзе ў эвакуацыю, спыніцца ў гарадку Цім на Куршчыне, дзе ў яе ёсць родзічы, а Высоцкі будзе пісаць ёй у Цім лісты.
Яны цвёрда наважылі не губляць адно другога ў віхурным полымі вайны.
З Кларай яны пабачыліся праз пяць гадоў. Яна заканчвала медыцынскі інстытут, ён пасля ваеннага вучылішча, фронту, уцёкаў з палону, новага фронту і дэмабілізацыі працаваў у газеце, дзе некалі надрукаваў першыя вершы. І яшчэ амаль пяць гадоў цягнуліся няпэўныя, пакутлівыя для абодвух адносіны, пакуль іх з Кларай дарогі не разышліся назаўсёды.
На ўскраіннай вулачцы, у недалёкім суседстве з гасцініцай Высоцкі падшукаў чайную, не сказаць, каб утульную: з завэзганай падлогай, абадранымі шпалерамі на сценках, непаспешлівымі афіцыянткамі. Затое тут можна заняць асобны столік, а піва пампуе прыгожая, з распушчанымі валасамі буфетчыца.
Піва трошкі горшае, чым раней. Але ўсё адно ад двух кухляў злёгку туманіць у галаве, і свет здаецца весялейшым.
Высоцкі прыходзіць у чайную трэці вечар і трохі асвоіўся з публікай, якая яе запаўняе. За горадам узводзяцца карпусы нафтаперапрацоўчага завода, пасля змены будаўнікі прыязджаюць у горад — мабыць, дзе-небудзь паблізу размяшчаецца інтэрнат.
Завальваюць будаўнікі ў чайную шумна, ссоўваюць у адзін рад столікі, заказваюць вячэру, навыперадкі адзін перад другім выхваляючыся. З размоў Высоцкі зразумеў — мантажнікі. Зялёная моладзь, гэтыя мантажнікі, гадоў па васемнаццаць — дваццаць кожнаму, выключаючы прыкметна старэйшага белабрысага хлапчыну — брыгадзіра ці майстра,— які верхаводзіць за сталом.
Хлапчына, не чакаючы закускі, налівае таварышам па паўшклянкі.
— Узялі!
Брыгадзір з жарсткаватымі бялеса-сінімі вачамі стараецца звярнуць на сябе ўвагу. Але каго? Хлопцы і без таго глядзяць на яго як на бога.
Заходзіць гаманлівы гурт цыганоў, займае два столікі: цыганы цяпер аселыя, прылучаныя да індустрыі, хоць коней як быццам не кінулі — нешта возяць на будоўлю.
Некалькі маляроў-яўрэяў у запэцканых вапнай спяцоўках п’юць піва, наперабой спрачаюцца пра нарады, тарыфы, расцэнкі, лаюць начальніка.
Як і ў два папярэднія вечары, стаіць ля буфета абапёршыся на стойку, нізкарослы, нахмураны дзяцюк у сінім шафёрскім камбінезоне.
Мантажнікі тым часам зачынаюць песню. Брыгадзір і тут камандуе — узмахвае рукой, і голас у яго прыемны: выдзяляецца сярод астатніх. Афіцыянтка ставіць на столік мантажнікаў цэлы тузін піва, і буфетчыца ў іх бок прыхільна пазірае.
Цяпер ясна, чаму стараецца брыгадзір. Буфетчыца прыгожая, і ён са сваім хорам аддае ёй даніну ўвагі. А нахмураны дзяцюк, відаць, муж буфетчыцы. Не знайшоў нічога лепшага, як пільнаваць жонку. Але пільнуй не пільнуй, а ўвага брыгадзіра ёй падабаецца, тым болей што ў яе гонар нават песні спяваюць. Жыццё, жыццё...
Вечарам Высоцкі блукае па прыціхлых вуліцах. Узыходзіць як у даўнія былыя гады месяц, цямнеюць зарэчныя сасоннікі, над лугавінай сінімі астраўкамі вісіць туман. Доўга не засынае горад, які ў начным змроку з-за сваіх пагоркаў, катлавін, здаецца магутным і шматпавярховым. У драўляным асабнячку, дзе раней размяшчалася рэдакцыя, цяпер жывуць: занавескі на вокнах, сінія абажурчыкі. Пошта там жа, тэатральнай трупы горад не мае; у будынку тэатра з антычнымі калонамі звычайныя кінасеансы, і хіба, можа, выступленні народнага тэатра; у жылым раёне, які прылягае да цэнтра, наўсцяж аднатыпныя каробкі. З гарадской даўніны адна царква захавалася — барока, семнаццаты век. А гарадку тысяча гадоў, ён упамінаецца ў старажытных летапісах, і наогул гісторыкі, лінгвісты, археолагі адзін час звязвалі тутэйшыя мясціны з прарадзімай усяго ўсходняга славянства.
Праз тры дні была яшчэ адна лекцыя — напружаныя, натхнёныя гадзіны, калі ён цалкам увайшоў у давер да студэнтаў. З інстытута Высоцкі адразу пакіраваў у парк. Ён наўмысна не заходзіў сюды, як бы прыберагаючы парк для часіны, калі спадзе цяжар, звязаны з яго прыездам у надпрыпяцкі горад. Цяжар спаў, студэнты яго прынялі, і цяпер стомлены, яшчэ ўзрушаны лекцыяй, задаволены ад пачуцця выкананага абавязку, ён ідзе ў запаветную мясціну.
У парку над Прыпяццю некалькі клёнікаў ён пасадзіў памятнай восенню саракавога года — быў аб’яўлен месячнік азелянення горада, і дзесяцікласнікі прымалі ў ім удзел. Пасля вайны ён таксама садзіў дрэвы — рэдакцыя выязджала на суботнік у прылеглую да горада, так званую зялёную зону. Высоцкі, мабыць, трохі прымхлівы, бо ў апошнія гады ў яго не раз узнікала жаданне паглядзець на свае дрэвы.
Мінуўшы арку — сімвалічны ўваход у парк,— Высоцкі нічога не пазнаў. З ім здарылася тое, што і ў чыгуначным гарадку, калі, выйшаўшы з вакзала, ён ледзь не заблудзіўся. Цяпер дзень, сярод дрэў ён не заблудзіць, але мясціна стала чужой і як бы незнаёмай.
З хвіліну Высоцкі стаяў, прыглядваючыся да перамен, пакуль зразумеў, што здарылася. Парк відавочна зменшыўся, бадай, палавіну яго займаюць незнаёмыя будынкі. Пад імі тое месца, дзе раслі пасаджаныя ім клёны. Высоцкаму стала маркотна да адчувальнага болю ў сэрцы. Нібы парвалася залатая ніць, якая звязвала яго з юнацтвам. Дрэвы, мабыць, высеклі, і на іх месцы ўзвялі недарэчныя каробкі.
Ён супакоіўся толькі тады, калі выйшаў на Прыпяць. Яна бліснула шырокім сінім плёсам, бязлюдным пясчаным берагам, відаць, ператвораным у пляж. Ва ўцалелай частцы парку клёны, таполі, акацыі разрасліся, спляліся кронамі, на алеях пад імі паўзмрок, зацішак, апалае лісце шчодра засцілае дарожкі.
Ён знайшоў лавачку на ўскраіне парку, адкуль найлепей глядзець на раку, прысеў, паклаў побач партфель. Купчастыя вяршаліны клёнаў нібы полымем ахоплены. Месяц жаўталісця. Дрэў, якія ён пасадзіў, няма. Што ж, маладосць даўно скончылася і сумаваць аб ёй не варта. Цякла Прыпяць, ішлі гады, раслі другія дрэвы. Усё натуральна. А што сталася з ім? Нічога асаблівага. Вучыўся, вучыў другіх, парадкам пастарэў. У яго ўзросце чалавека маладым не назавеш, таму ён трохі сентыментальна глядзіць на мінулае. Для яго, як і для дрэў, настала пара жаўталісця...
Па-летняму свеціць сонца. У блакітнай высі плывуць белыя аблачынкі, сінее зарэчны сасоннік, відная позірку лугавіна застаўлена рэдкімі стажкамі. З левага боку лёгкія, ажурныя, нібы цацачныя, вісяць над ракой аркі шасейнага і чыгуначнага мастоў. Пры шашы, там дзе яна хаваецца ў сасонніку, стаяла калісьці вёсачка — некалькі хатак з цёмнымі абветранымі сценамі. Хаткі відаць і цяпер, шарэюць шыфернымі дахамі, а самі жоўтыя, сінія, зялёныя. Кранулася і вёсачкі дыханне перамен.
Пасярэдзіне ракі прамчаў, уздымаючы пеністую баразну, кацер, пачуўся далёкі гудок парахода.
З-за дрэў выйшла стройная, па-летняму апранутая дзяўчына ці маладая жанчына. Убачыўшы, што ўскраінная лавачка занята, з хвіліну павагалася, затым рашуча накіравалася да яе і села з другога канца, не зважаючы на Высоцкага.
Ён таксама не глядзеў на яе — сядзеў, курыў, ні аб чым не думаў, расслаблены пасля нядаўняга напружання, ахоплены лагодным, ціхамірным настроем. Гэты ягоны настрой як бы міжволі выклікала спакойная рака, пясчаны бераг, яшчэ зялёная трава на процілеглым нізкім беразе, цішыня, якая тут панавала.
Ён нават прыдрамнуў — не прыдрамнуў, а так, злёгку пагойдваўся ў стане бязважкасці, паміж сном і явай, бачачы і не бачачы раку і пясок. Схамянуўся ад нейкага ўнутранага штуршка, і, калі зірнуў на суседку, позіркі іх сустрэліся. Яна першая адвяла позірк. Ён цяпер увесь час крадком цікаваў за дзяўчынай — відная з твару,— сустрэнеш і запомніш: можа, з-за прамых, чыстых ліній высокага лба, арлінага носа, прыгожага, нібы вытачанага, профілю, па-сапраўднаму гнуткай паставы.
Суседка трымае ў руках ручку-самапіску і падручнік англійскай мовы — той, па якім навучаюцца студэнты ад першага да трэцяга курса,— на сцятых каленях ляжаць тоўсты сшытак з цыратавымі вокладкамі і маленькі кішэнны слоўнічак. Напаткаўшы ў тэксце незнаёмае слова, жанчына спачатку запісвае яго ў сшытак, затым зноў паглыбляецца ў падручнік. У маленькім слоўнічку ўсіх патрэбных слоў не знаходзіцца, і тады жанчына нездаволена моршчыць лоб, штосьці адзначаючы ў сшытку. Мабыць, ставіць супроць такіх слоў пытальнікі.
Дзяўчына ўпартая: мінула дзесяць хвілін, дваццаць, паўгадзіны, а яна па-ранейшаму перагортвае лісткі слоўніка, не паварочваючы галавы да суседа.
Высоцкі падсеў бліжэй. Суседка зрабіла выгляд, што не заўважыла ці, можа, сапраўды не заўважыла. Пальцы правай яе рукі ў чарніле, маленькая чарнільная пляма на прамым высокім ілбе — пасадзіла, калі папраўляла валасы. Узнікла добрае пачуцце да жанчыны, жаданне ёй дапамагчы. А можа, і другое было ў нечаканым парыве — імкненне адплаціць за няўвагу, узвысіцца ў яе вачах.
— Дайце падручнік,— папрасіў ён.
Яна недаўменна на яго зірнула.
— Дайце падручнік.
Яна з асцярогай аддала кнігу.
— Так вы мовы не вывучыце. Трэба зразумець сказ, тады запісваць словы. Можна наогул не запісваць. Лепей два-тры разы паўтарыць тэкст.
Ён прачытаў некалькі сказаў, адразу іх пераклаўшы.
Яна, відаць, адчула, што перад ёй выкладчык — па інтанацыі чытання, непаспешлівай упэўненасці, павучальным тоне. Сядзела прыцішаная, паслухмяная.
А ён адчуў, што перабраў лішку.
— Я ў гэтым горадзе жыў,— сказаў з даверлівай усмешкай.— Да вайны і пасля вайны. Можна было купацца ў Прыпяці, а я зубрыў латынь.
— Навошта вам была латынь?
— Ва універсітэце яе выкладалі. Я вучыўся завочна.
— На якім факультэце?
— На філалагічным.
Яна ўстрапянулася, на твары прабілася ружовасць.
— Я таксама любіла літаратуру, а пайшла на геалогію,— сказала з засмучэннем.— Кірую тут студэнцкай практыкай.
— Нафту разведваеце?
— Соль,— жанчына ажывілася.— Пад горадам запасы спажыўнай солі. Вялікія, на сто гадоў хопіць.
— Здаецца, дзе нафта, там соль? — нясмела спытаў Высоцкі.
— Тут нафта асаблівая. У адкладаннях паміж салявымі пластамі. Таму доўга не маглі знайсці.
— У вас вельмі сучасная спецыяльнасць. Каб скончылі філфак, сталі б настаўніцай, хадзілі на ўрокі, правяралі сшыткі...
— А так сяджу ў кабінеце. Пасля універсітэта пакінулі лабаранткай на кафедры. Рашыла хоць англійскую мову вывучыць.
— Вы Гомельскі універсітэт канчалі?
— Гомельскі. Паступіла туды, як толькі адкрыўся.
— Дзіўная вы,— сказаў Высоцкі, з цікавасцю разглядаючы маладую жанчыну.— Геолаг — прафесія веку. Маглі ў пошукавую партыю пайсці.
— Было б тое самае. Тырчала б у канторы, апісвала керн, складала зводкі...
— Гэта, відаць, зімой. Летам — зноў у экспедыцыю.
— Хачу ў газету! — раптам заявіла дзяўчына.— Трохі папрацую і папрашуся. Думаю — возьмуць...
Высоцкі ад нечаканасці прыйшоў у замяшанне.
— Вы любіце пісаць? — спытаў ён.
— Люблю быць з людзьмі. Пасля школы працавала ў камсамоле. Пяць гадоў. Таму скончыла універсітэт са спазненнем.
Толькі цяпер Высоцкі заўважыў, што для дзяўчыны яго суседка залішне сталая. Ёй, відаць, за трыццаць, у характары штосьці рашучае, уладнае.
— Я тут у газеце быў,— сказаў ён.— Адразу пасля вайны. Трошкі ведаю, што такое газета.
Яна як бы схамянулася.
— Вы ў інстытут прыехалі?
— У інстытут. Запрасілі прачытаць спецкурс.
— Я вас у гасцініцы бачыла,— раптам прызналася жанчына.— У вас асобны пакой. А нашы дацэнт і выкладчык у пакоі ўдваіх. Таксама, як і я, кіруюць практыкай.
— Вы з імі?
— З імі. Але жыву са студэнтамі ў палатках. Лабарантаў у гасцініцу не пускаюць.
Далей — поўная нечаканасць. Яны пазнаёміліся, жанчыну завуць Галя, і — галоўнае — яна з мястэчка, дзе ён сам нарадзіўся, бегаў хлапчуком, вучыўся да шостага класа.
У яго нават мільганула думка, што Галя — пасланец лёсу. Прыехаць у горад, дзе прайшла маладосць, і ў дадатак сустрэць асобу, якая хадзіла тымі ж, што і ён, сцежкамі, памятае бярэзнікі, дубнякі, сасновыя бары на пясчаных пагорках — ён нядаўна пабачыў іх зноў, і яны ўсё часцей паўстаюць перад вачамі. Высоцкі, не зважаючы на тое, што наступіў вечар, распытваў пра местачкоўцаў, настаўнікаў, якія яго вучылі, расказваў, што ведаў, пра мястэчка, успамінаў розныя смешныя гісторыі, якія здараліся з яго жыхарамі. Успаміны ўзвіхрылі пачуцці, ён гаварыў красамоўна і натхнёна, жартаваў, сыпаў дасціпнымі слоўцамі — хацеў ёй спадабацца. Яна таксама ажывілася, па нейкіх нітачках устанавіла яго радаслоўную — некалькі яго дальніх родзічаў і цяпер жывуць у мястэчку. Ён яшчэ расказаў ёй, што нядаўна там быў — даўно ведае, што ў местачковых ваколіцах адкрылі нафту і хацелася паглядзець, як яна цячэ. Яны развіталіся як сябры, умовіўшыся спаткацца назаўтра, на гэтым самым месцы. Галя прыйдзе з падручнікам, і яны пазаймаюцца англійскай мовай.
Вечарам, калі Высоцкі вандраваў па вуліцах гарадка, натыкаючыся на гаманлівыя купкі моладзі, студэнтаў, што хадзілі з транзістарамі, партатыўнымі радыёпрыёмнікамі ці магнітафонамі, нібы сведчачы гэтым, што хвіліны не могуць пражыць без музыкі, ён не дакараў іх, не пасміхаўся, як раней; яго самога як бы падхапіла хваля, што звінела ў душы нячутнай музыкай. Ён нібы адчуваў сябе маладым, дужым, бесклапотным, як вось гэтыя студэнты, у якіх усё наперадзе.
Яму хацелася пабыць аднаму, і дабрыўшы да маста праз Прыпяць, ён перайшоў яго, спусціўся з высокага шасейнага насыпу, лугавінай пабрыў уздоўж ракі. Па шашы імчалі машыны з запаленымі фарамі, зіхацеў агнямі горад, які адсюль, з левага берага, здаваўся вялізным і шматпавярховым.
Высоцкі злавіў сябе на адчуванні, нібы даўно-даўно знаёмы з маладой жанчынай, якую напаткаў у парку і давер якой з такой зацікаўленасцю імкнуўся заваяваць. Нічога яшчэ не здарылася, няма ніякіх асаблівых прыкмет блізкасці, а ў душы нібы спяваюць салаўі. Можа, ён і ехаў сюды, прадчуваючы гэту сустрэчу, спадзеючыся на яе, таму з такой лёгкасцю кінуўся ў вір неўсвядомленых, але моцных прывабных жаданняў.
Ён блукаў да паўночы. Ад ракі рушыў у напрамку сасонніку, які ў паўзмроку выдаваўся цёмнымі купамі хвой, і , прайшоўшы лугавінай вярсту ці дзве, зноў павярнуў да шашы. Было цёпла, ціха, пахла атавай, аерам, іншымі пахамі кранутай восеньскім завяданнем зямлі; няскошаная трава, на грыўкі якой ён часам набрыдаў, была сухая, без расы, мякка шасцела пад нагамі; пад зорным верасеньскім небам дзівоснымі здаваліся прысадзістыя стажкі сена і копы нядаўна скошанай атавы, якія да іх туліліся.
Ён зноў злавіў сябе на адчуванні, нібыта ў нейкім іншым жыцці вось гэтак жа блукаў па лугавіне, пад восеньскімі зоркамі ўбіраў у сябе пахі прывялых траў, слухаў прыціхлы, змякчаны адлегласцю гул машын, якія праносіліся па шашы, здаляка глядзеў на бляскі вячэрняга горада. Ён ведаў, што не забудзе гэтага вечара. Штосьці з ім адбывалася — яно нібы вынікала з глыбіні істоты, з патаемных куточкаў душы, яднаючыся з зямлёю, зорным верасеньскім небам, агнямі зарэчнага горада.
Вярнуўшыся на шашу, Высоцкі дайшоў да вёсачкі, на прыпынку дачакаўся аўтобуса, якім вярнуўся ў горад.
Ён, нібы юнак, ішоў насустрач незвычайным прыгодам. Чакаў гэтых прыгод.
Назаўтра свята пачуццяў працягвалася.
Высоцкі ледзь дачакаўся чатырох гадзін — на гэты час было прызначана спатканне з Галяй,— хадзіў з кута ў кут па пакоі, браў кнігу, зараз жа адкладаючы яе ўбок, курыў, назіраў за дворыкам плодагародніннай базы.
І вось ён зноў з Галяй, на той самай лавачцы, сядзіць і глядзіць на парк, на Прыпяць, на буксіры, белыя параходы, на яшчэ па-летняму асмужаныя зарэчныя далі.
Даўно, мабыць, з таго далёкага часу, як выехаў з гарадка, Высоцкі сябе так не адчуваў. Нібы вярнулася маладосць: ім валодае прыўзняты, радасна-напружаны настрой, узвіхранасць пачуццяў. Галя з’явілася як пасланец напаўзабытай маладосці, уладна кліча ў прывабна-трывожную невядомасць.
Голас цвярозасці аднак як бы папярэджвае: губляць галаву не варта, тое, што было, не вернецца. Жанчыне ён цікавы тым, што яна рвецца ў далі, якія ён парадкам зведаў.
Што ж, ён пастараецца не губляць галаву.
— Адкрыйце падручнік і чытайце тэкст,— нібы загадвае Высоцкі.— Там, дзе ўчора спыніліся.
У яе прыстойнае вымаўленне, учэпістая памяць. Запомніла шмат слоў і зусім вольна адчувае сябе на старонцы, якая яшчэ ўчора была кітайскай граматай.
Высоцкі глядзіць на зямлячку, не тоячы здзіўлення.
— З вашымі здольнасцямі англійскую мову можна вывучыць за год,— гаворыць ён.
— Я так хачу вывучыць хоць адну мову! — выгуквае яна.— Але няма часу.
— Мовай можна авалодаць лёгка, калі ёсць унутраная патрэба.
— У вас яна была?
— У час вайны. Да нямецкай мовы. Хацелася ведаць, хто такія немцы і чаму так пагардліва глядзяць на нас.
— Вы і нямецкую ведаеце?
Высоцкі ўсміхнуўся.
— Найлепш за астатнія. Чытаю без слоўніка.
Пра мову Высоцкі заўсёды гаворыць з запалам.
У кожнага чалавека есць захапленне, або як цяпер гавораць, хобі. У яго такое захапленне — мова. Каб не было больш моцнай схільнасці да другога, да таго, што стала заняткам, прафесіяй, можа б, стаў паліглотам. Але мова і літаратура — два бакі чагосьці невымернага, агромністага, што разам з песняй, музыкай вызначае народную душу; цяжка ўявіць сур’ёзнага, які сам сябе паважае, літаратара, які б не цікавіўся мовай, і не толькі сваёй, а і другіх народаў.
Высоцкі гаворыць, мабыць, не зусім усведамляючы, што яму хочацца захапіць, зачараваць жанчыну, паўстаць у яе вачах незвычайным. У ім ужо абудзіўся педагог, выкладчык, а выкладчык заўсёды хоча падпарадкаваць сваёй уладзе тых, хто яго слухае. Гэта не толькі задача. Настаўнік павінен верыць у тое, пра што гаворыць. А значыць, жыць у слове, бо яго зброя — слова ды яшчэ ўласнае жыццё.
Няхай слухае даўганогі, русявы геолаг, што марыць стаць журналістам. Вы сягаеце да зямных нетраў, мая дзяўчынка, сягаеце да парод, пластоў, якім многія мільёны год, а калі звернемся да чалавека, да карэнняў яго сівой, нікім не напісанай гісторыі, то яна ў мове. Так, так — у мове. Пры дапамозе мовы можна даказаць, што народы, якія насяляюць старую Еўропу, блізкая радня, няма сярод іх вышэйшых, якія верхаводзілі, і ніжэйшых, што падпарадкоўваліся. Возьмем слова зямля, глеба. Па-нямецку яно гучыць Boden. Der Boden. А ці няма паралеляў у рускай, беларускай мовах, хоць, як вядома, кожны народ сеяў хлеб на сваёй зямлі і не меў звычаю пераймаць першародныя словы. Хіба што самую зямлю аднімаў. Дык вось у рускай мове ёсць слова «под», у беларускай — «спадыспаду». Адценне іншае, а глыбінны сэнс той самы. Спадыспаду — значыць з-пад зямлі. Ці не чуеце вы гукавой блізкасці з Boden, хоць прайшлі тысячагоддзі, як плямёны, народы падзяліліся.
Возьмем другое слова — вада. Па-нямецку Wasser, па-англійску — water. Гукавая абалонка перайначылася, але корань намацаць можна, ён аднакі.
Я наўмысна бяру словы, якія немагчыма аднаму народу пазычыць у другога. Такія словы, як маці, бацька, сын, дачка, як і іншыя першародныя паняцці, не пазычаюцца, а ў індаеўрапейскіх мовах яны, бадай, аднаго кораня.
Прыгадаем слова вецер — Wind — па-нямецку, Wind — па-англійску, Vent — па-французску. Адчуваеце, як вам дыша ў твар знаёмай прахалодай нашых раўнін і лясоў.
А яшчэ сонца. Sonne — па-нямецку, Sun — па-англійску, Soleil — па-французску. Усе мы нарадзіліся пад адным сонцам і, як бачыце, нават назву яго захавалі...
Сонца тым часам хаваецца за гарамі. Галя глядзіць на Высоцкага з несхаванай цікавасцю.
— Я і не ведала. Вы мяне проста зачаравалі...
Ён рад, што зачараваў зямлячку. Толькі хутчэй яна яго зачаравала, бо вельмі хочацца зноў яе пабачыць. Прысутнасць яе тут, у родным горадзе, уносіць шчымліва-радасную ноту ў яго адчуванні.
— Прыйдзіце заўтра,— просіць Высоцкі.— З падручнікам. Мне прыемна з вамі бавіць час.
— Паедзем на скважыну, але вечарам я вярнуся. Прыйду абавязкова.— У Галіным голасе, здаецца, гучыць непрыхаваная радасць...
Яны сустрэліся заўтра, паслязаўтра, яшчэ праз дзень. Хадзілі каля Прыпяці, глядзелі на вячэрнія хвалі ракі, на дальнія зарэчныя сасоннікі, на сенажаці — з наступленнем шэрані яны паступова ахутваліся хісткім туманам. Гаварыў найбольш Высоцкі, яго субяседніца ўдзячна слухала. У яго нібы застаўкі душы прарваліся. Гадзінамі расказваў, як жыў тут, у горадзе, што бачыў, ездзячы па камандзіроўках. Найбольш пра газету расказваў, пра парадкі ў рэдакцыі. Галя збіраецца стаць журналісткай, і ёй гэта не лішне ведаць.
Вечарам у чайной знаёмая кампанія. Вузкаплечы брыгадзір пасадзіў мантажнікаў упрытык да буфета, але гарэлкі не п’юць, толькі піва і ўвесь час спяваюць.
Штосьці новае ў абліччы буфетчыцы. Спачатку Высоцкі не мог разгадаць што. Нарэшце ўбачыў — прычоска. Пазаўчора валасы былі распушчаны, цяпер укладзены акуратнымі пасмачкамі.
Хмуры шафёр стаіць ля стойкі з куфлем піва.
Высоцкі за вячэрай не затрымаўся — выбраўся на вуліцу. За той час, пакуль быў у чайной, па-летняму хвасянуў імклівы цёплы дождж, у святле ліхтароў блішчаць каменні бруку, бляшаныя дахі, лісце дрэў. Неба ўхутана воблакамі, вада ў Прыпяці здаецца цёмнай і густой.
Даўно-даўно быццам за парогам свядомай памяці быў у гэтым горадзе вечар, не, не такі — дождж тады толькі пакрапаў, а край цёмнага, зацягнутага хмарамі неба паласавалі бязгучныя пісягі маланак. Зямля засмягла, прасіла дажджу, і ўсюды пахла пылам. Тады, у сярэдзіне жніўня, зямля на сцежках патрэскалася, трава на схілах пагоркаў ляжала сухая, шорсткая. Але вялікая надзея поўніла людзей — першы ўраджайны год пасля вайны. Высоцкі сам ездзіў па калгасах, раёнах, бачыў, якое адбуяла жыта, ячмень, авёс. Ішло на тое, што адменяць картачкі, знікне дзесяцірублёвая пайка на крытым рынку, талоны на сарочку, туфлі.
Ён тады прыехаў з Мінска.
— Здаў,— сказаў Клары.— Цяпер рашай ты: так або не так.
Было ім па дваццаць чатыры, зусім дарослыя людзі, толькі ў Клары дыплом, а ў яго вытрыманыя на чацвёркі ўступныя экзамены. Калі чакаць, пакуль ён скончыць універсітэт, ім будзе па дваццаць дзевяць. Глупства, недарэчнасць. Але вучыцца ва універсітэце можна завочна.
— Што рашаць? — спытала яна.
— Ведаеш...
— Што змянілася ад таго, што ты здаў экзамены?
— Усё...
Сапраўды, усё змянілася. Калі ён паедзе ў Мінск, то назад у гарадок не вернецца. Не будзе ж Клара на сціплым заробку трымаць мужа-студэнта. Але, як і раней, ён можа працаваць у рэдакцыі і пляваць на тое, што Кларына маці, старэйшая сястра супраць таго, каб яны пажаніліся. Яны знойдуць пакойчык і як-небудзь пражывуць. Ён будзе два разы на год ездзіць на завочныя сесіі, і Клары не трэба ехаць на раён, куды яе размеркавалі пасля інстытута...
Яны сядзелі ў яе садзе, ён моцна парадзеў за вайну, крытай бяседкі не было, затое ўсюды буйна разросся маліннік — проста непралазная недагледжаная гушчэча. Дыхаць было цяжка, і ўвогуле расло адчуванне, што ў іх адносінах дасягнута мяжа, ззаду зведанае, нават абрыдлае — рэдкія, стрыманыя, пазбаўленыя радасці сустрэчы, наперадзе — няпэўнасць.
— Не ўсё так проста,— абхапіўшы скроні рукамі, сказала Клара.
Ён ведаў сам — не проста. Палюбіць яго Клара не паспела: пяць гадоў ростаняў, нельга лічыць каханнем асцярожныя ўзаемныя позіркі, якімі ён з ёй абменьваўся ў дзесятым класе, і адказы на яго лісты з Брэста — іх пісала добра выхаваная, прыкладная вучаніца. Было шчырае, сапраўднае толькі аднойчы — калі ён ішоў на вайну. У садзе, у старой абымшэлай бяседцы былі гарачыя абдымкі, пацалункі, і там былі нарэшце сказаны словы, што маглі разгарэцца пазней у полымя, каб не другія людзі, што акружалі Клару доўгія гады. Ён не здолеў абудзіць яе полымя. А яно было. Асабліва востра ён адчувае гэта цяпер, калі яго сонца пайшло на схіл, а горыч страты развеяна часам. Але шчыміць іншы раз у сэрцы...
Маці, старэйшая сястра, якія не хацелі, каб Клара ішла за яго замуж, гэта другое. Гэта палон — ён, дзевятнаццацігадовы лейтэнант, быў у нямецкім палоне болей за год і хоць уцёк, партызаніў, разам з арміяй фарсіраваў Днепр, быў цяжка паранены, прайшоў па Польшчы, Германіі, Чэхаславакіі, вярнуўся з ордэнам і медалямі, усё адно палон вісеў над ім як пракляцце. Такі ў той пасляваенны час быў клімат. Цяпер, калі вастрыня абразы знікла, ён не асабліва вінаваціць Кларыну маці, сястру, разумеючы, што імі кіравала. Маці мела асабісты вопыт і баялася, каб не паўтарылася з дачкой.
А ў ім зняважаная гордасць, абраза проста палілі душу. Кларыну нерашучасць звязваў іменна з палонам. Хоць, як цяпер разумее, Клара была далёкая ад гэтага. У ёй проста не разгарэлася полымя. На стацыянар у той год ён не паехаў. На нешта спадзяваўся. І яшчэ тры гады цягнуліся няпэўныя, цяжкія для абодвух адносіны, якія нарэшце прывялі да расстання.
Быў, вядома, трэці, без трохкутніка ў такіх рэчах не абыходзіцца — маладжавы, стройны, ахайна апрануты завуч сярэдняй школы — інстытут паспеў скончыць да вайны, падаваў надзеі. Чым не пара: будучы дырэктар школы і ціхмяная, з бездакорнай рэпутацыяй прыгажуня з дыпломам урача?
За завуча Клара выйшла замуж праз год пасля таго, як Высоцкі паехаў з гарадка, дамогся пераводу на перадапошні курс стацыянара, хоць такое і не дазвалялася правіламі. І пасля прыстойных рэдакцыйных заробкаў, ганарараў ліпеў на стыпендыі, ашчаджаючы кожную капейку. Рэцэнзіі, артыкулы ён стаў пісаць пазней, калі ўжо вучыўся ў аспірантуры.
Вярнуўшыся ў гасцінічны пакой, Высоцкі доўга выдыбае з кута ў кут. З акна відаць дворык плодагародніннай базы — бочкі, штабялі скрынак, рознае начынне,— асветлены электрычнасцю, абмыты дажджом бульбяны бурт адлівае залатымі бляскамі. Бульбу пагрузяць на баржы, павязуць уніз па Прыпяці, па Дняпру. Бульбяны край...
У мястэчку, дзе нарадзіўся Высоцкі, таксама добра расце бульба. Але цяпер там і нафта. Два гады назад ён наведаў роднае мястэчка, тры ночы начаваў у гасцініцы, блукаў па вуліцах, дзівячыся на някідкія перамены. Завод ці фабрыка ў мястэчку не ўзніклі і, відаць, не ўзнікнуць у бліжэйшым абсягу часу — няма ракі. А нафта цячэ. Тры шчыліны дзейнічаюць, фантануюць, і ў тым якраз месцы, якое з дзяцінства памятае Высоцкі.
Месца называлася лядам, там было дубовае пнёўе, і ён вадзіў туды пасвіць дзедавага каня, а пасля ўрокаў бегаў за апенькамі. Скважыны ўяўляюць сабой невялікія, нават не агароджаныя пляцоўкі, з зямлі вытыркаюцца каленчатыя трубы, на адной з іх прымацаван прыбор накшталт манометра. Нічога асаблівага не ўбачыш, нафта цячэ па трубах, толькі зямля вакол, як на станцыі ці на заводзе, нібы заліта мазутам. Але яго тое відовішча ўзрушыла...
Галю, маладую зямлячку, з якой ён нечакана пазнаёміўся, і, мабыць, сустрэнецца, вядома ж падхапіў вецер перамен. Нафта ў ваколіцах роднага мястэчка, на палескай зямлі! Тады, калі вучыўся ён, шырокі свет вабіў тым самым — ужо шумелі Днепрагэсы, Магнітагорскі, Хібінагорскі, экспедыцыі Шмідта і папанінцаў. Толькі тыя здзяйсненні былі далёка, паўставалі ахутаныя смугой невядомасці, цяпер перамены — побач, і ў сённяшніх парываннях моладзі, відаць, больш будзённасці.
Ён адчуваў, што не засне. Дастаў з чамаданчыка тры сцягнутыя шнуркамі папкі з рукапісам. Калі ён гаварыў Вайнштэйну, што не напісаў кнігі, якой ад яго чакалі, то проста не хацеў пахваляцца: кніга ёсць, напісана і перапісана даўно, ён і прыехаў сюды дзеля таго, каб даць ёй штосьці такое, што можна адчуць толькі ў гэтым горадзе.
Больш чвэрці века прайшло, як скончылася вайна, а ўсё прыходзяць пісьменнікі, якія пра яе расказваюць. Магчыма, ён сам стане адным з такіх позніх баталістаў. Шмат чаго ў жыцці пераплялося, што не дало яму магчымасці выказацца адразу пасля пераможных салютаў.
Высоцкі ледзь не на памяць ведае, што ў кожнай папцы — столькі пісаў, перапісваў. Рамана, які столькі гадоў грэў душу салодкай надзеяй, аднак, не будзе, добра, калі з трох папак, у якіх амаль дзевяцьсот старонак, атрымаецца аповесць.
Ён даўно выношвае ідэю. Яна зрэшты простая: трэба напачатку расказаць, што і як адчуваў ён сам у першы год вайны, калі пасля дзевяцімесячных камандзірскіх курсаў трапіў на фронт, пасля нядоўгіх баёў пад Харкавам апынуўся ў палоне і як пасля неаднаразовых пакутлівых спроб здолеў адтуль выбрацца.
Рукапіс непамерна распух.
Доўгая сентыментальная пуга пра перажыванні юнака, які, вучачыся ў вайсковым вучылішчы сувязі, што было размешчана ў невялікім гарадку пасярод казахстанскага стэпу, сумаваў па родных мясцінах, слухаў па вечарах трывожныя весткі з франтоў, пісаў у розныя адрасы лісты, каб знайсці каханую дзяўчыну, якая — ён гэта ведаў — эвакуіравалася ў савецкі тыл.
Амаль палавіна першай папкі пра эшалон, які вёз новасфармаваны полк на фронт, пра марш па непралазнай гразі да перадавой, пра няўдалы трохдзённы бой і, нарэшце, пра палон — пра голад, знявагу, нечуваныя здзекі.
Нічога гэтага не трэба. Трэба толькі пра тое, як дваццацігадовы лейтэнант, трапіўшы на дрэваапрацоўчы завод ва ўкраінскай частцы Палесся, дзе працавалі адны палонныя і дзе можна было неяк трываць, бо іх, няхай сабе кепска, пачалі карміць, дамаўляецца з такімі, як сам, рызыкуе жыццём, робіць тры няўдалыя спробы і, нарэшце, з палону вырываецца.
Усё астатняе павінна вынікаць з успамінаў, размоў, кароткіх рэплік. Пісанне — тое ж даследаванне. Галоўнае — самому сабе адказаць, як маглі канваіры, накормленыя, сытыя немцы, спакойна глядзець на смерць ад голаду, хвароб, ран, чаму стралялі ў безабаронных палонных, травілі сабакамі, білі за ўсялякую дробязь. Іменна на гэта трэба адказаць, бо сярод канваіраў хоць зрэдку трапляліся інакшыя немцы, якія не страцілі здольнасці спачуваць чалавеку ў яго горкім становішчы.
І ў час вайны, і пасля яе Высоцкі нязменна думаў пра гэта.
За вайну нямецкай мовай ён авалодаў ніштавата: навучыўся без слоўніка чытаць газету, кнігу. У палку сувязі, дзе прыйшлося служыць пасля шпіталю, пазнаёміўся з лейтэнантам-перакладчыкам, маскоўскім хлопцам, які гэтак жа, як ён, скончыў перад вайной дзесяцігодку. Віктар Мілаванаў — так звалі перакладчыка — быў з інтэлігентнай сям’і. Пасля школы шэсць месяцаў вучыўся на курсах і ўжо ў сорак першым годзе трапіў на фронт. Лёс яго быў шчаслівейшы: акружэння, палону не ведаў, ні разу нават не быў паранены.
З Мілаванавым яны моцна здружыліся, асабліва калі вайна скончылася і полк нёс у Германіі гарнізонную службу. Лазілі па бібліятэках, кнігасховішчах, падоўгу размаўлялі, кранаючы пераважна высокія матэрыі. Мілаванаў быў трохі «не от мира сего»: тонкі, далікатны твар, незласлівы, мяккі характар, дапытлівы розум. Яшчэ ў час вайны насіў у сваёй камандзірскай сумцы томік Канта з «Крытыкай чыстага розуму» і «Пралегаменамі». Ён, Высоцкі, такіх кніг тады не чытаў, але цікавасць брала сваё, і ён не раз дапытваўся ў сябра:
— У чым соль філасофіі Канта? Можаш ты мне папулярна расказаць?
Мілаванаў браў трэсачку, выводзіў на зямлі дзве паралельныя рыскі.
— Першая лінія,— тлумачыў ён,— матэрыя, ну, тое, што ўсіх нас акружае. Горы, рэкі, зямля, неба, планеты, зоркі. Другая лінія — свядомасць. Мы з табой, адным словам. Можна прылучыць астатняе чалавецтва. Розніца будзе невялікая. Гаворка ідзе пра суб’ект. Такім чынам, аб’ект, гэта значыць матэрыя, з суб’ектам, гэта значыць з намі, з усімі, хто здольны мысліць, ніколі не сальецца. Яны існуюць паралельна...
Высоцкі нічога не разумеў. Аб’ект, суб’ект? Навошта гэта? Няўжо за такія разважанні Канта лічаць вялікім філосафам? Мілаванаў, бачачы няцямнасць сябра, вінавата ўсміхаўся. Усмешка ў яго добрая, далікатная. У такія хвіліны ён нагадваў дзяўчыну...
Пазней, у студэнцкія, аспіранцкія гады, Высоцкі чытаў Канта, як і астатніх філосафаў,— Арыстоцеля, Гегеля, нават самых навейшых — экзістэнцыялістаў. У моры абстракцый ён пачаў плаваць даволі лёгка, разумеючы, што яго першы настаўнік сам не надта пераварыў Канта. Можа таму, што адольваў яго па арыгіналу?
А Кант — сапраўды адметны філосаф. Ад яго пазнейшая філасофія пацягнула нітачку нявер’я, сумнення, суб’ектывізму. Кант лічыў, што чалавечы розум не ў стане ахапіць, зразумець тое, што адбываецца ў акаляючым чалавека свеце рэчаў, бо ён, розум, мае справу не з самімі рэчамі, а толькі з іх адбіткамі ў свядомасці. Матэматыку, геаметрыю, трыганаметрыю Кант лічыць чыстым розумам, бо навукі гэтыя нібыта ўзніклі не з вопыту і практыкі, а прыўнесены свядомасцю: яны вывучаюць асаблівасці прасторы, часу — катэгорый, якія аб’ектыўна не існуюць і дадзены чалавеку апрыёрна, гэта значыць, без удзелу вопыту і практыкі.
Калі свет нельга пазнаць, то яго можна стварыць — воляй, сілай навязаць людзям, грамадству якія хочаш уяўленні — такую выснову зрабілі пазнейшыя філосафы Шапенгаўэр, Ніцшэ. Фашысты якраз і ўхапіліся за Ніцшэ, узвёўшы яго ў ранг свайго ідэолага.
Высоцкі памятае: у Германіі, у кожнай бібліятэцы — дамашняй ці грамадскай — яму трапляліся на вочы кнігі Канта, Ніцшэ. Гегеля, Маркса, Леніна, вядома, не было. Толькі аднойчы ён знайшоў томік, выдадзены ў пачатку трыццатых гадоў, з партрэтам правадыра, якім малявалі яго, калі Высоцкі толькі пачаў хадзіць у школу. Той немец, які ў сваёй шафе хаваў Леніна, відаць, быў смелы чалавек. Добра, што ён усё-такі быў. Бо найчасцей, бадай, у кожнай сямейнай шафе Высоцкі знаходзіў «Майн Кампф» Адольфа Гітлера і «Міф дваццатага стагоддзя» Альфрэда Розенберга.
Дык вось так, у дваццатым стагоддзі — міфы. Фашысты не бачылі ў гэтым нічога кепскага. З Ніцшэ ўзялі ідэю звышчалавека, паняцце волі. «Свет як воля і ўяўленне» — называецца адна з кніг Шапенгаўэра. Менавіта такі свет збіраліся пабудаваць фашысты. Праз кроў, трупы, знішчэнне цэлых народаў пракласці дарогу тысячагадоваму рэйху. Калі ісціны няма, немагчыма да яе дабрацца, то можна ісціну прыдумаць, прымусіць у новаяўлены міф паверыць. Трэба толькі воля, сіла. На ёй трымаецца свет.
Гэта, вядома, тэорыя. Ён, Высоцкі, як нявопытны пісьменнік зрабіў памылку, адвёўшы ў сваім рукапісе залішне вялікае месца тэарэтычным развагам. Нічога гэтага не трэба. Радавыя немцы, з якімі ён сутыкаўся, калі трапіў у палон, і пазней, калі бачыў іх у якасці палонных, і яшчэ пазней, калі знаходзіўся ў Германіі, размаўляў з кім хацеў,— дык вось усе гэтыя немцы ні Ніцшэ, ні Альфрэда Розенберга не чыталі, некаторыя нават не ведалі, што ёсць такія кнігі. Але чаму ж тады многія з іх былі такія жорсткія, бязлітасныя да сваіх ахвяр, палілі жывымі ў захопленых вёсках старых, жанчын і дзяцей, знішчалі палонных?
Усю ноч Высоцкі пісаў. Перш за ўсё трэба пакінуць і нават пашырыць карціны, прысвечаныя палону. Ён нічога не будзе выдумваць, пакажа толькі тое, што пабачыў, перажыў.
Ён пачаў з аркі. Да дробязей бачыў цяпер гэтую арку над уваходнымі варотамі ў лагер, якім стала аплеценая калючым дротам тэрыторыя невялікага дрэваапрацоўчага завода з цыркуляркамі, піларамай, стусамі бярвенняў, двума прысадзістымі баракамі, у якіх размяшчаліся палонныя, і акуратна дагледжаным з бляшчаным дахам дамком, дзе жыла ахова. Некалі заводзік быў часткай невялікага пасёлка, што ляжаў пры чыгуначнай ветцы-аднапутцы. Ад склада, які цяпер быў за дротам, да сінеючага ўдалечыні лесу вяла вузкакалейка, па якой прывозілі бярвенне. У лес палонных не пускалі. Там працавалі пасялкоўцы: валілі сосны, грузілі на вузенькія платформы, паравозікам падганялі да самай аркі. Раз у тры дні ўваходныя вароты расчыняліся, і машыніст, падаўшы прарэзлівы гудок, заганяў цуг платформаў у лагер. Іншых цывільных сюды не пускалі.
І яшчэ раз у тыдзень, пастроіўшы калону, прыхапіўшы ўсіх лагерных аўчарак, канвой выводзіў палонных на станцыю — грузіць у эшалон шпалы, дэталі ад бункераў — прадукцыю заводзіка. Гэта было адзінай прасветлінай у лагернай аднастайнасці: віску піл, цыркулярак, груку піларамы, чухканні паравозіка.
Высоцкі глядзіць цяпер на папярэдняе жыццё свайго героя толькі праз калючы дрот лагернай агароджы. Старонкі, напісаныя раней — пра даваенныя сяганні юнака, вучылішча сувязі, баі пад Харкавам — трэба перайначыць і падаць праз адчуванні вязня, які дзень і ноч трызніць пра лес і пра волю. І ўвесь час хоча есці. Думае толькі пра хлеб. На гэтым ён пабудуе першую частку аповесці.
Высоцкі больш выкрэслівае, чым піша. Здымае абзацы, абсякае мярэжу лішніх слоў, сказаў, падпарадкоўваючы рытм, мелодыю апавядання настрою, які цяпер уладна авалодаў ім. Зусім не шкода выкідваць, перакрэсліваць цэлыя старонкі дзеля аднаго толькі сказа ці якой-небудзь дэталі.
Штосьці надзвычай важнае ў жыцці яго герой спазнаў там, у лагеры, і як доўга Высоцкі, вельмі няўдалы пісьменнік, ішоў да гэтай высновы. За ўцёкі з лагера кара была адна — смерць,— аднак яго лейтэнант тры разы паўтарыў спробу. Пра тое — будзе ці не будзе жыць — не думаў. Наогул на вайне ніхто пра такія рэчы не думае, нават стараецца адагнаць думкі пра гэта, калі яны прыходзяць. Вайна — асобы стан духу. Можа, таму адзін чалавек так лёгка забівае другога, не адчуваючы асаблівых дакораў сумлення.
Час ад часу Высоцкі ўстае, закурвае, падыходзіць да расчыненага акна. У горадзе рэдкія агні, прыціхлыя начныя зыкі: прамчыць па набярэжнай таксі, азавецца ўнізе, у якім-небудзь дворыку, певень. Горад спіць. Тут, здаецца, нават і прадпрыемстваў такіх няма, якія б працавалі ў начную змену. Хіба толькі электрастанцыя ды тэлеграф.
У гэтую ноч Высоцкі як бы жыве ў двух вымярэннях — у мінулым і сённяшнім. Пераход ад аднаго стану да другога адбываецца вокамгненна. Калі ён стаіць ля акна, глядзіць на горад — адчувае сябе сённяшнім, сталым чалавекам, сядзе да стала — і адразу пераўвасабляецца ў далёкага, дваццацігадовага лейтэнанта, у якога сэнс жыцця — вырвацца з палону. Ёсць, значыць, тое, што называецца сувяззю часоў.
Добра, што ён згадзіўся чытаць лекцыі і прыехаў сюды. Як бы прадчуваў, што толькі тут, у горадзе маладосці, можа з’явіцца настрой, які дазволіць са святым трапятаннем перапісваць, перайначваць парудзелыя ад доўгага ляжання лісткі.
Калі пачало світаць, перад Высоцкім ляжаў стусік паперы. Ён перачытаў напісанае ноччу, а таксама ўшчэнт пакрэмсаныя папраўкамі-ўстаўкамі старыя аркушыкі, і застаўся задаволены. Нешта атрымліваецца. Ён гэта нутром усім адчувае. Што — нават ён, які столькі гадоў тлуміць студэнтам галовы, раскрываючы сутнасць літаратуры, дакладна не скажа. Ёсць адчуванне праўды, суладнасці. Літаратура, відаць, трымаецца на вымярэнні жыцця па найвышэйшых законах чалавечага духу. Увогуле, дзіўная рэч — літаратура. У многіх адносінах — загадка, тайна. Не на сваім месцы слова ў сказе, і ад усяго сказа патыхае фальшу. У матэматыцы ад перастаноўкі складаных сума не мяняецца, у літаратуры — мяняецца.
Высоцкі зачыніў вокны, распрануўся і, дацягнуўшыся да ложка, адразу заснуў. Зусім не чуў, як абудзілася гасцініца, як ляскаталі дзверы, алюмініевыя спінкі раскладушак — іх зноў складвалі, прыбіраючы з вестыбюля.
Ён прачнуўся апаўдня і, паснедаўшы, рашыў завітаць у рэдакцыю. З былых супрацоўнікаў там толькі Вайнштэйн ды Карчны. Але Вайнштэйн ужо, мабыць, плёскаецца ў цёплым моры, а з Карчным ён блізкім не быў. «Добры дзень», «Як жывеш?», «Бывай здароў» — толькі і было гаворкі. Трэба ўсё ж пазнаёміцца з машыністкай, перадрукоўваць пакрысе напісанае.
Рэдакцыя ў адміністрацыйным будынку разам з гаркомам, гарсаветам і іншымі ўстановамі. Будынак звернуты фасадам на Цэнтральную плошчу. Доўгі калідор, наўзбоч пакоі. Пакой на двух супрацоўнікаў. Раскоша. І новае племя газетчыкаў.
На аддзяленні журналістыкі Высоцкі таксама чытае курс літаратуры, таму знаёмыя ёсць. Нават сам рэдактар знаёмы — чарнявы таварыскі хлапчына гадоў трыццаці. Сустрэўшы Высоцкага ў калідоры, адразу вядзе да сябе ў кабінет.
— З’ездзім на Нафтабуд, Алесь Іванавіч,— запрашае рэдактар.— У нас «газік», паедзем, куды захочаце. Я ж ведаю, журналісцкая жылка ў вас трымціць.
Высоцкі ахвотна згаджаецца.
— Паедзем. Калі можна, па калгасах павазіце. Я тут у кожнай вёсцы быў.
— Павозім. Мабыць, забылі, як прымалі ў мяне экзамен?
— Не забыў. Вы падрыхтаваліся як трэба. Проста бліскуча адказвалі.
— Вас баяўся. Ведаў, што тут працавалі. Каб паставілі тройку, мяне б у рэдакцыі засмяялі. Я ж універсітэт завочна заканчваў, працаваў загадчыкам аддзела.
На стусік спярэшчаных праўкай старонак рэдактар глядзіць з павагай.
— Артыкул.
— Падымайце вышэй.
— Пакіньце. Машыністка перадрукуе.
— Хачу сам пазнаёміцца з машыністкай. Буду яшчэ прыносіць.
Праз паўгадзіны Высоцкі пакідае рэдакцыю, не спяшаючыся ідзе ў канец вуліцы, дзе ў суседстве з абкомам размяшчалася рэдакцыя ранейшай абласной газеты. Хутка ён даходзіць да знаёмага драўлянага дамка, які нагадвае пастаўлены на тарэц вялікі карабок запалак. Па ўсіх прыкметах, тут цяпер камунальныя кватэры — занавескі, шторы на вокнах, замест аднаго высокага ганка — цэлых тры. Высоцкаму аж сумна стала.
Праз вуліцу наўскасяк мураваны будынак пошты, якая адраса не мяняла, і Высоцкі кіруе туды, купляе ў кіёску газету і, прымасціўшыся на скамейцы са спінкай і масіўнымі чыгуннымі ножкамі, доўга сядзіць.
Двухпавярховы, драўляны, зрублены на прамы вугал дамок, падобны на карабок запалак, шмат у яго жыцці значыў. Ранейшай рэдакцыі газеты — большай па ўдзельнай вазе і па штату — месца ў ім хапала. Высоцкі нібы зрокава бачыць рыпучую крутую лесвічку, якая вяла на другі паверх, абшарпаныя шпалеры на сценах, соты пакойчыкаў, кабінетаў.
На першым паверсе ў цесных каморках валадарылі аддзелы пісем, культуры, сельскагаспадарчы і машынапіснае бюро. Два старыя «Ундэрвуды» пад спрактыкаванымі пальцамі рэдакцыйных машыністак трашчалі, нібы кулямёты, так што чалавек, які праходзіў міма дамка, нават не зірнуўшы на шыльду, мог здагадацца, якая тут установа.
Прымала Высоцкага ў рэдакцыю Вольга Самсонаўна Бакуноўская, маленькая, рухавая, з заплеценымі ў старамодны клубок валасамі, з сінімі, па-дзіцячаму даверлівымі вачамі.
— Вы друкавалі што-небудзь?
— Вершы. У вашай газеце.
— Ведаеце рэдакцыйную работу?
— Паўгода працаваў карэктарам.
— Ай, як добра! Аформім раз’язным карэспандэнтам. Кватэры не дадзім, картачку — з новага месяца. Заданні палучыце ў аддзелах.— Паглядзеўшы на шынель, які Высоцкі не паспеў нават расшпіліць, на чамадан, пастаўлены ля дзвярэй, яна вінавата ўсміхнулася: — З кватэрамі цяжка. Пакуль знойдзеце, начуйце ў рэдакцыі.
Размова аб уладкаванні на працу ў такую паважаную ўстанову, як рэдакцыя, заняла не болей пяці хвілін. Вольга Самсонаўна на вайсковы шынель глядзела з павагай.
Ён начаваў у рэдакцыі месяцы тры, пакуль не знайшоў уласны куток.
Дзіўны быў пасляваенны час. Па-свойму вялікі і непаўторны. Настрой, нягледзячы на руіны, зямлянкі, голад, холад, панаваў высокі і ўзнёслы. Сам Высоцкі быў у яго ўладным палоне. Скончылася агромністая, нечуваная ў гісторыі вайна, думаў ён, і цяпер пачнецца эпоха міру і шчасця. Хіба мільёны жыццяў, прынесеныя ў ахвяру, не зарука такога шчасця?
Ахоплены радасцю ад сустрэчы з роднымі мясцінамі, Высоцкі даволі хутка, нешта праз месяц пасля паступлення ў рэдакцыю, напісаў першы нарыс. З’ездзіў у калгас, ва ўцалелую вёску, пагаварыў з брыгадзірам, учарашнім франтавіком, і напісаў.
Ён чакаў трыумфу, прызнання сябе як газетчыка.
Дубовік, загадчык сельгасаддзела, высокі, шыракаплечы, моцна складзены і ў той жа час з туберкулёзам у грудзях, парадкам глухаваты, выбуховы, як дынаміт, доўга падкрэсліваў сінім алоўкам паасобныя словы.
— Слухай, карэспандэнт. На шасці старонках я налічыў трыццаць два словы «ўрачыста». Хачу ўрачыста заявіць, што кідаю твой нарыс у карзіну...
Што ж, Высоцкаму трэба было патрошкі спускацца на зямлю.
Высоцкі ў асноўным працаваў на сельгасаддзел, і пісаць вучыў Дубовік. Загадчык аддзела якраз перажываў паласу ўзлёту. Бадай у кожным нумары не толькі абласной, а і рэспубліканскай газеты паяўляліся заметкі, карэспандэнцыі, нарысы, падпісаныя псеўданімам «Ал. Баравы». Ён быў проста нястомны — гэты Баравы,— нікуды не ездзіў, не вытыркаў носа з рэдакцыі, але ведаў пра справы кожнага больш-менш віднага калгаса, МТС. Мог даць характарыстыку старшыням, брыгадзірам, звеннявым, якія па тым часе пачыналі грымець.
Высоцкі лічыў, што ніколі не стане такім дасведчаным, як Дубовік. І не навучыцца так лёгка пісаць. Той клаў на стол стусік акуратна нарэзанай газетнай паперы, падсоўваў бліжэй чарнільніцу, выганяў з кабінета курыльшчыкаў і, не зважаючы на размовы, тэлефонныя званкі — можа таму, што быў глухаваты,— пісаў. Адразу прыдумваў назву, адзначаў абзацы, дыялогі, амаль нічога не выкрэсліваў. Яго стыль, манера здаваліся Высоцкаму ўзорам. Ён і цяпер памятае пачатак аднаго нарыса, напісанага Баравым: «Ехалі трактарысты. Ехалі на рамонт...»
Свой час Высоцкі праводзіў пераважна ў камандзіроўках і за год шмат чаго дасягнуў. Ведаў структуру партыйных, савецкіх, сельскагаспадарчых органаў, дазнаўся, хто каму падначальваецца, ад каго што залежыць, памятаў нормы высеву, глыбіню ворыва, тэрміны сяўбы, сенакосу, уборкі. Зрэшты, амаль да паўналецця ён жыў сярод поля, лесу, і вялікай навукі не трэба было. Вобласць тым часам адставала па ўсіх паказчыках — трактарны парк зношаны, коней мала, ды і тыя хварэлі, большая палавіна пагарэльцаў не вылезла з зямлянак, ураджаі, надоі мізэрныя. А ў райзо стракаталі арыфмометры, у калгасы спускаліся паперы: пасеяць столькі, угнаення ўнесці столькі, ураджай сабраць такі. Рэгламентацыя поўная.
Ён памятае, як першай мірнай вясной начаваў у маленькай размешчанай сярод пяскоў вёсачцы. Старшыня даў паснедаць, павёў паказаць набытак. З часу, калі адсюль прагналі немцаў, прайшло два з палавінай гады, мужчыны толькі-толькі вярнуліся з фронту, і Высоцкі не разлічваў убачыць што-небудзь асаблівае. Але нават узрадаваўся, калі старшыня падвёў да новенькага, як лялька, кароўніка. Белыя, адгабляваныя сцены яшчэ пахлі смалой, пазы закладзены мохам — нібы не кароўнік, а хату будавалі — усё прыгнана, дагледжана, прыладжана. А цесляры — дзесятка паўтара моцных, у самай сіле дзядзькоў — часалі склюдамі бярвенне, за вёскай, на полі дружна зелянела маладая рунь. Як было не захапіцца малюнкам зладжанай, дзе ніхто нікога не падганяе, працы, яе вынікам, даляглядам, які адкрываўся вачам у недалёкім будучым!
Між тым цесляры прыпынілі работу, закурылі. Адзін з іх — высокі, з няголеным тварам — загаварыў:
— Таварыш, калі ты з газеты, то напішы вот пра што. Да вайны ў нас быў чарапічны заводзік. Немцы спалілі. Трэба адбудаваць. Няхай дадуць крэдыты, мы самі адбудуем. А то якія ў нас заработкі? Жыта вырасце, дык забяруць на пастаўку. Зноў будзе па дзвесце грамаў. А мы жыць хочам, зямлю любім. Калі так не зробяць, разыдуцца людзі. Тут чыгунка блізка, а заработкі там большыя...
Усюды, дзе ў першыя пасля вайны гады бываў Высоцкі, паказвалі новыя кароўнікі, цялятнікі, канюшні, свінарнікі. Гэта былі нібы першыя ластаўкі мірнага жыцця. Другім хваліцца не выпадала — ні ўраджаямі, ні надоямі. Але пра адыходніцтва яшчэ не гаварылі. Цесляры з пясчанай вёсачкі нібы глядзелі наперад.
Ужо ў той час упаўнаважаныя аргнабора насіліся па сельсаветах, калгасах, прываблівалі высокімі заработкамі, праязнымі, сутачнымі, прагрэсіўкай; давалі грошы наперад — падпішы толькі ўмову. Вербавалі ў Карэлію, у Данбас, у Мінск, на будоўлі заводаў, гарадоў. Але нават моладзь калі і падавалася ў адыход, то не вельмі ахвотна.
Высоцкі пісаў і пісаў. Пра людзей, на якіх натрапіў у час камандзіровак, і пра іхнія справы. У яго ставала слоў напісаць шэсць старонак — падвал у газетнай паласе — пра каваля, які з сям’ёй сядзеў у зямлянцы, не будаваў уласнай хаты, затое накаваў на ўвесь калгас сякер, крукоў, назубіў сярпоў, адрамантаваў плугі, бораны. Наступныя нарысы былі пра даглядчыцу, якая гатавала для зняможаных ад бяскорміцы калгасных цялят пойла з уласнай бульбы, пра аднаногага паштальёна, які, разносячы лісты, штодзень абходзіў на дзеравяшцы вялікае, на некалькі вуліц сяло. Ва ўсіх гэтых матэрыялах Высоцкі дадаваў сёе-тое ад сябе, дадумваў, прыдумваў.
Дубовік быў бязлітасны.
— Адкуль ты ведаеш, што адчуваў каваль? Даведку з пячаткай ён табе даў? Мякіна, сентыментальшчына. Газетчыку трэба толькі факты. Чым ты дакажаш, што ў тую раніцу свяціла сонца? А можа, дождж ішоў. Лірыка гэта. А ў газеце лірыцы не месца.
З нарыса пасля такой пераніцоўкі выходзіла куцая заметка.
Дыялогаў, якія не насілі дзелавога характару, розных пейзажаў, а тым больш паглыблення ў думкі, пачуцці людзей, пра якіх ішла гаворка, Дубовік не цярпеў.
Нарыс пра пясчаную вёсачку, пра размову з цеслярамі наконт чарапічнага завода, крэдыту загадчык аддзела забракаваў па другой прычыне.
— Ты дырэктывы не давай. Ёсць каму даваць. Наша задача — весці правільную лінію. Стратэгі ў тым тваім калгасе знайшліся. У вобласці лепей ведаюць...
На нарадах, сходах актыву вяліся заклікальныя размовы — выселіць з зямлянак народ, рашуча падняць ураджайнасць, выканаць, перавыканаць абавязацельствы, заданні, планы. А іх было многа. Аб’яўляліся месячнікі па ўдарнай вывазцы драўніны, угнаення на палі, рамонту дарог, нарыхтоўцы кармоў. Пра самае галоўнае — як жывуць выканаўцы планаў, які іхні заробак — прамоўцы ўмоўчвалі, як бы гэта было штосьці дробязнае і нявартае ўвагі.
Высоцкі ведаў аднаго намесніка старшыні райвыканкома, па-вайсковаму падцягнутага і нават апранутага на вайсковы манер — тады любілі так апранацца: гімнасцёрка з сіняга шавіёту, галіфэ, хромавыя боты. Ён выступаў на ўсіх сходах, нарадах, але ніколі спецыяльна не рыхтаваўся да прамоў. Нёс на трыбуну жмут графікаў, заданняў, зводак. Тон яго выступленняў быў да празрыстасці ясны, нават па-дзіцячаму наіўны. Намеснік старшыні райвыканкома называў па парадку адстаючыя калгасы і, звяртаючыся да старшынь, пытаўся:
— Табе план па яйцу даведзен? Даведзен. Чаму не здаеш яйцо?
І гэтак аб ходзе выканання кожнай кампаніі.
Сам між іншым быў не такім ужо бяссрэбранікам.
Калі дзялілі прысланыя ў раён бэбахі — дапамогу пацярпеўшым ад вайны, то, расказвалі, ледзь не з кулакамі кідаўся, стараючыся ўрваць сабе паболей, з навейшага, лепшага матэрыялу.
А ўвогуле райкомаўцы, райвыканкомаўцы былі вялікія трудзягі, гарапашнікі, раскошы не бачылі, у паношаных шынельках, распоўзлых ботах мясілі прасёлачную гразь, падштурхоўваючы ўласным плячом непадатлівы воз рэзруху, нягод, нястачы — спадчыну агромністай спусташальнай вайны.
У вокнах абкома — ён размяшчаўся побач з рэдакцыяй — усю ноч блішчала святло. Стыль быў такі — працаваць ноччу. І, відаць, не ад адных абкомаўцаў залежаў. Расказвалі, што першаму сакратару, аграному па спецыяльнасці, праслаўленаму камандзіру партызанскага злучэння, якое дзейнічала ў паўночных раёнах рэспублікі, у тры гадзіны ночы пазваніў Вярхоўны — прачытаў натацыю за марудныя тэмпы хлебаздачы.
І яшчэ смылела ў грудзях ад горычы: пачуццё, мабыць, вядомае ўсім, хто на пераможным этапе вайны дайшоў да Германіі, бачыў апранутыя ў мур, камень вёскі, дабротныя, агароджаныя ад усяго свету двары баўэраў, іх вастраверхія, крытыя чарапіцай дамы. А нашы вёскі, нібы статак авечак, што збіліся ў летнюю спякоту, дый тыя папаленыя, зруйнаваныя; пагарэльцы, якія вылазілі з зямлянак, ставілі хаткі, на жывую нітку — абы хутчэй улезці пад дах.
Другая сусветная адгрымела, эпоха міру, шчасця аднак не спяшалася наступаць. Наадварот, як бы паўставаў яшчэ болей страшны прывід трэцяй сусветнай: Бізонія, Трызонія, заакіянская Амерыка размахвала атамнай бомбай. Што ж, трэба падцягваць, тужэй заціскаць рэмень, мы, пакаленне, нібы закліканае стварыць умовы для новых, сапраўды шчаслівых пакаленняў. Так думаў Высоцкі.
Ён ездзіў і ездзіў. Начаваў у вёсках — большая палавіна іх жыхарства маладыя ўдовы, дзяўчаты, якім не суджана дачакацца жаніхоў. Апранутыя як прыйдзецца, яны віламі выкідвалі з хлявоў гной, сеялі, палолі, жалі, малацілі, вазілі на нарыхтоўчыя пункты збожжа. Першы мірны хлеб краіны. Дый на рыштаваннях у Мінску стаялі дзяўчаты — сярод першых будаўнікоў іх было там не меней палавіны.
І яшчэ кок-сагыз быў — паўнаўладнае жаночае царства. Вёска яшчэ не наелася хлеба, а ўжо мусіла напінацца, каб апрануць у гуму колы аўтамашын, самалётаў. І поўзалі жанкі, дзяўчаты наўколенцах па балотным тарфяніку, перамерваючы яго за лета па некалькі разоў.
А газеты спявалі. Матэрыялы, якія ў іх змяшчаліся, дыхалі бадзёрасцю, дух, які іх нарадзіў, Высоцкі нібы адчуваў у самім сабе. Скончылася агромністая вайна, і мы ў ёй перамаглі. То чаму ж не пераможам цяпер, калі не свішчуць кулі, а над галавой мірнае неба і сонца?
Аднойчы выпадак сутыкнуў Высоцкага з пісьменнікам, які прыехаў з Мінска па спецыяльнай камандзіроўцы. Яны начавалі ў гасцініцы ў тым самым чыгуначным гарадку, адкуль трэба дабірацца ў надпрыпяцкі горад, харчаваліся ў буфеце — там давалі шчаўе з апенькамі і маленькі кавалачак хлеба. Пісьменнік адну за другой разменьваў соценныя: яны мелі не надта высокую вагу — вып’еш пару кухляў піва, купіш дзве пачкі папярос.
Пісьменнік разам з Высоцкім пакіраваў у больш-менш перадавы калгас, ішлі лясной дарогай, заблудзіліся; затое пабывалі ў вёсках, куды не думалі завітваць, начавалі ў лесніка, у брыгадзіра трактарнай брыгады. Пісьменнік нічога асаблівага не запісваў — так, прозвішча, якую-небудзь лічбіну. Размаўляў, як размаўляў бы на яго месцы кожны, хто трапіў да незнаёмых людзей.
Тыдні праз два ў рэспубліканскай газеце пачалі друкавацца нарысы. Божа ты мой! Аказваецца, усё заўважыў пісьменнік, усё занатаваў у памяці: лужынкі талай вады, якія, нібы люстэркі, адсвечвалі на вясновым сонцы, рудую мінулагоднюю асаку — праз яе на балотных купінах прабіваліся тоненькія сцяблінкі чорнагалова; як бы ў нейкім вокамгненным здымку паказаў лесніка, брыгадзіра, старшыню калгаса, наогул усіх людзей, з якімі прыйшлося сутыкнуцца і размаўляць. І нічога не выдумліваў: быў калгас, што толькі-толькі пачынаў станавіцца на ногі, людзі, якія хацелі жыць, працаваць, верылі, што заўтра будзе лепей.
Ён толькі адну дэталь абмінуў: на станцыі, дзе ў буфеце харчаваліся з Высоцкім, было поўна мяшочнікаў: на адкрытых платформах, на тармазных пляцоўках, у тамбурах вагонаў вязлі хлеб мужчыны і жанчыны: хто мяшок, хто два, і нават чыгуначнае начальства не забараняла яго такім манерам перавозіць.
У тоўстых літаратурных часопісах сталі друкавацца аповесці і раманы пра нядаўнюю вайну, і Высоцкі з прагнасцю на іх накідваўся. Ён ужо меў кватэру: адгароджаны фанернай перагародкай закутачак, дзе памясціўся жалезны ложак і тумбачка. Пра вайну таксама пісалася праўда, толькі як бы ўсечаная: пра адступленні, акружэнні гаворкі не было, а калі дзе-небудзь мімаходзь упамінаўся палон, то герой трапляў туды толькі паранены — іначай не было яму апраўдання.
І замільгаў у газетах крылаты выраз: салдат-пераможац, што прайшоў ад Сталінграда да Берліна. Вобраз такі можна было прыняць толькі як збіральны, бо Высоцкі добра ведаў, як нялёгка прайсці салдату не то што ад горада да горада, а ў час наступлення нават да бліжэйшай вёскі. Ці, можа, тое, што ведаў, бачыў ён, нічога не значыла?
Суровы, вялікі быў час, дыхаў аскетызмам, мераў чалавечыя справы надта высокімі меркамі. Але раз назаўсёды дадзеных мерак быць не можа, разважаў Высоцкі, інакш — няхай сабе няпісаныя — паявяцца графачкі, рубрычкі, якія падзеляць тых, хто мае аднакае права на зямлю, ваду, паветра, сонца, на беленькіх, чорненькіх, паласаценькіх...
Пісаў Высоцкі найчасцей ноччу, у рэдакцыі, там жа, паклаўшы пад галаву камплект мінулагодняй падшыўкі, заставаўся начаваць нават і тады, калі ўжо меў кватэру. Добра ў рэдакцыі: можна адчыніць фортку, курыць, крочачы па пакоі з кута ў кут, абдумваць чарговы абзац. Субяседнікі, каб пагаварыць, адвясці душу, таксама былі: вартаўнік Залман Перац і начальнік Рудэрман.
У Залмана сын карэспандэнт рэспубліканскай газеты, на яе палосах амаль штодзень мільгае яго імя, і бацька кожны раз пахваляецца:
— О, мой Міша... Такая галава!..
Высоцкі сынам-карэспандэнтам не захапляўся, хоць праўды бацьку ў вочы не гаварыў. Малады Перац пісаў неахайна, ніколі не задумваўся над словам, яго нават у абласной газеце нальга было без карэннай праўкі друкаваць. Затое ён быў учэпісты ў другім: паедзе пісаць пра леспрамгас і вернецца ў фуфайцы, ватніку, валёнках — апранулі як лесаруба.
Стары Залман, даведаўшыся, што Высоцкі пабываў у якім-небудзь раёне, доўга распытвае пра цэны на бульбу, мяса, яйкі. Пачуўшы адказ, нездаволена крэкча, шморгае тоўстым носам:
— Пражыві на маёй зарплаце. На кілаграм каўбасы зарабляю...
Рудэрман — ціхі, задуменны, мяккі. Любіць літаратуру, размаўляе з Высоцкім пра Чэхава, Гогаля, Купрына. Немалады — на галаве пралегла прыкметная лысіна — вастратвары, з глыбокімі западзінамі ў падлоб’і, аднак не пакідае мару паступіць ва універсітэт. Хоць завочна, бо мае дваіх дзяцей, а іх трэба карміць.
Тое, што ў гарадку шмат яўрэйскага насельніцтва, мае непасрэднае адбіццё на складзе рэдакцыі: палавіна яе супрацоўнікаў — яўрэі. Найбольш здольны Блюменталь — адказны сакратар, той самы, што некалі надрукаваў першыя вершы Высоцкага. Прайшоў вайну — працаваў у ваеннай газеце — інтэлігентны, абыходлівы, начытаны, сам піша вершы. Блюменталь ніколі ні на кога не крычыць, але аўтарытэт яго бездакорны.
Яўрэі жывуць у гарадку з незапамятных часоў, на могілках пад высечанымі з каменю прамавугольнымі слупкамі ляжаць косці прадзедаў, прашчураў, аднак тое, што ў іх жылах цячэ кроў спякотнага Усходу, сказваецца моцна. Кожную навіну, асабліва калі яна датычыць аднапляменніка, паспяховага яго прасоўвання па службе, абмяркоўваюць горача, тэмпераментна.
Можа, гэта ад таго ў іх, думае Высоцкі, што ў старым дарэвалюцыйным жыцці былі прыніжаны, фашысты іх знішчалі, і яны рады кожнаму выпадку выставіць свае здольнасці.
Блюменталь між іншым ніколі ў такіх гаворках не ўдзельнічае, а калі чуе, то паблажліва ўсміхаецца.
Уласным карэспандэнтам у газеце працуе Ціхон Бобла, тоўсты, мажны, з шырокім безбародым тварам і вузкай прораззю жорсткіх татарскіх вачэй. Раёны, што ўваходзяць у куст, запрыпяцкія, найбольш багатыя. Але ў Боблы і дзяцей багата, здаецца, васьмёра, і розных дапамог, якія яму дабаўляюць да заробкаў, не хапае. Атрымаўшы ганарар, ён подбегам валюхае на пошту і перасылае жонцы грошы не звычайным, а тэлеграфным пераводам — каб атрымала ў той жа дзень.
З Боблам Высоцкі найчасцей падарожнічае. Ціхон — карэспандэнт бывалы і хітры. Пачынаў работу яшчэ ў саюзнай асаавіяхімаўскай газеце аж у пачатку трыццатых гадоў. У ватовай паддзёўцы, вялізных распоўзлых ботах ён транспартам не карыстаецца — ад калгаса да калгаса, з раёна ў раён вандруе пеша. Такім манерам і харчуецца — хто пусціць пераначаваць, той і павячэраць дасць.
У Боблы насмешлівы, іранічны розум, ён умее размаўляць з кожным, каго ні сустрэне, ведае становішча спраў не толькі ў раёнах і калгасах, а ў брыгадах і на фермах. Фактаў у яго галаве — безліч. Але ў той жа час Бобла абыякавы і нават страшэнна лянівы — кніг не чытае, узровень яго адукацыі нізкі — ён, як быў, так і застаўся селькорам трыццатых гадоў.
Заметак, карэспандэнцый, а тым больш нарысаў Бобла не піша, ён проста падпіхвае пад шкло, якое ляжыць на стале загадчыка сельгасаддзела Дубовіка, матэрыялы, складзеныя па вельмі няхітраму прынцыпу — назва калгаса, прозвішча старшыні калгаса, станоўчы ці адмоўны факт, які меў месца. Але ў рэдакцыі пастаянна ўзнікае патрэба распачаць якую-небудзь кампанію, і, атрымаўшы ад рэдактара дырэктыву, Дубовік пачынае корпацца ў стусе Боблавых папер, заўсёды знаходзячы факт, які адпавядае новым запатрабаванням. Нюх на факты ў Боблы востры — стары газетны воўк.
Так вось працавалася. Праз год прыйшоў новы рэдактар — яшчэ ў вайсковым шынялі, з маёрскімі пагонамі. Вольга Самсонаўна з гэтага часу стала лічыцца звычайнай загадчыцай аддзела.
Не хто іншы, як Дубовік — суровы настаўнік і найбольшы ў рэдакцыі аўтарытэт — прадставіў Высоцкага новаму рэдактару.
— Наш спецкор. За паўгода дайшоў да нарыса і нават фельетон надрукаваў. Падае надзеі.
Гэта была, а тым больш з вуснаў Дубовіка, найвышэйшая пахвала.
Жыццё тым часам мералася на пуды, цэнтнеры, гектары. Ідэі, якія вынікалі з таго, што пісаў Высоцкі, дый усе астатнія супрацоўнікі рэдакцыі, былі не вельмі складаныя: арганізаваць справу, падняць людзей, дабіцца большых гаспадарчых поспехаў. Трэба было верыць у тое, да чаго заклікаеш. Высоцкі верыў. Ды і нельга было не верыць. Людзі хочуць жыць, будаваць хаты, заводзіць сем’і, дамагацца большага дастатку. То чаму яны павінны дрэнна працаваць?
Ён ездзіў, чытаў, пісаў, харчаваўся дрэнна, першы год прахадзіў у шынялі, ботах, якія прынёс з вайны,— тады многія так хадзілі. Жыў на ўздыме, жыццё, здаецца, толькі-толькі пачыналася, хоць і за плячамі было шмат чаго перажытага. Пра вайну — нядаўнюю, многа ў чым незразумелую — думаць, аднак, не хацелася. Як бы мір і вайна былі зусім розныя рэчы.
Завядзёнка ўсюды аднакая: студэнты едуць на бульбу. Курс, на якім чытае Высоцкі, дэкан спецыяльна затрымаў на чатыры дні, каб даць магчымасць прыезджаму, спецыяльна запрошанаму выкладчыку вычытаць свае гадзіны. Дзеля гэтага яму аддадзены гадзіны астатніх выкладчыкаў.
Малюнак студэнцкіх збораў таксама аднакі. З клумкамі, рукзакамі за плячамі гаманлівая талака рассаджваецца па аўтобусах, грузавіках, у якіх замест кузаваў драўляныя буды. Шафёры стаяць купкамі, кураць, перамаўляюцца, чакаючы, пакуль студэнты рассядуцца.
З мясцовага інстытута, калі Высоцкі жыў у горадзе, студэнтаў на бульбу не пасылалі. Цяпер пасылаюць. Дзеці вёскі, яны на два, тры тыдні, а то і на цэлы месяц, зноў вернуцца туды, дзе раслі, распрамлялі крылле, каб паляцець у новыя далі. Хоць далі для выпускнікоў педінстытута вядомыя — тая ж вёска, васьмігодка ці дзесяцігодка. Але не ўсе туды паедуць, а паехаўшы, не ўсе застануцца. Дзеці вёскі ўжо прылучыліся да горада, яго даброт, даляглядаў і, колькі ёсць змогі, імкнуцца вярнуцца на асфальт. Дыпламаваных настаўнікаў у вёсцы не хапае. Затое ў горадзе, нават самым маленькім — іх цераз край.
Студэнты, што едуць на бульбу, яшчэ не вельмі задумваюцца над лёсам. Шчаслівая маладая пара. Хлопцы ў штанах і дзяўчаты ў штанах. Смяюцца, жартуюць, пацвельваюцца. Бульба — прасветліна сярод будзённасці заняткаў. Вечарам на вясковай вуліцы, пад яснымі асеннімі зоркамі зазвініць гітара, да глыбокай ночы не сціхнуць песні, малады смех. Высоцкі ведае, як студэнты капаюць бульбу.
Затое ў аўдыторыях, на калідорах — нязвыклая цішыня. Ні званкоў, ні гамонкі. З бульбай вобласць, відаць, адстае, бо нават першыя і пятыя курсы накіраваны ў калгасы.
Кожны дзень Высоцкі чытае па шэсць гадзін. Прадмет спецкурса — паэзія Купалы, і ўсе чатыры дні студэнты будуць слухаць, думаць толькі пра Купалу.
У аўдыторыі цяпер — інтымная абстаноўка.
Высоцкі гаворыць, чытае на памяць вершы, пакуль не заўважыць на тварах слухачоў першыя прыкметы стомленасці. Робіць перапынак, прахаджваецца па доўгім калідоры, затым — зноў у аўдыторыю. Увесь дзень перад студэнткамі адзін ён. Не, не адзін — разам з Купалам. Так будзе заўтра, паслязаўтра. Трэба, каб маладыя калегі зразумелі, які магутны талент Купала, лёгка і вольна ўвайшлі ў створаны ім паэтычны свет.
Дык вось Купала, дарагія сябры, жыў краем, які называецца Беларусь, трызніў яго мінулым, будучым, з палымянай зацікаўленасцю імкнуўся зразумець, чым жыве, чым хоча жыць селянін — насельнік краю, яго працаўнік, хавальнік духоўных скарбаў.
З дзвюх часцін складаецца свет Купалы — з таго, што ў цягу стагоддзяў стварылі продкі і адкуль поўнымі прыгаршнямі паэт чэрпаў — з казак, легенд, песень,— і яшчэ з таго, што прынесла рэвалюцыя, якая напісала на сцягах словы, што клікалі на барацьбу за лепшую долю.
Так, так, сябры, рэвалюцыя — і першая руская, якая ўзнесла на сваёй хвалі песню Купалы, і Кастрычніцкая, якую паэт прыняў усёй душой, паставіўшы ёй на службу ўвесь свой агромністы талент,— складае самую істотную часціну таго свету, які мы называем купалаўскім. Давайце паглядзім, як праекцыруецца свет гэты на сённяшняе жыццё, на яго абсягі, далягляды. Памятаеце Алесю, мэтаімкнёную дзяўчыну, якая з сялянскай хаты, ад матчынай прасціны перасела на самалёт і назад, пад саламяную страху, ніколі не вернецца. Празорлівым вокам Купала ўгадаў працэс, які пачаўся даўно, з часу першых пяцігодак і працягваецца да нашых дзён. Свабода — гэта перш за ўсё магчымасць выбіраць жыццёвыя дарогі. Вёска адмовіцца ад патрыярхальшчыны, прыме калектыўныя, індустрыяльныя формы жыцця, моладзь рыне з вёсак у гарады, стане авалодваць новымі прафесіямі — народ, рэспубліка, краіна пераменяць змест жыцця, будуць дамагацца новых рубяжоў у вялікім паходзе за будучыню — Купала ўсё гэта прадбачыў...
Назаўтра з раніцы пачаўся дождж, ён ліў безупынна два наступныя дні, і пад гэты спрыяльны акампанемент Высоцкі вучыў сваіх удзячных слухачоў разумець паэзію, мову вобразнасці, музыку радкоў і строф, за маштабна-ўзнёслымі паэтычнымі катэгорыямі бачыць іх чыста зямныя вытокі.
Ён, здаецца, свой намер здзейсніў. Вылажыўся да астатку. Закончыўшы лекцыі, нават заслужыў апладысменты, чаго ва універсітэце, дзе чытае даўно, ніколі не было. Прыехаўшы з бульбы, студэнты здадуць залік. У Высоцкага тым часам больш як два вольныя тыдні.
Дождж працягваецца, і на спатканне Галя не прыйшла. Высоцкі павандраваў па парку, забраў у рэдакцыі — машыністка застаецца пасля работы — перадрукаваны тэкст — набраўся ладны стусік — і, вярнуўшыся ў гасцініцу, перачытваючы, злёгку папраўляючы машынапісныя старонкі, зноў узбудзіўся да пісання. Ён адчуваў не знаны раней прыліў сілы.
Больш як два вольныя тыдні! Ніколі ён не меў такога часу, каб зранку не вярэдзіў душу клопат, нават якая-небудзь дробязь, якой трэба заняцца, бо цісне яна, давіць на свядомасць.
І горад відаць з гасцінічнага акна, той горад, у якім ён бачыць сябе юнаком, маладым чалавекам з тымі даўнімі марамі і летуценнямі.
Некалькі дзён і начэй запар Высоцкі выкрэслівае, дапісвае, адкладаючы ў новы стусік старонку за старонкай. Нарэшце скончана апавяданне пра палон, ён як бы вырваўся на аператыўны прастор. Вымалявалася карціна прыходу героя ў партызанскі атрад, далучэнне партызан да рэгулярных часцей Чырвонай Арміі, якая імкліва рвалася да Дняпра.
Над гэтымі старонкамі ён пакутуе менш. Ён ужо знайшоў патрэбны тон, рытм апавядання і хоць па-ранейшаму бязлітасна выкідвае з рукапісу абзацы і старонкі, праца прасоўваецца барзджэй. Часта аднаго-двух сказаў дастаткова, каб ажывіць малюнак, даць яму патрэбны настрой. А карціна фарсіравання Дняпра ўвогуле някепска напісана. У ёй Высоцкі паправіў толькі паасобныя словы.
Вялікі то быў час — верасень сорак трэцяга года! Нават цяпер Высоцкі нібы зрокава бачыць лясы ў першай асенняй пазалоце, іх лагодную мяккасць, спакой,— і гул гарматнай кананады, вывернутыя, пасечаныя снарадамі, мінамі, бомбамі дрэвы, чорныя варонкі адна на адной. Дрэвы, што ўцалелі, нагадвалі голыя хлысты — так густа іх абцерабілі асколкі. Год і тры месяцы не быў Высоцкі ў арміі, і за гэты час яна непазнавальна змянілася. І справа была не толькі ў пагонах, не надта ахайна прышытых да салдацкіх гімнасцёрак, адтапыраных на афіцэрскіх кіцелях, не ў аўтаматах, якія насілі за плячамі нават ездавыя, не ў тэхніцы, якой стала відавочна больш, а ў чымсьці другім, больш істотным і важным. Армія навучылася ўтрымліваць рубяжы, не паддавацца паніцы, ісці наперад. Салдат, не міргаючы, пачаў глядзець у вочы смерці — гэтыя перамены Высоцкі адчуў выразна і востра. Крыві лілося, можа, нават больш, чым у маі сорак другога года, калі падыходзілі да Харкава, але гэта была кроў пераможцаў, якія вызвалялі родную зямлю ад ненавіснага ворага. Адставалі кухні, салдаты па два і тры дні не бачылі варыва, елі накапаную ў агародах, звараную ў кацялках бульбу з хлебам, але не скардзіліся, не шукалі вінаватых, не наракалі на лёс.
У бой Высоцкі пайшоў радавым. Адносна яго знаходжання ў палоне ніхто не ўчыняў яму асаблівых допытаў: можа таму, што ён два месяцы знаходзіўся ў партызанскім атрадзе і меў на руках адпаведную даведку, пацверджаную подпісамі камандзіра, камісара і начальніка штаба атрада і завераную пячаткай яшчэ даваеннай МТС. Але і астатніх акружэнцаў, якія сядзелі па сёлах, у прымаках, вызваленых з лагераў ваеннапалонных, што трапляліся на шляху арміі, ахвотна залічалі ў яе рады, як бы загадзя ведаючы, што праверка боем — самая надзейная.
Перагортваючы старонкі рукапісу, Восыцкі раптам злавіў сябе на нечаканай думцы. Тады, у верасні сорак трэцяга года, калі ён зноў стаў салдатам, ён адчуваў сябе прыкладна так, як адчувае цяпер — праз чвэрць веку пасля вайны. Тады палон не прыніжаў яго і цяпер не прыніжае. У арміі пералом у адносінах палонных, акружэнцаў адбыўся надзвычай хутка, як толькі яна навучылася наступаць, перамагаць, а ў мірным жыцці, якое наступіла пасля вайны, пасля перамогі, хвароба недаверу як бы дала новую ўспышку, і спатрэбілася амаль два дзесяцігоддзі, каб усё стала на належнае месца. Ён пакутліва перажываў, што быў у палоне, меў праз гэту акалічнасць немалыя згрызоты, непрыемнасці, ужо ва універсітэце па ананімным допісе яго справай займалася камісія, выносіла рашэнне. Такі быў час, і тое ўсё мінула. Але чаму яно было? У гэтым трэба як след разабрацца.
Калі скончылася вайна і ён вярнуўся ў гарадок, паступіў у рэдакцыю, жыццё так шмат абяцала. Прывід сталасці, старасці нават у думках не маячыў. Здавалася тады, што маладосць будзе цягнуцца бясконца. Было, відаць, асабліва вострым адчуванне радасці жыцця ў людзей, якія ўдзельнічалі ў вайне. Але яно даволі хутка прытухла.
Яшчэ на вайне Высоцкі адчуў, што чалавеку ў зменлівым, жорсткім свеце трэба другі чалавек, да якога можна прыйсці з радасцю, горам, мець падтрымку ва ўсім. На шляху яго кахання з Кларай стаў палон. Так, палон, бо каб яго не было, ён не меў бы той унутранай няўпэўненасці, хістання, якія не дазволілі з усім імпэтам прылучыць да сябе Клару.
Не адрываючыся ад стала, выходзячы толькі перакусіць, сплючы не больш пяці гадзін у суткі, Высоцкі за тыдзень упартай, знясільваючай, але і радаснай працы дайшоў нарэшце да раздзела, у якім яго герой праз месяц пасля бою за Днепр ляжыць цяжка паранены ва ўкраінскім сяле. Бадай тое ж сталася з самім Высоцкім.
Ён быў паранены ў жывот, вязці ў шпіталь не было як, і яго пакінулі ў глухім, наўсцяж засаджаным вішнямі сяле ўкраінскага Палесся. Побач з ім у цёмным сырым пакойчыку былога староства ляжаў паранены венгр-фельчар, якога ўзялі ў палон. Лячыў іх абодвух мясцовы ветэрынар, спагадлівы, добры дзядзька. Ён яшчэ ў першую вайну, служачы ў войску, сяк-так авалодаў новай прафесіяй. Ветэрынар, калі не вылечыў, то падлячыў — настоямі траў, прымочкамі з самагонкі. Ён меў тоўсты зашмальцаваны даведнік лекавых траў на польскай мове, і па гэтым даведніку венгр-фельчар — ён быў паранены ў абедзве нагі — вышукваў патрэбныя для лячэння сябе і Высоцкага травы — па малюнку і іх лацінскай назве. Там, ва ўкраінскім сяле, Высоцкі даў сабе слова, калі не памрэ, вывучыць латынь...
Паправіўшы раздзел, Высоцкі зразумеў, што ім павінна закончыцца першая частка аповесці. Пісаць пра далейшае — пра шпіталі, аперацыі, якія прывялі Высоцкага аж у вялікі ўральскі горад,— не мела сэнсу. У армію ён вярнуўся толькі праз год — дывізія, у якую трапіў, стаяла ў Польшчы, замацаваўшыся на Сандамірскім плацдарме. На гэты раз у армію ён зноў прыйшоў лейтэнантам.
Дзяжурная ў вестыбюлі чарнявая жанчына з прыемным тварам, калі Высоцкі здае ключ, заўсёды зачынае з ім гаворку.
— Вы ўсё адзін седзіцё. Цэлы тыдзень нікуды не выходзіце.
— Выходжу,— жартуе ён.— Толькі выбіраю час, калі вы не бачыце.
— А то прыйшлі б. Мой дом тут блізка. Дзесяць гадоў без мужа жыву. Дачка вучыцца ў інстытуце. Цяпер яе дома няма — паехала ў калгас бульбу капаць...
Жанчына неяк вінавата ўсміхаецца, і размаўляць з ёй Высоцкаму ніякавата.
У гэты дзень ён рашыў адпачыць, схадзіць да Дубовіка, а вечарам спаткацца з Галяй.
Дубовікаў дом на пакатай гары і нават выдаецца прыгажэйшым, чым у тыя гады, калі Высоцкі жыў у горадзе. Можа таму, што абшаляваны, пафарбаваны ў сіні колер, мае шыферны дах і іншыя прыкметы клапатлівага гаспадарчага догляду. Пры доме вялікі яблыневы сад, у якім дзесяткі два рамачных вулляў.
Сам Дубовік моцна здаў — галава сівая, плечы ссутулены, твар змізарнеў, завастрыўся.
Ён хваліць Высоцкага за тое, што вучыўся, асталяваўся ў Мінску, піша кнігі і гэтай пахвалой як бы прыніжае самога сябе.
— Я б яшчэ папрацаваў у газеце, каб не гэты выскачка,— так ён атэстуе рэдактара Іваньковіча.— Нарыса прыстойнага ні разу не напісаў, а ўзяўся камандаваць. Паглядзі на цяперашнюю газету — суцэльныя рэпартажы. Старшыню мэблевай арцелі баяцца пакрытыкаваць. Хіба ў наш час так было?..
У Дубовіка госці — пляменнік, які дэмабілізаваўся з арміі, і яго таварыш. Абодва ладныя, шыракаплечыя хлопцы з загарэлымі, абветранымі тварамі. Выпіўшы за сталом па чарцы, хлопцы разгаварыліся.
— Не астанёмся на Нафтабудзе! — заяўляе расчырванелы пляменнік.— Чаму я павінен зарабляць сто ці сто пяцьдзесят рублёў, калі хачу зарабіць за год на машыну. Хіба не маю права? Я магу даваць па дзве і па тры нормы, але заплаціце мне за маю працу. Канстытуцыяй дазволена. Паедзем на БАМ...
Ад Дубовіка Высоцкі выбраўся прыцемкам. Павандраваў па парку, але Галі не напаткаў.
Пачынаўся новы дзень.
У стусіку каля сотні старонак, і Высоцкі адчувае, што ў іх яго перамога і ўзлёт. Ніколі ён так добра і эканомна не пісаў. Зноў і зноў ён перагортвае, перачытвае скрэмзаныя праўкамі лісткі, поўнячыся ціхай радасцю. У тым, што ён на гэты раз напісаў, угадваюцца характары, іх адметнасць, непадобнасць, дый адчуванне ваеннага часу, здаецца, прысутнічае.
У вайну ў якой-небудзь роце ці нават узводзе сыходзілася апранутая ў салдацкія шынялі неабсяжная Расія, і былі гэта пераважна простыя людзі, блізкія норавамі, звычаямі. Армія ваеннага часу, як бачыць яе цяпер Высоцкі, была ўзорам вялікага яднання, узаемаразумення, самаахвярнай таварыскасці. Ён пра гэта яшчэ пастараецца напісаць у другой частцы, дзе трэба расказаць, як ішлі яны, салдаты, па Польшчы, Германіі, Чэхаславакіі, што там бачылі і адчувалі, як уяўлялі сабе абсягі мірнага жыцця, у якое хутка мусілі вярнуцца.
Высоцкі раптам ловіць сябе на думцы, што сваім поспехам, вось гэтай першай сотні старонак абавязан Галі, сустрэчы з ёй. Яго істоту, як электрычным токам, працінае імгненная радасць. Навошта хлусіць сабе: ён думае пра Галю ўвесь час, жаданне новай з ёй сустрэчы жыве ў ім нязгасна, кліча да жыццядзейнасці; тое, што за лічаныя дні і ночы ён справіўся з большай палавінай рукапісу, адбылося дзякуючы Галі і гораду, які так уладна нагадаў пра маладосць.
Высоцкі прыкладна ведае, дзе размяшчаюцца палаткі, у якіх жывуць студэнты-геолагі і разам з імі Галя. Гэта ў самым канцы вуліцы, на якой стаіць гасцініца. За дамкамі прадмесця, яблыневымі садамі пачынаецца вялікая, вымытая дажджамі і паводкамі катлавіна, зарослая дубовымі кустамі, і толькі там могуць размяшчацца студэнцкія палаткі.
Ён апранаецца і выходзіць з гасцініцы.
Вуліца спачатку крута бярэ ўверх, затым пахіла спускаецца да катлавіны. Бруку тут няма, звычайная вясковая вуліца, і толькі агароджаныя штыкетнікам дворыкі, акуратныя з пафарбаванымі аканіцамі дамкі сведчаць пра гарадскі побыт іх тубыльцаў.
У самым канцы вуліцы Высоцкі бачыць Галю. Яна падымаецца ўверх і, заўважыўшы Высоцкага, яшчэ больш прыбаўляе кроку. Задыханая, не тоячы радасці, нарэшце падыходзіць. Яе твар проста выпраменьвае гэтую радасць. На ёй белая з карункавым каўнерыкам блузка, сіні, у дробныя клетачкі сарафанчык, белыя туфлі, штосьці новае з прычоскай — светла-русявыя валасы суцэльнай хваляй спускаюцца на плечы. Высоцкі ніколі не разбіраўся ў жаночых уборах, не ўмеў іх адрозніваць у розных жанчын, але бачыць цяпер, што Галя ўмее апранацца з густам. Яна, як маладая таполя,— высокая, стройная, з адкрытым трошкі прадаўгаватым тварам, вельмі выразным сваімі правільнымі вытанчанымі лініямі.
— Студэнты паехалі на бульбу,— з замяшаннем гаворыць Высоцкі.— Увесь час ішоў дождж. Я хадзіў у парк, але вас не было.
— Дажджу няма тры дні.
— Я трошкі працаваў. Прывёз з сабой рукапіс. Я не хлушу — хадзіў учора ў парк, але вас не сустрэў.
Твар у Галі зноў засвяціўся.
— Я два разы была ў парку. І да выкладчыкаў у гасцініцу прыходзіла.
— Чаму не зайшлі да мяне?
Яна маўчыць. На смуглявым твары загадкавая і як бы прызыўная ўсмешка — нібы ў славутай Джыяконды. Як хочаш разумей гэтую ўсмешку.
— Вы хутка перастанеце мяне дакараць! — робленым, не ўласцівым яму голасам раптам выпальвае Высоцкі.— Цяпер тры гадзіны, і з учарашняга вечара я нічога не еў. І ўсе гэтыя ночы амаль не спаў...
— Бедны, няшчасны чалавек! Навошта ж так сябе марнаваць? Пашкадавалі б сябе хоць для мяне — я вам удзячна за англійскую мову.
Яна, аказваецца, і жартаваць умее. У шэрых з зелянінкай вачах прыкметна скачуць іскрынкі смеху.
Не згаварваючыся, яны падымаюцца на грэбень, адкуль вуліца зноў пачынае спуск, цяпер ужо да ракі.
— Можа, зойдзем да мяне? — прапануе Высоцкі.— Пакажу вам апраўдальныя дакументы. Што рабіў, чым займаўся.
— Не трэба цяпер. Калі-небудзь другі раз. Лепей сходзім да Прыпяці.
— Тады на самую Прыпяць. Паабедаем. Уважце — амаль цэлыя суткі я, праўда, нічога не еў.
— У рачны рэстаранчык! — Галя не тоіць захаплення.— Туды я згодна, там цудоўна. У такі час і людзей бывае мала. Я адзін раз там была.
Дзіўны ўсё-такі народ жанчыны. На тое якраз, што Галя згодзіцца з ім паабедаць, пасядзець на палубе старога рачнога параходзіка, пераабсталяванага пад летні рэстаранчык і намёртва прышвартаванага да берага, Высоцкі менш за ўсё разлічваў. Гэты рэстаранчык ён прыкмеціў у першы дзень, як прыехаў у горад, і, вядома, збіраўся ў яго завітаць. Цяпер выпадак надарыўся.
І ўсё ж нешта яго непакоіць. З папярэдніх сустрэч думка пра Галю склалася як пра асобу цнатлівую, упартую, нават у чымсьці надзвычай цвёрдую. Няўжо першае ўражанне было зманлівым? Зрэшты, ён мала ведае жанчын і ў глыбіні душы нават пабойваецца іх. У маладыя гады яго прывязвала пачуццё да Клары, пазней, ажаніўшыся, ён проста паспакайнеў, ашчаджаючы выгоды і даброты, якія давала сямейнае жыццё. Бярог час для сваіх вышукаў і заняткаў. Гэта не азначала, што ён зусім не цікавіўся жанчынамі. Спадыспаду душы, у самым патаемным яе куточку ніколі не згасала надзея, што ён яшчэ напаткае незвычайнае каханне, сустрэне жанчыну, якая зразумее яго так, як не разумеў ніхто. Надзеі былі цьмяныя, хісткія, дый для іх ажыццяўлення ён не рабіў ніякіх практычных захадаў. А можа, незвычайных жанчын не сустракаў? Тыя, якіх ён ведаў, адмецін незвычайнасці не неслі, некаторыя падабаліся, і ён на вечарынках, пагулянках ці тады, калі бываў на курорце, трошкі з імі фліртаваў, але на гэтым усё і канчалася.
Ён, вядома, не анёл з крылцамі. У час вайны і пасля таго як разышоўшыся з Кларай, ён блізка сыходзіўся з жанчынамі, але да кахання гэта не прывяло. А на сувязь без кахання ён глядзеў абыякава з самых маладых год.
Тым часам перайшоўшы набярэжную вуліцу, Высоцкі з Галяй забрылі ў парк. Пасля дажджу верасень зноў дорыць ціхія сонечныя дні. Па алейках пад нагамі шасціць апалае лісце, але на таполях, дубках, акацыях зялёны ўбор яшчэ трывае, і толькі зрэдку ўбачыш кранутую дыханнем восені жоўтую пасмачку лістоты. Бабулі возяць у калясках малых дзяцей, вяжуць, седзячы на лавачках, панчохі, трапіла на вока вясёлая кампанія. А так ціха ў парку. Працоўны дзень яшчэ не скончыўся, вучні на занятках, студэнты — на бульбе. Няма каму парушаць цішыню ў пакуль яшчэ нешматлюдным горадзе.
Прышвартаваны да берага параходзік у тым месцы, дзе парк найбольш вынішчан дзеля будаўніцтва і дзе цяпер узвышаюцца недарэчныя чатырохпавярховыя каробкі, якія засланяюць Цэнтральную плошчу ад ракі.
З берага да параходзіка пракладзен дашчаны насціл, а на палубу трэба ўзбірацца па крутой драўлянай лесвічцы. Над палубай нацягнут брызентавы тэнт, пад ім танканогія столікі, крэселкі на жалезных ножках. Тэнту на ўсю палубу не хапае, і некалькі столікаў стаяць пад грыбамі-парасончыкамі. За адзін з такіх, адкуль добра відаць зарэчныя дугі, сасоннік, селі Высоцкі з Галяй.
Людзей у рэстаранчыку няшмат. Тым не меней Галя на вачах перамянілася. Рашучасць, з якой згадзілася пайсці паабедаць, тут яе адразу пакідае. З нейкім як бы страхам глядзіць на Высоцкага, маўклівая, збянтэжаная. На смуглых шчоках выразна прабіваецца чырвань.
Парадкі ў рэстаранчыку такія ж, як і ў астатніх мясцінах грамадскага харчавання. Таўставатыя афіцыянткі ў ільняных расшытых узорамі сукенках, з наколкамі на валасах, што чымсьці нагадваюць царскія кароны, згрудзіліся за асобным столікам, вядуць нетаропкую размову. Ім як бы і справы няма, што кліенты чакаюць.
Галя нерашуча глядзіць на меню, не адважваючыся што-небудзь выбраць, і Высоцкі ўсміхаецца — не часта хадзіла па рэстаранах. Калі нарэшце падышла афіцыянтка, ён заказаў самае адметнае, што было ў раскладзе закусак, а з трункаў — найдаражэйшы каньяк.
У Галі заружавелі шчокі.
— Так мяне яшчэ ніхто не частаваў.
На яе раптам нападае смех. Яна хоча ўтаймаваць яго і не можа — захліпаецца, выняўшы з сумачкі насоўку, выцірае слёзы, якія выступілі на вачах, прыгінае да стала галаву,— не хоча, каб ахто-небудзь убачыў яе ў такім стане. Смяецца хораша — усёй істотай, да самазабыцця. А Высоцкаму няёмка. Імгненна ў памяці ўсплыў малюнак, які нагадаў штосьці падобнае. Калі ён уцёк з лагера, трапіў у партызаны, то найчасцей завітваў у адно вялікае лясное сяло, праўдзівей, у аблюбаваную, выбраную ім самім хату ў гэтым сяле, дзе жылі маці з дачкой. Дачцэ было гадоў васемнаццаць, звалі яе Параска, і, здаецца, яна прыхільна ставілася да маладога і не сказаць, каб брыдкага з выгляду партызана, якім тады ён быў. Ва ўсякім выпадку з пустымі рукамі з хаты не выпускала, а калі аставаўся начаваць, частавала як магла. Пра Клару ён нічога не ведаў, не ведаў, дзе яна, ці жывая, і былі ўсе падставы думаць, што ёсць на свеце другая жаночая душа, якая шчыра' ім зацікаўлена.
Так сталася, што ў гэтым сяле партызаны злучыліся з рэгулярнымі часцямі Чырвонай Арміі. Высоцкі быў залічан у пяхотны полк, атрымаў амуніцыю, у новенькім салдацкім абмундзіраванні прыйшоў развітацца з Параскай. Яна таксама дзеля выключнага выпадку прыфранцілася — апранула светлую, у пасачкі, паркалёвую сукенку, якая вельмі пасавала да яе паўнаватай паставы. Быў цёплы зорны вечар, і ўдваіх з Параскай яны выйшлі пасядзець на лавачку.
Карыстаючыся тым, што за дачкой не сочыць пільнае матчына вока, Высоцкі зрабіў нясмелую спробу прыхінуць да сябе Параску, і гэтак жа, як цяпер Галя, яна пачала захліпацца смехам. Сумнае вынікла развітанне. Калі гэта было? Трыццаць гадоў назад, у такі ж верасеньскі дзень, але тады яму было толькі дваццаць, цяпер без некалькіх месяцаў паўвека, з пункту гледжання Галі, якая, відаць, толькі нарадзілася, калі ён пайшоў ваяваць, ён стары, страшэнна стары чалавек. Таму яна, шчырая душа, і смяецца над яго запозненымі, недарэчнымі заляцаннямі.
— Чаму вы сумны? — спытала Галя.
— Успомніў Параску.
— Якую Параску? — на яе твары непадробнае здзіўленне.
— Была такая. Умела гэтак жа, як вы, смяяцца.
Яна адразу спахмурнела. Выгляд вінаваты, збянтэжаны, і яна яго зусім не тоіць.
Высоцкаму робіцца шкада маладой жанчыны, і, каб усцешыць яе, ён збольшага расказвае пра адносіны з Параскай. Але выгляд яе па-ранейшаму невясёлы.
— Вы ёй не пісалі з фронту?
— Не.
— Ніколі ў тое сяло не наведаліся?
— Не.
— Нічога вы ў жанчынах не разумееце. Нічагусенькі! — апошняе слова яна прамаўляе гучна, працяжна, як бы з нейкім выклікам.
Тым часам афіцыянтка прынесла першыя закускі і каньяк. Высоцкі наліў па кілішку, і яны выпілі.
— У вас тут была дзяўчына? — зноў спытала Галя.
Высоцкі здзіўлена на яе зірнуў: яна закранала тое, аб чым яму не хацелася гаварыць.
— Была,— адказаў ён.— Я гаварыў вам: пяць гадоў працаваў тут у газеце. Яна і цяпер тут жыве. Калі вельмі захочаце, я раскажу. Толькі не цяпер, пазней,
— Вы з ёй сустракаліся?
— Не.
— Не хочаце яе бачыць?
— Не хачу.
Каньяк патрошкі робіць сваю справу. Адсюль, з палубы нерухомага параходзіка надзвычай прыгожымі здаюцца дрэвы ў парку, выгіб шырокай сіняй Прыпяці, які адсвечвае сонечнымі бляскамі, зарэчны луг і далёкія сасоннікі. Сам кірунак гаворкі ўсё больш збліжае Высоцкага з маладой зямлячкай, у якой аблічча грэчаскай багіні, прыемны грудны голас і такі непаддзельны смех. Што б там ні было далей, а яна скрасіла яго дні, надала сэнс знаходжанню ў горадзе цяпер ужо далёкай маладосці.
— Хочаце, пакажу фокус? — нечакана для сябе пытае Высоцкі.
Галя пазірае на яго з недаўменнем. Ён тым часам бярэ адзін з фужэраў, выліўшы на палец кропельку вады, што заставалася на дне, пачынае вадзіць пальцам па шкляным абадку. Праз хвіліну чуецца ціхі меладычны звон, гук узрастае, узмацняецца, робячыся пранізлівым, трывожным — як бы завывае сірэна. Вось ужо і з-за суседніх столікаў сталі азірацца і прыслухоўвацца.
— Які чысты гук! — усклікае Галя.— Я не ведала, што шкло можа так спяваць.
— Не ўсякае. Толькі крышталь. Калі я быў студэнтам, мы палохалі такімі гукамі тых, хто піў каньяк.
Высоцкі зноў наліў у кілішкі.
— Давайце вып’ем за мястэчка. Дзяцінства я правёў там, толькі шкада, вас тады зусім не было. Некалькі разоў прыязджаў пасля вайны, але вы, мабыць, яшчэ і ў школу не хадзілі. Не суджана было пазнаёміцца...
— Вы ў двухпавярховай школе вучыліся?
— У двухпавярховай.
— Я — у трохпавярховай.— Галя прыкметна ажывілася.— Зірнеш з акна, і далёка відаць. Лес, поле. Асабліва зімой прыгожа. Белы снег і цёмны лес. Перад вясной, калі глядзець вечарам, лес і снег робяцца сінімі...
— Вы, Галя, у душы паэт.
— Скажыце лепей — няўдалы геолаг. Цяпер нават часопісы не чытаю. Толькі дэтэктывы.
— Давайце вып’ем.
Выпіў Высоцкі, Галя толькі дакранулася губамі да кілішка. Але і ад кроплі, якую ўзяла першы раз, запунсавела, зачырванелася, не тоячыся, з удзячнасцю глядзіць на Высоцкага. Не сказала ні аднаго прыязнага слова, нічым не выдала сваёй да яго прыхільнасці, і што азначае гэты павільгатнелы, з вясёлымі бляскамі прызыўны позірк даверлівых шэрых з зелянінкай вачэй? У душы Высоцкага як бы ў адказ нарастае хваля ўдзячнасці да маладой жанчыны. Ён не ведае, ці замужам яна — з выгляду ёй за трыццаць,— як жыла, што ў жыцці бачыла,— усё асабістае як бы наглуха замыкае ад яго на замок.
— У двухпавярховай школе цяпер інтэрнат для слабаразвітых дзяцей,— раптам паведамляе Галя.— Іх тут завозяць з усёй рэспублікі.
— Навошта вы гэта сказалі? Хацелі мяне пакрыўдзіць?
— Не хацела. Там сапраўды такі інтэрнат.
Афіцыянтка прынесла гарачае. Галя есць гэтак жа, як і п’е — на талерцы ў яе мешаніна закусак, да якіх яна амаль не дакранулася.
— Прашу вас выпіць, Галя. Хоць адзін кілішак. І закусіце, калі ласка. Я рад, што вас сустрэў. Вы як напамінак, што некалі і я быў малады. Жыў, складаў розныя планы ў гэтым горадзе...
— Вы і цяпер не стары.
— Мне сорак дзевяць.
— Для мужчыны такі ўзрост не страшны.
— Кожны ўзрост мае перавагі. Мая ў тым, што магу азірнуцца назад.
— Не прыбядняйцеся. Вамі яшчэ студэнткі захапляюцца. Вы мне такую прыгожую лекцыю на лавачцы прачыталі. Пра блізкасць індаеўрапейскіх моў. Я і цяпер усё памятаю. Калі хочаце ведаць, дзяўчатам падабаецца першая сівізна.
— У кіно,— сказаў Высоцкі.— Асабліва калі акцёры прыгожыя.
— I ў жыцці. Наша выпускніца выйшла замуж за выкладчыка. Ён старэй за яе на шаснаццаць гадоў. Ну і што?
— Для мяне такое выключана...
Неяк паспешліва яна ўзяла кілішак, выпіла. Адвярнуўшыся ад яго, глядзіць на раку. А яго нібы электрычным токам працяло: вось так, у профіль чымсьці няўлоўным нагадвае яна даўнюю, напаўзабытую, што стрэлася ў маладосці і столькі прынесла пакут і трывог. Проста дзіўнае падабенства: такі ж, як у той, прамы нос, высокі лоб, выразна акрэслены падбародак — абрыс арлінага профілю. І смутна-трывожна заныла ў грудзях: як бы ён дакрануўся да запаветнага, дарагога, страчанага назаўсёды, што выбліснула зноў няпэўнай надзеяй. Падаўляючы гэтую нечакана ўзнікшую пачуццёвую хвалю, Высоцкі спытаў:
— Вас не цягне ў мястэчка?
— Не.
— Я яго часта ўспамінаю. Радуюся, калі натраплю на якія-небудзь гістарычныя звесткі. Толькі іх пра мястэчка мала.
— Навошта вам?
— Дзівачка вы. Я ж усё-такі пішу. І не толькі пра другіх пісьменнікаў. У прыгожым пісьменстве запазніўся, ды не трачу надзеі...
Яна прыкметна ажывілася.
— Кнігу пішаце, раман?
— Яшчэ рана гаварыць.
— Я зайздрошчу тым, што пішуць. Бывае, столькі наплыве на душу, так хочацца расказаць, падзяліцца з кім-небудзь...
— Таму і журналісткай хочаце стаць?
— Відаць, таму.
— Газета можа і не даць таго, што шукаеце,— задумліва сказаў Высоцкі.— Я працаваў, ведаю. Хоць многія пісьменнікі прыйшлі ў літаратуру праз газету. Яна прывучае цаніць факт, глядзець праз яго на свет, а літаратура трошкі другое.
— Я хачу выпіць за вас! — раптам усклікнула Галя.— Думаеце, тады, як з вамі пазнаёмілася, проста так прыйшла ў парк? Вас сустрэць хацела. Я ведаю вас два гады.
Высоцкі разгубіўся. Такой шчырасці не чакаў.
— Адкуль ведаеце? — толькі і спытаў.
— Вы прыязджалі з пісьменнікамі. Выступалі ва універсітэце і па тэлебачанні. Я тады яшчэ хацела пазнаёміцца. Нават кнігу купіла. Хацела атрымаць аўтограф.
— Чаму не падышлі?
— Смеласці не хапіла. Была студэнткай. А цяпер я з вамі — роўная. Працую ў вышэйшай навучальнай установе. '
Гумар — вялікая рэч. За яго заслонай можна схаваць замяшанне, няёмкасць і безліч іншых адценняў узрушанай душы. Калі размова падсвечана гумарам, можна гаварыць пра самыя сур’ёзныя рэчы, не баючыся паказацца смешным.
Галя першая прапанавала гульню, і Высоцкі яе працягвае.
— Я вып’ю за сябе толькі пры адной умове.
— Пры якой?
— Калі надалей будзеце такой жа шчырай.
— Пастараюся.
— Вы думалі пра мяне хоць трошкі?
— Нісколечкі.
Высоцкі паказаў мізінец.
— Хоць на столькі?
— Ні на паўстолькі.
А ў самой шчокі запунсавелі, вочы праменяцца радасцю і, здаецца, выказваюць штосьці зусім адваротнае таму, пра што яна гаворыць.
— Мая справа ў такім выпадку табак,— пахмура заяўляе Высоцкі.
— Не трэба адчайвацца.
— Так і будзе. Не суцяшайце. Немалады мужчына прыехаў у горад, дзе некалі быў малады, і яго апанавалі ўсякія там пачуцці. Але каму да іх справа?
— Там далей відаць будзе...
Рэстаранчык між тым напаўняецца. Наведвальнікі, бадай, тыя ж, што і ў чайной, дзе сталуецца Высоцкі, толькі ахайней апранутыя. Магчыма, яны і па службоваму становішчу вышэй — тэхнікі, інжынеры, якія днём працуюць на будоўлі, а вечарам, ратуючыся ад неўладкаванасці інтэрнацкага побыту, прыходзяць бавіць час.
У кампаніі, што размясцілася за суседнімі столікамі, Высоцкі заўважае белабрысага хлапчыну, які верхаводзіць мантажнікамі ў чайной. Толькі брыгадзір апранут цяпер у модны клетчаты касцюм — ён таксама, мабыць, тэхнік ці нават інжынер. З тэхнікамі і іх сяброўкі — бойкія дзяўчаты ў штанах, а адна ў доўгай спадніцы, якая нагадвае сцяг замежнай імперыі. Галя тым часам занепакоілася:
— Пойдзем.
— Пасядзім трошкі. Самы цікавы час.
— У мяне галава забалела. Пойдзем...
Яна паднялася, ні на кога не гледзячы, рушыла да выйсця.
А ён яшчэ хвілін дзесяць чакаў афіцыянтку, каб разлічыцца. Ужо агні пачалі запальвацца ў горадзе.
Галю знайшоў на знаёмай лавачцы. Сядзела засмучаная, прыціхлая. Рачнога рэстаранчыка адсюль не відаць.
— Дзесяць дзён засталося,— сказаў Высоцкі.— Прыедуць студэнты з бульбы, прыму залік і назад у Мінск.
— Я тут буду болей, чым вы.
— Будзеце па мне сумаваць?
Зноў яна ажывілася, зірнула на Высоцкага з удзячнасцю.
— Нісколечкі.
— Навошта мы сустракаліся?
— Каб бавіць час.
— Значыць, туман?
— Туман.
— Прасветліны не відаць.
— І не будзе.
Раптам яна прыблізіла свой твар да твару Высоцкага, амаль шэптам спытала:
— Тая жанчына, што тут жыве, прыгожая?
— Была прыгожая.
— Вы не пойдзеце да яе?
— Не.
— З таго часу, як паехалі з горада, ніколі з ёй не сустракаліся?
— Адзін раз. Зусім выпадкова.
— Прыходзьце кожны вечар. Вы ўмееце лічыць?
— Умею.
— Будзе яшчэ дзесяць вечароў. Цэлая вечнасць.
— А калі дождж?
— Схаваемся пад дрэва.
— Ведаеце, што,— сказаў Высоцкі.— У мяне ёсць просьба. Вялікая. Паслухайце.
Узрушаная тонам, якім ён пачаў гаворку, яна маўчала, дапытліва на яго пазіраючы.
— Тут, у парку, некалькі дрэў пасадзіў я. Яшчэ як у школу хадзіў, да вайны. Але іх высеклі. Раслі на тым месцы, дзе цяпер будынкі. Але мы яшчэ лес садзілі. Дубы, бярозы, клёны. Два гектары. У сорак шостым годзе. Гай Перамогі. Гэта адсюль недалёка, кіламетраў восем. Давайце з’ездзім туды.
— Дваццаць сем гадоў вашаму гаю,— задумліва прамовіла Галя.
— Мірная эпоха,— сказаў Высоцкі.— Новае пакаленне вырасла. І вы ў тым ліку.
— Я — ваеннае пакаленне. Нарадзілася ў першы год вайны.
— Я так і думаў,— сказаў Высоцкі.
— Што думалі?
— Што вы нарадзіліся ў вайну.
— Бацькі свайго я ніколі не бачыла.
— Кім быў ваш бацька?
— Нікім. Працаваў у леспрамгасе. Загінуў у вайну пад Масквой.
З хвіліну яны памаўчалі. Каб перамяніць размову, Высоцкі загаварыў аб другім:
— Харошая пара — восень. Ці ёсць у вас такое адчуванне: адзін круг жыцця замыкаецца, пачынаецца новы і ад гэтага трывожна і сумна на душы.
— Есць! — Галя ўстрапянулася.— Я думала, што толькі адна так адчуваю.
— Па гэтай прычыне мы любім паэтаў.
— Пры чым тут паэты?
— Пры тым, што выяўляюць пачуцці. Тое самае адчуваем мы з вамі, але яны вастрэй. І яны першыя даюць назву таму, што мы толькі няясна прадчуваем.
— Як вы ўзнёсла гаворыце! Я ведаю, вы таксама паэт.
— Ніякі я не паэт. Выкладчык літаратуры.
— Вы многіх жанчын любілі? — раптам спытала яна.
Ад нечаканасці Высоцкі замяшаўся.
— Чаму вы пра гэта спыталі?
— Таму што вы прыгожы. Уяўляю, якім вы былі малады. Дзяўчаты за вамі цугам хадзілі. Дзеля прыгожага мужчыны жанчына ідзе на ўсё. Нічога не баіцца, ні аб чым не думае. Кідаецца як у вір галавой...
— У маладосці я быў худы і тонкі,— сказаў Высоцкі.— Як смык. І ўвогуле справы мае дрэнныя. Калі жанчына хваліць услых, гэта вельмі кепска.
— Навошта вы так сказалі?
У яе голасе ён як бы пачуў трывогу.
— Мне здалося, вы сябе з ліку жанчын выключаеце. Кампенсуеце маю страту кампліментам.
Яна прымоўкла, задумалася. Нават у шэрані вечара ён заўважыў, як густа запунсавеў яе твар.
— Жанчына, якую я любіў, жыве ў гэтым горадзе,— сказаў Высоцкі.— Сапраўднае каханне бывае не часта. Не кожнаму ўдаецца злавіць такую рэдкую птушку. Ніхто не ведае, чаму каханне прыходзіць і чаму канчаецца. Няма агульных паказчыкаў. Відаць, у кожнага па-свойму. Мяне дзяўчына, пра якую расказваю, проста не паспела палюбіць. Была вайна і ўсё такое іншае. Звычайных любоўных прыгод я не хацеў. І, ведаеце, ніколі не шкадую. Можаце ў гэта паверыць?
— Магу,— ледзь чутна, аднымі губамі, прамовіла яна.
— Не крыўдуйце на мяне,— працягваў Высоцкі.— Сёння я зрабіў адкрыццё. Вы падобны на тую жанчыну. І не толькі тварам, але чымсьці іншым, чаго я найбольш баюся...
— Чаго вы баіцеся? —зноў як бы з нейкім страхам спытала яна.
— Дазвольце цяпер мне сказаць камплімент.
— Не трэба,— ён бачыў, як стала ёй няёмка, няўтульна, нібы яна баялася, што ён скажа несусветнае глупства.
— Вы такая прыгожая. І разумная. Вас я ніколі не забуду. Дзякуючы вам хораша пісаў. Дазвольце мне сяды-тады пасылаць вам паштоўку. А можа, і прыехаць?..
Яна маўчала.
Ён зрабіў нясмелую спробу прыхінуць яе да сябе, і яна рашуча падхапілася.
— Не трэба, Аляксандр Іванавіч.
І лёгка, ледзь чутна шоргаючы туфлямі аб жарству, насыпаную па алеях, знікла ў шэрані вечара.
Увесь вечар Высоцкі пахаджваў з кута ў кут па пакоі. На душы было кепска. Болей прыкрае становішча, у якое ён паставіў сябе сам, цяжка прыдумаць. Палез з абдымкамі, пачаў разводзіць пра пачуцці. У яго амаль дарослыя дзеці і позна гаварыць пра пачуцці. Першы раз за дваццаць гадоў яму па-сапраўднаму спадабалася жанчына, і ён груба яе адштурхнуў. І ўсё ж яму здавалася, што адносіны з Галяй не скончаны. Жанчыны не павінны доўга крыўдаваць за такое.
Апоўначы ён узяўся за другую папку, і на дзіва лёгка, добра пайшло пісанне. Ён нібы наяве бачыў вялікае польскае сяло. У ім на адваяванай плошчы плацдарма за ракой Сан размяшчаўся полк — бачыў сябе, маладога лейтэнанта, што вярнуўся з пагонамі пасля цяжкага ранення і мог лічыць сябе ветэранам, як лічылі сябе ўсе, хто год ці болей пабыў на вайне. Яму тады здавалася, што не было ні акружэння пад Харкавам, ні палона, а толькі вось гэтае прадчуванне канчатковай перамогі, якім жыла армія, што пераваліла айчынныя рубяжы на агромністым прасцягу фронту: на поўдні — у Румыніі, Венгрыі, Чэхаславакіі, на поўначы — у Польшчы, Усходняй Прусіі, Фінляндыі, стаяла на чужой тэрыторыі, рыхтуючыся да апошняй, як тады пісалі газеты, схваткі ў логвішчы фашысцкага звера.
У пачатку сорак другога ён скончыў вучылішча сувязі і толькі тады ўпершыню трапіў на фронт па прамому прызначэнню — у полк сувязі.
Ён дастаткова ведаў службы палка, іх функцыі, ролю, адчуваў сябе ў сваёй талерцы, і ад гэтага было таксама прыемна і хораша.
Снежань сорак чацвёртага года ў Польшчы быў доўга бясснежны. Па замёрзлым грудзе ў цемені вуліц грукалі салдацкія боты. На заходнім ускраі неба мільгацелі барвовыя сполахі, выбухі глуха разлягаліся ў наваколлі. Фашысцкі звер быў моцны яшчэ: менавіта тады распачалося нямецкае наступленне супроць саюзнікаў у Ардэнах.
Надараліся і ціхія вечары: артылерыя змаўкала, водбліскі пажараў не паласавалі неба, і тады на дзіва падобным было польскае сяло на роднае, беларускае: такія ж драўляныя хаты, парканы, купкі цёмных дрэў на агародзе.
Там, у Польшчы, Высоцкі ўпершыню атрымаў ліст ад Клары. Адрас ён меў яшчэ ў шпіталі, атрымаўшы яго ад Кларынай маці: надпрыпяцкі гарадок быў вызвалены ў самым пачатку сорак чацвёртага. Клара чамусьці доўга не адказвала. Ужо калі ён бадзёра выдыбваў па палаце выздараўліваючых, чакаючы адпраўкі ў перасыльны пункт, яму сказалі, што на яго імя ў ранейшую палату прыходзіў ліст. Ён доўга шукаў яго, але так і не знайшоў. Распытваў пра почырк на канверце, і па сведчаннях нянечак, якія палату абслугоўвалі, ён быў падобен на Кларын.
З Кларынага ліста, які цяпер ён насіў у нагруднай кішэньцы гімнасцёркі, раз-пораз вынімаючы і перачытваючы, не вынікала, аднак, што яна пісала яму раней. І ўвогуле ліст быў скупаваты. Але і кароценькага шматка паперы, згорнутага ў трохвугольнічак, яму было дастаткова. Ён ведаў, што Клара жывая, служыць у шпіталі, у вялікім горадзе, вучыцца адначасова ў інстытуце, і яму мроілася, што яе раптам пашлюць у вайсковы шпіталь ці медсанбат, на той якраз участак фронту, дзе служыць ён, і яны сустрэнуцца.
Агромністы фронт меў тысячы шпіталяў, медсанбатаў, і, калі кіравацца цвярозым разлікам, верагоднасць сустрэчы была мізэрнай. Але ён не хацеў слухаць довадаў розуму. Ён марыў. Гэта давала магчымасць маляваць ва ўяўленні безліч варыянтаў іх магчымага з Кларай спаткання. Ён бачыў сябе яшчэ раз параненым, накіраваным у той самы горад, шпіталь, дзе яна працуе. Ён здзейсніў подзвіг, пра яго напісалі ў газеце, генерал прыходзіць у шпіталь, каб яго павіншаваць, прыносіць ордэн, і аб усім гэтым ведае Клара...
Трызненні, мары ішлі побач з усім цвярозым армейскім побытам, як бы дапаўняючы яго, акрэсліваючы няхай сабе няпэўныя і хісткія контуры будучага мірнага жыцця. Лісты ад блізкіх і родных тут, на фронце, мелі велізарнае значэнне. Дзе бацька, што з ім, ён не ведаў, і не было куды напісаць, каб дазнацца пра яго. Лёс таварышаў-дзесяцікласнікаў, якія на тыдзень раней за яго пайшлі ў армію, быў таксама невядомы. Для ўсіх, хто служыў у палку, самы радасны час наступаў, калі прыходзіла пошта. Але ён рэдка атрымліваў лісты.
Ён напісаў у гарадок па адрасах, якія памятаў, некалькі лістоў бацькам знаёмых хлопцаў, дзяўчатам-аднакласніцам, але адказы атрымаў несуцяшальныя. Тыя хлопцы, з якімі яму хацелася наладзіць перапіску, знаку аб сабе не падавалі. Яны, як ён сам, паспелі скончыць розныя вучылішчы, курсы і ўжо ў сорак другім трапілі на фронт. Магло стацца, што іх лёс яшчэ горшы, чым яго. Двое ці трое з іх класа, трапіўшы ў акружэнне, прыбрылі яшчэ ў сорак першым дамоў, жылі пад акупацыяй і цяпер зноў на фронце.
Аставалася адна Клара. Дзіўна, прайшоўшы праз пекла акружэння, палону, добра ведаючы, якія адносіны бываюць паміж мужчынамі і жанчынамі ў шпіталі і тут, на фронце, ён Клару з усяго гэтага знаёмага яму жыцця выключаў, нават думкі не дапускаючы, што яна можа з кім-небудзь сысціся, каго-небудзь палюбіць. Па-ранейшаму ён думаў пра дзяўчыну высока і ўзнёсла.
У сяле, дзе яны стаялі, пакуль не пачалося зімовае, студзеньскае наступленне, ён наогул быў на ўзлёце надзей. Палякі да савецкіх салдат ставіліся прыхільна, але Высоцкаму асабліва пашанцавала. У хатцы, дзе ён кватараваў, яе гаспадыня, бабулька, якая пякла аплаткі для касцёла, па прозвішчы, абліччы прызнала Высоцкага палякам, давала яму вялізны кажух, і ён выбіраўся начаваць з перапоўненай хаткі на гарышча, акрываўся гэтым цёплым, утульным кажухом, адчуваючы сябе пад ім як у бога за пазухай.
Бабульцы ён аддзячыў тым, што навучыўся па-польску чытаць, вывучыў польскі гімн і яшчэ некалькі песень і цешыў ім яе добрае сэрца.
У тым польскім сяле, карыстаючыся зацішшам, якое наступіла на фронце, Высоцкі зноў пачаў пісаць вершы. Пісаў па-руску. Урачыстасць часу як бы патрабавала нейкіх асаблівых, высокіх і гучных слоў. Пачатковыя радкі верша, пасланага Клары, Высоцкі і цяпер памятае:
Ночь над Польшей тиха,
И звезды как там мерцают,
И старая сводня луна
С улыбкой на небо всползает...
Верш канчаўся напамінкам, што месяц, які столькі вякоў ахоўваў закаханых, прыберажэ гэтае шчасце і для іх з Кларай, і нікому не раскрые іх тайны...
Потым пачалося наступленне, паўставалі адзін за другім польскія гарадкі, з якіх толькі што прагналі фашыстаў, былі дымы, пажарышчы, вуліцы, забітыя друзам, паленай цэглай, руінамі будынкаў. У кожным з паселішчаў, якія мільгалі як на экране, узвод Высоцкага праводзіў не больш адной ночы. Тэмп наступлення быў настолькі імклівы, што полк не паспяваў забяспечыць сувязь паміж штабамі.
У белым, чыстым, акуратным Глейвіцы — з гэтага горада пачыналася Германія, і менавіта тут фашысты справакавалі напад палякаў на радыёстанцыю, каб развязаць вайну супраць Польшчы,— узвод Высоцкага затрымаўся на тыдзень, ахоўваў маёмасць палка, якую транспарт не паспеў перакінуць на правы бераг Одэра.
Насельніцтва фашысты прымушалі эвакуіравацца, іх спецыяльныя каманды гналі яго перад сабой, большасць гарадоў, паселішчаў былі пустыя, але ў Глейвіцы частка жыхароў засталася. Тут Высоцкі ўпершыню ўбачыў мірных немцаў. Узвод размясціўся ў доме, у адной з кватэр якога жыла звычайная нямецкая сям’я — бабка, маці, дзве даўганогія дочкі і яшчэ нейкая родзічка. Абедзве дочкі, як і родзічка, аказаліся прыгожымі дзяўчатамі, трохі асвоіўшыся, сувязісты пачалі да іх заляцацца. Дні праз тры байцы пераканаліся, што ў немак і немачак няма хлеба і сяк-так памагалі ім з уласных прыпасаў. Не было да гэтых людзей ніякай пагарды, нянавісці, а толькі жаль і нават спагада. Пра помсту, варожасць да немак, бацькі, браты якіх, магчыма, нішчылі, руйнавалі родную зямлю, нават думкі не было.
Высоцкі добра памятае гэтае пачуццё, бо было яшчэ многа іншых нямецкіх гарадоў, у якіх яму, як камандзіру ўзвода, прыйшлося ўступаць у адносіны з мясцовым насельніцтвам. У адным гарадку — ён называўся, здаецца, Фрыдлянд — яны дагналі табар бежанцаў — з крытымі фурамі, сінімі, нібы ў цыганоў, будамі,— там жа па суседству размяшчаўся лагер нявольнікаў: аплеценае калючым дротам поле з вышкамі, акуратнымі прамавугольнікамі баракаў, апельпляцам. Высоцкаму кальнула ў сэрца: у такім жа лагеры, толькі значна меншых памераў, амаль год пражыў ён сам.
Лагер быў рабочы, змяшчаўся ў ім розны еўрапейскі люд: палякі, чэхі, французы, бельгійцы, італьянцы і, вядома, нашы савецкія, якіх было найбольш.
Вызваленыя з-за дроту людзі адразу пачалі трэсці бежанцаў, і ўзводу Высоцкага — хоць ніхто не даваў такога загаду — прыйшлося першую ноч нават ахоўваць напакаваныя розным дабром нямецкія фуры і буды.
Не, ён нічога не забыў: пачуцця помсты да немцаў не было, наадварот, распірала грудзі нястрымная радасць ад таго, што вайна канчаецца, што іменна яны, савецкія, пераадолелі нягоды, адступленні, прыйшлі сюды, у Еўропу, і тут таксама, ахвяруючы жыццямі, нясуць мір, спакой нядаўнім ворагам. Як цяпер разумее Высоцкі, гэта была радасць высакароднасці, радасць людзей, якія даюць, а не бяруць. У шпіталі ён быў ва ўральскім горадзе і на ўласныя вочы бачыў, як жыве індустрыяльны тыл. Кавалям перамогі хлеба давалі амаль удвая менш, чым цяперашнім нямецкім палонным. А самі фашысты замардавалі голадам мільёны нашых палонных, і тых нават, каго ўзялі на працу, кармілі так, каб у людзей ледзь-ледзь трымаўся дух у целе. Як было не поўніцца радасцю, бачачы, разумеючы ўсё гэта?
Салдаты сорак пятага года, каму пашанцавала прыйсці за Дунай, Віслу, Одэр, адчувалі сябе сцяганосцамі міру, дабра, справядлівасці. У Высоцкага няма другога вопыту, акрамя ўласнага, і ён пастараецца расказаць пра тое, што пабачыў, адчуў, што стала часцінкай яго самога. Пра гэта будзе другая палавіна аповесці. Ён мусіць супроцьпаставіць перажытае ім самім у палоне, з тым, што прынеслі савецкія салдаты, гэтак далёка сягнуўшы за родныя рубяжы.
Там, у Польшчы, Германіі, а ў канцы вайны ў Чэхаславакіі, дзе ён пабыў мала, трошкі болей за тыдзень, ён адчуваў сябе на ўзлёце надзей, смерці не баяўся, чамусьці лічачы, нават верачы, што не павінен загінуць у самым канцы вайны.
З акружанага Брэслау вырвалася тысяча ці болей немцаў, яны былі проста шалёныя, гэтыя нядаўнія акружэнцы, нішчылі, змяталі ўшчэнт слабыя тылавыя падраздзяленні, штабы. Асабліва жорсткі бой завязаўся каля лініі фронту, які на ўчастку, дзе ваяваў Высоцкі, стабілізаваўся яшчэ ў сакавіку. Тое паселішча, якое яны, сувязісты, узброеныя аўтаматамі ды гранатамі абаранялі, якраз прыкрывала дзірку, у якую фашысты маглі нырнуць. Бой ішоў ноч, дзень і яшчэ ноч. Дзве роты сувязістаў разграмілі шалёных акружэнцаў фаўст-патронамі. Навучыліся імі карыстацца.
У тым баі Высоцкага параніла дробным асколкам у шыю, але ўзвод ён не пакінуў. І пазней не пакінуў, калі можна было рушыць у медсанбат. Ён не хацеў, каб вайна скончылася без яго. Шыя адубянела, тыдзень ці два ён не мог павярнуць галаву, пакуль загноеную пухліну не прарвала. Магло здарыцца кепска, і добра, што натрапіўся фельчар, які здагадаўся зрабіць супроцьсталбняковую прывіўку.
Высоцкі ўсю «сваю» вайну думаў пра Клару. Будучыні, якая мусіла наступіць пасля вайны, без Клары не ўяўляў. Марамі аб шчасці спаткання з каханай дзяўчынай было прасягнута ўсё яго тагачаснае жыццё.
Ён цвёрда ведае — без кахання на вайне нельга. Сілу салдату дае думка пра родны кут і пра самых блізкіх людзей.
Таму і пра гэта ён напіша ў сваёй аповесці.
Пад канец ночы Высоцкі выйшаў з пакоя і ўбачыў незвычайную карціну. Увесь доўгі гасцінічны калідор наўсцяж застаўлены раскладушкамі. Пад дзвярамі нумара, у якім ён жыве, таксама раскладушка, на ёй, нават не акрыўшыся прасцірадлам, ляжыць загарэлы да чарнаты хлопец. Пры бледным святле лямпачкі, падвешанай да столі, чытае кнігу. Вось так адпачываюць будаўнікі нафтаперапрацоўчага гіганта. Месца не хапіла, і гэтых паклалі спаць у калідоры.
На дворыку плодагародніннай базы, якая відаць з акна, нягледзячы на начны час, вялікі рух. Знаёмы дзядзька ўстаўляе ў бочкі, запоўненыя квашанымі агуркамі, вечкі, нацягвае абручы. У кузаў аўтамашыны мужчыны грузяць скрынкі. Відаць, падышла баржа, і да раніцы яе трэба загрузіць.
Гледзячы з другога акна на прыціхлы, начны горад, Высоцкі думае пра Галю. Калі не хлусіць самому сабе, то з таго дня, як ён з ёй пазнаёміўся, толькі пра яе думае. Яна цалкам завалодала яго істотай. Прыйшла як насланнё. За нейкія два тыдні ён закахаўся як хлапчук, з вучонага сухара ператварыўся ў паэта. У пяцьдзесят гадоў гэта, аказваецца, таксама прыходзіць. З такой жа сілай як у маладосці. Ён ведае пазыўныя кахання. Кожнай хвіліны будзе думаць пра Галю, прагнуць новага спаткання, каб толькі пабачыць яе, пачуць голас. Падсвядома ён ужо спрабаваў уцячы ў кусты. Тое, што тыдзень не хадзіў на спатканне было ўцёкамі. Толькі нікуды ён не ўцёк...
А яна як, Галя? Дзіўная жанчына. Яна шчырэйшая, чым ён. Усё, што магла, сказала. Сама, першая. Заўтра ён знойдзе яе. Дзесяць вечароў павінны быць іхнімі. Як хораша яна пра вечары сказала...
Высоцкі зноў бярэцца за рукапіс. На парудзелых, аддрукаваных на машынцы старонках мільгае імя Клары, але гэта былое, ён яго ўваскрашае, толькі таму, што ёсць Галя. Яна цяпер валодае яго парываннямі, водзіць пяром, таму так лёгка нараджаюцца новыя старонкі. Ён раней не ведаў, што ёсць натхненне. Цяпер ведае.
Натхненне — як бы звышнатуральная сіла, яно нібы ў казцы невымерна абвастрае зрок, пачуцці, дазваляе з пранізлівай яснасцю бачыць тое, што праглядвала раней толькі ў няпэўных, агульных абрысах. І яшчэ музыку нараджае натхненне, а яна яднае ў патрэбны рад словы, дакладныя, важкія, якія ў адваротным выпадку стаялі б як салдаты ў вольным страі.
Высоцкі нібы знаходзіцца на высокай гары, адкуль позірку адкрываецца незвычайны кругагляд. І ўсё-такі добра, што ёсць рукапіс. Работа — зарука натхнення.
У Высоцкага, нібы ў будаўніка пад рукамі камень, гравій, цэмент, і з гэтых матэрыялаў ён узводзіць свой мур. Толькі яго матэрыял — слова.
Калі пачало світаць, ён, як звычайна, распрануўся і лёг. Трох ці чатырох гадзін сну цяпер хапае, каб, прачнуўшыся, зноў сесці за рукапіс.
Спаў ён гадзін да дзесяці.
Пагаліўшыся, памыўшыся, выйшаў на калідор і адразу ўбачыў Галю. Яна стаяла ля падаконніка і, як толькі ён зашоргаў ключом, адчыняючы пакой, матлянулася да яго.
— Аляксандр Іванавіч, я не магла інакш. Не думайце дрэнна пра мяне...
За адну ноч яе твар пашарэў, зблажэў. Ён нібы ахутан нябачным ценем. Мабыць, зусім не спала. У яго нібы адняло мову. Чуў толькі, як тахкае ўласнае сэрца.
— Сёння едзем у Дуброву. Браць пробу на соль. Хацела папярэдзіць.
— Надоўга едзеце?
— Не ведаю.
— Прабачце мяне, Галя. Таго, што нахлынула, не адчуваў гадоў дваццаць. Прызнаюся, як на споведзі...
Сумна ўсміхнуўшыся, ён паспрабаваў пажартаваць:
— Трапіў у вашы сілкі, і цяпер рабіце са мной што хочаце...
Яе твар імгненна засвяціўся радасцю. Як бы не было на ім шэрай павалокі засмучэння.
— Нічога я з вамі не зраблю! — не сказала, а ўсклікнула.
— Вы паедзеце, і дзесяці вечароў не будзе.
— Будуць,— ціха адказала.
— Дзе вас знайду?
— Знойдзеце.
Яна раз-пораз азіраецца, як бы памыкаючыся зараз жа выскачыць з калідора.
— Зірніце, як жыву,— сказаў Высоцкі, паказваючы вачамі на дзверы свайго пакоя.— Зойдзем на хвіліну.
— Цяпер няма часу.
— Калі будзе час?
— Нічога вы не разумееце! — яна проста абпаліла яго сваім позіркам. У гэтую хвіліну здавалася надзвычай прыгожай. Бляск вачэй, лёгкая чырвань, што праступіла на шчоках, радасная ўзбуджанасць, прызыўныя ноткі ў голасе — усё як бы недвухсэнсоўна сведчыла аб яе да яго прыхільнасці, аб пачуццях, якіх не тоіць...
Лёгка, грыцыёзна яна пабегла па калідоры і перад лесвіцай азірнулася...
А ён, узрушаны, узбуджаны, не ведаючы, што думаць, прайшоўся па доўгім калідоры, вярнуўся назад, пастаяў ля акна, дзе нядаўна яна яго чакала, затым рушыў у свой пакой. У суседнім пакоі шчоўкнуў замок, зазвінела вядром прыбіральшчыца. На дворыку плодагародніннай базы не відаць ніякага руху — начная змена, мабыць, адпачывала. Ён склаў у стусік паперы, папкі, схаваў у шуфляду стала.
Адчуваў — пісаць сёння не зможа.
Нікога і нічога не заўважаючы, ён выйшаў з гасцініцы, пабрыў па вуліцы. Трэба было разабрацца ў тым, што здарылася. Душа нібы спявала. Яго любіць жанчына, маладая, прыгожая, разумная. Тая якраз, пра якую ён марыў усё жыццё. Ён сказаў ёй аб пачуццях, і яна прыняла іх з радасцю...
Дзень прайшоў як у ружовым тумане. Ён да дробязей перабіраў у памяці яе словы, жэсты, адценні голасу, яшчэ і яшчэ раз умацоўваючыся ў думцы, што яна ў хованкі не гуляла, пра сваю да яго прыхільнасць сказала з дзіўнай непасрэднасцю, дамагалася інтымнасці, як бы імкнучыся пачуць ад яго словы, якія сёння пачула. Ён адчуваў прыліў сіл, бадзёрасці, яго захліствала ўсеўладная хваля незвычайнага вострага адчування паўнаты і радасці жыцця. Ён сказаў ёй праўду: двацццаць гадоў пасля таго, як разлучыўся з Кларай, нічога падобнага не адчуваў. Родны горад як бы прыносіў яму запозненую аддзяку.
Ён не снедаў і не абедаў: берагам Прыпяці павандраваў у паўднёвае прадмесце горада, дзе раней ніколі не быў. Ён нават не заўважыў, як абмінуў гарадскую мяжу, дабрыў да вёсачкі, размешчанай як бы ў катлавіне, вымытай паміж узгоркамі. Тулячыся да пагоркаў, стаялі сонныя дамкі з сінімі аканіцамі, галіны яблынь прыгіналіся да зямлі ад цяжару жаўтабокіх антонавак, і ўсюды было мноства дубоў. Яго нават здзівіла, дубы і дубы. Не надта высокія, разгалістыя, яны раслі ў кожным двары, надаючы вёсачцы выгляд незвычайнай задуменнасці. Паблізу горад, які робіцца шумным, мітуслівым, а тут жыццё па-ранейшаму цячэ спрадвечнай нетаропкай каляінай.
У горад ён вярнуўся на аўтобусе і адразу рушыў у знаёмую чайную. Там, як звычайна, цесна, тлумна, бруднаватую залу поўніць шматгалосая гамонка і густы тытунёвы дым.
Ён доўга чакаў, пакуль вызваліцца столік, а заняўшы яго, не спяшаўся есці, хоць падганяў голад. Яму было добра сядзець і слухаць, падабаўся тлум, што не змаўкае ў сценах гэтай не надта высокай установы, у якую пасля змены завітваюць муляры, тынкоўшчыкі, шафёры, грузчыкі — звычайны рабочы люд. За столікам п’юць піва, віно, гарэлку, гучна размаўляюць, даводзяць штосьці важнае, неадкладнае, без чаго, калі не выказацца, нельга жыць; ва ўсіх гаворках, абрыўкі якой Высоцкі чуе, ёсць правая і вінаватая старана, правая сядзіць тут, вінаватая хутчэй за ўсё адсутнічае; за кожным столікам свой завадатар, які паўней, выдатней, чым іншыя, выказвае тое, што ва ўсіх набалела. Свет, як заўсёды, поўніцца страсцямі, нявырашанымі пытаннямі, вострыя грані якіх, мабыць, сутыкаюцца тут мацней, чым у якім-небудзь іншым месцы.
Раптам Высоцкі ўздрыгнуў, адчуўшы, што яго нехта разглядвае. Павярнуўшы галаву, ён злавіў на сабе пранізлівы позірк вузкаплечага брыгадзіра, якога не раз заставаў у чайной раней, а ўчора, калі абедаў з Галяй, бачыў у рэстаранчыку. Бялясыя вочы хлапчыны глядзяць нядобра, жорстка, ён зараз жа адвёў іх, як толькі сустрэўся позіркам з Высоцкім.
Кампанія, якой верхаводзіць хлапчына, тая ж, толькі ахайней, лепей апранутая. Можа, у мантажнікаў выхадны, падумаў Высоцкі, шукаючы поглядам буфетчыцу. Яна таксама на месцы, налівае піва, і таксама штосьці святочнае праглядвае ў яе ўбранні: праз проразь халата відаць пярэстая шаўковая сукенка, вымытыя валасы распушчаны, як у русалкі. Шафёра, які цікаваў за жонкай, прыхінуўшыся да стойкі буфета, чамусьці няма.
Расплаціўшыся з афіцыянткай, Высоцкі выйшаў з чайной. Пачынала цямнець, і яго раптам агарнуў сум. Душэўны ўздым, выкліканы нечаканым спатканнем з Галей, словамі, якія ён ёй сказаў, той відавочнай радасцю, з якой яна прыняла яго прызнанне, як бы пачынаў спадаць. Галі няма, ён не можа з ёй спаткацца, як учора, як у папярэднія дні, і ад гэтага невыносна пакутліва. Ён бачыць цяпер сябе ў смешным становішчы: за два тыдні закахаўся ў прыгожую незнаёмку, прызнаўся ў каханні, закружыў ёй галаву, а пра далейшае не падумаў. Ён ужо адчувае, што знаёмства з Галей — не лёгкія курортныя заляцанні, якія ён сабе дазваляў, калі быў маладзейшы. Тыя заляцанні як бы загадзя былі разлічаны на тэрмін, калі ён плёскаўся ў моры, прымаў розныя лячэбныя працэдуры, і, як толькі канчалася пуцёўка, канчаліся і яны. Прыкметнага следу ў душы тыя заляцанні не пакідалі. Тут другое. Тут як бы пачынаецца вар’яцтва, такое ж, як у далёкія гады маладосці, бо ўжо колькі дзён няма хвіліны, каб у яго думках, пачуццях, адчуваннях не прысутнічала Галя. Каханне, мабыць, і ёсць вар’яцтва, бо пазбавіцца ад таго, каб не думаць пра Галю, не прагнуць новай сустрэчы, не прыдумваць словы, якія ёй скажа, ён не можа. Ён увесь націнаецца, робіцца сам не свой, і яна, відаць, гэта адчула. І хто яна, чаму так адважна кінулася насустрач? Ён толькі цяпер спахапіўся, што сваё жыццё яна як бы трымала перад ім на моцным замку. Ёй трыццаць два гады, і акрамя таго яна нарадзілася ў тым, што і ён мястэчку, працавала ў райкоме, запознена скончыла універсітэт, а цяпер працуе лабаранткай на кафедры, збіраючыся калі-небудзь перайсці ў газету, ён нічога болей аб ёй не ведае. Не ведае нават, ці замужняя яна, ці ёсць у яе сям’я?
Ён сам не свабодны, звязаны па руках і нагах, таму і ў яе ні аб чым не пытаў, як бы прапаноўваючы тыя ж курортныя правілы гульні. Але тут не гульня. Праз лічаныя дні ён паедзе, і што будзе далей?
Яму не дваццаць, не трыццаць, ён ведае, што так проста пераступіць праз тое, што пачалося, не здолее. Інакш будзе дакараць сябе да смерці. Ён сам прагнуў, чакаў такой жанчыны, і яна прыйшла. Няхай будзе, што будзе...
Зрэшты, ён супакоіўся. Прафесійная прывычка ўзяла верх. За доўгія гады выкладчыцкай работы ён прызвычаіўся да яснасці, як бы навучыўся раскладаць па палічках думкі, не церпячы, адмятаючы супярэчнасці. Будучы шчырым па натуры, стараўся, каб слова не разыходзілася з учынкам. Рабіў, як лічыў справядлівым, і верыў, што з гэтага складаюцца асновы дабрачыннасці. Вядома, жыццё — складаная рэч, іншы раз прыходзілася адступаць ад правіл, якіх стараўся трымацца, і заўсёды ў такіх выпадках ён пакутаваў ад дакораў сумлення.
У гасцініцу Высоцкі вяртаецца позна, ціхай вулачкай, абышоўшы паўгорада. Ногі гудуць ад доўгай хады. Зрэшты, сённяшнія вандроўкі не пашкодзяць, бо жыве ён дні і ночы ў родным горадзе выключна напружана.
Наперадзе масток, пад ім булькае ручэй, які, выбіваючыся з крынічкі, сцякае ў Прыпяць. У гэтым месцы прагал між будынкаў, межы агародаў, садоў, лагчынка, зарослая ляшчынай, дзікім маліннікам, ажынай. З даўніх дзён выплывае ўспамін: у зарасніку ляжыць абымшэлы камень-валун, сеўшы на яго, спусціўшы босыя ногі ў сцюдзёную ваду, ён колькі разоў, калі працаваў у рэдакцыі, ратаваўся такім манерам ад стомы.
Ноч месячная, на дзіва цёплая. Высоцкі спускаецца з насыпу вулачкі, расхінае кусты, каб знайсці знаёмы камень. Ён, дзівак, вядома, столькі жыве ля ракі і ні разу не выкупаўся. Цяпер вада, мабыць, халодная.
Нечакана ён ледзь не ўскрыквае ад здзіўлення. На камені, на які нарэшце натрапіў, сядзяць двое, на траве ляжаць іх вопраткі, у месячным святле загарэлае цела мужчыны выдаецца цёмным, малапрыкметным, затое матавай белізной адлівае цела жанчыны, у якой распушчаныя валасы закрываюць плечы. Ён адразу пазнаў іх, кінуўся прэч і, пакуль узбіраўся на насып, думаў пра тое, што вузкаплечы брыгадзір мантажнікаў стараўся нездарма, арганізоўваючы харавы спеў у гонар прыгожай буфетчыцы, і нездарма пільнаваў жонку хмуры шафёр. Толькі таго, што расцякаецца як жывое срэбра, ніколі не ўпільнуеш.
Закон жыцця. З кахання вынікае столькі радасці, паэзіі, узлётаў чалавечага духу, і столькі драм і трагедый...
Высоцкі прачнуўся рана, дастаў папкі, паспрабаваў пісаць, але пісанне не пайшло. Ён пакутаваў гадзіну ці болей, але не здолеў паправіць ніводнай старонкі. Творчы імпэт рашуча пакінуў яго. Можа, ён проста стаміўся?
У вестыбюлі за столікам, адгароджаным балясамі, знаёмая дзяжурная.
— Вас мала відаць,— сказала Высоцкаму.
— Учора да ночы хадзіў па горадзе.
— Можа, у тэатры былі?
— Хіба ў вас ёсць тэатр?
— Наезджы. Артысты жывуць у гасцініцы каля рынку. Хутка паедуць.
— Добра іграюць? — спытаў Высоцкі.
— Не ведаю,— сумна ўсміхнуўшыся, яна ахінула яго як бы спалоханым позіркам.— Хоць бы ў кіно хто пазваў. Дзвесце чалавек у гасцініцы, і ніхто не пазаве.
Ён не ведаў, што адказаць.
— Дачка яшчэ на бульбе? — нарэшце спытаў.
— На бульбе. Праз тыдзень прыедуць.
— На другім курсе?
— На другім.
Зноў не знаходзіў слоў, каб як-небудзь падтрымаць гаворку.
— Муж, як паміраў, казаў, выходзь замуж,— раптам прызналася жанчына.— Гаварыў: адна нагаруешся. Ён быў добры, разумны,— срабрыстая кропелька слязы раптам папаўзла па шчацэ, і яна хуценька яе змахнула.— Пападаліся людзі, але я не хацела. Думала: няхай дачка падрасце. Хіба хто заменіць бацьку?
Падышоў новы прыезджы, похапкам дастаў пашпарт, камандзіроўку. Дзяжурная ў вокамгненне перамянілася.
— Месц няма! — ледзь не крыкнула строгім, казённа-адчужаным голасам.— Толькі па броні.
Высоцкі выйшаў з вестыбюля, перш чым рушыць у чайную, купіў на рагу вуліцы ў кіёску газеты.
У такі час людзей у чайной няшмат, можна сядзець, думаць, чытаць. Буфетчыца на месцы — яна проста ззяе сёння. Вясёлая, рухавая, рэжа хлеб, шчоўкае на лічыльніках, і як з мяшка сыпле дасціпнымі слоўцамі. Хмурага шафёра няма — мабыць, з’ехаў небарака ў дальні рэйс.
З дня прыезду ў горад Высоцкі з асаблівай цікаўнасцю праглядвае мясцовую газету. Ад яе старонак як бы патыхае родным, блізкім, не-не дый мільгне знаёмая назва вёскі, прозвішча, пашыранае ў тым ці іншым месцы. Ён можа зрокава ўявіць сабе ўсе шэсць дзесяткаў вёсак, што ўваходзяць у склад раёна, краявіды, якія іх акружаюць, малюнак забудовы, твары тых даўніх старшынь, брыгадзіраў, бо з кожным была звязана якая-небудзь падзея. Бадай, у палавіне вёсак ён начаваў, харчаваўся, пісаў пра іх людзей карэспандэнцыі і нарысы, другія вёскі, якія нічым не вызначаліся, проста праходзіў ці праязджаў.
Дзіва няма: за чатыры з палавінай гады ён шмат паездзіў. Раён сярэдні, але такіх у вобласці большасць, моцных калгасаў налічвалася два ці тры. За час, праведзены ў газеце, на яго вачах нібы прайшла пасляваенная гісторыя раёна. Дзве трэці вёсак было спалена: у тыя гады людзі перасяляліся з зямлянак у новыя хаты, і не ўсе хаты радавалі вока, бо некаторыя, асабліва тыя, што належалі ўдовам, будаваліся на жывую нітку: абы хутчэй вылезці з сырой зямлянкі. Сорак сёмы і сорак восьмы гады парадавалі добрым ураджаем, але і ўраджай істотна не палепшыў справы навакольных вёсак: адбудоўваліся гарады, павялічваліся памеры збожжанарыхтовак, і кілаграм на працадзень — такую аплату рэдка перавышаў які калгас.
Дзіўна ў той ужо далёкі час праводзіліся хлебанарыхтоўкі. Лозунг быў адзін: «Як мага хутчэй выканаць першую запаведзь!» Яшчэ жанкі з сярпамі толькі выходзілі ў поле, ля кузні стаялі неадрамантаваныя жняяркі, нешматлікія камбайны намалочвалі першыя цэнтнеры, а лозунг ужо займаў сталае месца на першай старонцы газеты і не сыходзіў да таго часу, пакуль вобласць не рапартавала аб выкананні плана.
Лічылася найважнейшым дасягненнем падаць рапарт да першага жніўня. З такой задачай спраўляліся толькі два паўднёва-прыпяцкія раёны, дзе землі лепшыя і ўраджаі большыя. У гонар раёна-пераможцы абласная газета заўсёды давала паласу або нават разварот. Разы два ездзіў арганізоўваць такія матэрыялы Высоцкі. Пісаў аб тым, як сушылі зерне на таках, дзяружках, мабілізоўвалі ўвесь наяўны транспарт, каб даставіць яго ў дзяржаўныя сховішчы.
Пераможцаў прадстаўлялі як багоў. Працэнт выканання як бы засланяў усё астатняе. Ён памятае, што сам пачынаў адзін свой нарыс пра хлебаздачу словамі, як хлебаробы з надзеяй пазіраюць на неба, чакаючы, калі скончыцца непагадзь і можна будзе хутчэй адвезці збожжа на станцыю, на дзяржаўны склад.
Стыль цяперашняй газеты, якая выдаецца ў родным горадзе, прыкметна перамяніўся. Не знойдзеш такіх, як раней, гарачых, катэгарычных заклікаў. Аўтары карэспандэнцый дазваляюць сабе весці размову ад уласнай асобы: я прыехаў, пабачыў тое або іншае, спытаў у брыгадзіра, ён мне адказаў... Тады, калі працаваў Высоцкі, падобны стыль не прайшоў бы ў газеце нізавошта. Можа, толькі ў фельетоне. Ды і там замест «я» стараліся пісаць «мы». «Вам не прыходзілася пашыць шапку ў мясцовай арцелі «Індпашыў»? — пачынаў адзін фельетон Высоцкі.— А нам прыйшлося...»
Дзіўны быў пасляваенны час, у чымсьці вялікі, пафасна-ўзнёслы, а ў чымсьці, калі кіравацца сённяшнімі меркамі, нават смешны. Зрэшты, і тады цвярозая развага брала верх, і далёка не ўсе сакратары райкомаў навыперадкі стараліся скончыць хлебаздачу да першага жніўня. Выканаць план у такі тэрмін азначала вывезці з калгаса ўсё жыта, пшаніцу, на працадзень выдаць ячмень, авёс і грэчку — яны паспяваюць пазней і іх у жніўні толькі пачынаюць жаць і касіць,— а потым зноў везці ў калгас з таго ж дзяржаўнага склада жыта, пшаніцу, бо нечым было сеяць.
Як пазней высветлілася, нават сакратар паўднёвага Запрыпяцкага раёна, толькі рапартаваў пераможна, а ўвогуле хітраваў: прымушаў нарыхтоўчыя арганізацыі браць з калгасаў гарантыйныя распіскі — маўляў, дазваляем дзяржаўны хлеб хаваць ва ўласных засеках, бо ў нас не хапае складскіх плошчаў...
Заняты развагамі, Высоцкі не заўважыў, як перад яго столікам паўстаў паўнаваты, сівы, але з маладымі вачамі чалавек.
— Вам з рэдакцыі звоняць,— паведаміў.— Рэдактар просіць да тэлефона. Зойдзем у мой кабінет.
Гэта дырэктар чайной, і ў яго словах гучыць пашана да рэдакцыі.
У трубцы вясёлы голас Іваньковіча, рэдактара.
— Алесь Іванавіч, шукаю вас гадзіну. Зараз пад’еду. Памятаеце, прасілі павазіць па раёне...
На лаўца і звер бяжыць. Высоцкі, як і ўчора, месца не знаходзіў, не ведаў, чым зойме дзень.
Рэдактар хлапчына свойскі, абыходлівы. Ён, здаецца, з тых ураўнаважаных людзей, якія ніколі не хвалююцца, не выходзяць з сябе і на ўсё — добрае і дрэннае ў жыцці — глядзяць паблажліва. Ён высокі, шыракаплечы, непаспешлівы ў рухах, да яго ладнай паставы пасуе прыгожа пасаджаная галава, цёмныя, зачэсаныя назад валасы, у якіх прабіваецца першая сівізна, круглаваты чарнявы твар.
Рэдактарская «Волга» старога ўзору, але блішчыць лакам і здаецца новай, шафёр чымсьці падобен да самога рэдактара.
— Сёння пачатак заняткаў у сістэме палітасветы,— паведамляе Іваньковіч.— Таму ўдалося вырвацца.
Верасень, значыць, скончыўся, пачынаецца кастрычнік. Не так многа часу засталося Высоцкаму дыхаць паветрам родных мясцін. Тры дні возьмуць залікі.
Выбраўшыся за межы прадмесця, машына імчыць па асфальце, і ў Высоцкага такое пачуццё, якое нахлынула тады, калі ён толькі злез з цягніка і блукаў па вуліцах чыгуначнага гарадка. Да шчымлівай болі ў грудзях ён пазнае навакольнае і ў той жа час не пазнае, бо перамены значныя на кожным кроку. Пейзаж індустрыяльны: уздоўж асфальту лінія высакавольтнай перадачы, купкі прысадзістых мураваных будынкаў, што раз-пораз вынікаюць на даляглядзе — тады, калі ён вандраваў па гэтай дарозе, іх і ў паміне не было, як не было і самога асфальту. Шмат на дарозе машын. Знаёмыя вёсачкі, якія наўзбоч мільгаюць, здаюцца маўклівымі, прыціхлымі, малюнак пабудовы змяніўся мала, тыя самыя абрысы, краявіды, толькі глядзяцца па-іншаму, бо перш за ўсё ўражваюць парадкам і ахайнасцю. Цяпер не дзіва ўбачыць у сельскай мясцовасці мураваныя, цагляныя дамкі — так на Міншчыне, так і тут, на Палессі — і хоць не надта многа такіх дамкоў, аднак успрымаюцца яны як бы прадвеснікі таго накірунку, які ўсё больш пашырае абсягі.
У пасляваенныя гады, калі Высоцкі блукаў ад вёскі да вёскі па раёнах, сэрца балела ад выгляду родных паселішчаў. Ён бачыў дагледжаную, упарадкаваную ў кожным самым аддаленым кутку нямецкую вёску, і, параўноўваючы дабротныя дамы, каменную гаспадарчую забудову, прасторныя двары, стадолы з нашай сельшчынай — з пакрыўленымі хаткамі, хлеўчукамі, на саламяных дахах якіх зелянеў мох,— часам прыходзіў у адчай. Думалася — сто гадоў спатрэбіцца, каб усё гэта перайначыць, перабудаваць, бо быт — штосьці надзвычай устойлівае, ён пераходзіць ад дзядоў да ўнукаў, ад пакалення да пакалення.
Мінула дваццаць з лішнім гадоў, і можна пускаць па знаёмай дарозе самых прыдзірлівых турыстаў — пейзаж перамяніўся дазвання. Шмат новых, няхай сабе драўляных хат, дамоў, у старых, якія ацалелі, пафарбаваныя аканіцы, франтончыкі, на кожным, бадай, даху высіцца тэлевізійная антэна, двары атулены садамі, палісаднікамі, і таму паселішчы нагадваюць зялёныя астравы. Калгасная забудова — новая цалкам, акуратна распланаваная, цагляныя будынкі ўсюды пабелены, лашчаць позірк, і зусім не відаць пасляваенных кароўнікаў, цялятнікаў, свінарнікаў, якімі так ганарыліся старшыні калгасаў, калі ў вёску завітаў карэспандэнт. Усюды на полі купкі студэнтаў, якія выбіраюць бульбу, ідучы ўслед за капалкамі.
— Едзем каля нафтапровада,— тлумачыць Іваньковіч.— Агледзім Нафтахімбуд і на Дуброву. Паабедаем, пераначуем. Я на занятках папрысутнічаю.
Высоцкі ўздрыгнуў: два гады — у сорак сёмым і сорак восьмым — у Дуброве працавала ўчастковым урачом Клара, цяпер ля буравой вышкі бярэ пробы Галя. Дзіўна сыходзяцца яго жыццёвыя кругі. Нібы адзін накладваецца на другі і ў тых якраз мясцінах, што самі па сабе нараджаюць незвычайны ўздым у душы.
А можа, ён таму і Дуброву любіў, што там, у трох цесных пакойчыках звычайнай хаціны, у якой размяшчалася бальніца, расхаджвала Клара, прымала хворых, выпісвала рэцэпты, непрыступная і строгая ў белым халаце. Фактычна яна жыла ў горадзе, два-тры разы на тыдзень прыязджала да маці, пакуль, адбыўшы патрэбны тэрмін, канчаткова туды не перабралася.
Так ці іначай, але ён ахвотна ездзіў у Дуброву і тады, калі Клара там не працавала, бываў у «Чырвоным трактары» — так называўся мясцовы калгас — часцей, чым у другіх вёсках, і надрукаваў пра яго людзей найбольшую колькасць матэрыялаў. Было некалькі нарысаў, а ў сорак сёмым годзе — ён добра гэта памятае — арганізаваў паласу ў гонар таго, што «Чырвоны трактар» скончыў сяўбу ранніх збожжавых да Першамайскіх свят.
Клара яго матэрыялы не высока ставіла. Хутчэй за ўсё ніколі іх не чытала. Яго прозвішча часта мільгала ў абласной газеце, акрамя звычайных матэрыялаў ён пісаў фельетоны, вершы, за гэта меў вялікую пашану ад раённых газетчыкаў, і ў які б раён ні прыехаў, рэдакцыйныя супрацоўнікі яго ведалі. Нічога гэтага Клара як бы не хацела заўважаць.
Тым часам паехалі ўздоўж пляцоўкі Нафтахімбуда. Плошча, якую займае будаўніцтва, агромністая — цэлы гарадок,— і ўсюды рыштаванні, жалезныя каркасы, перапляценне труб, якія вядуць да вялізных чанаў рознай формы і аб’ёму.
У многіх месцах падняліся блокі будынкаў з бетону і шкла, у якіх, відаць, размесцяцца цэхі нафтапераапрацоўчага завода. Зямля паўсюдна раскопана, катлаван на катлаване, на іх схілах поўзаюць бульдозеры, грымяць, угрызаючыся жалезнымі зубамі ў зямлю, экскаватары — вакол гліна, жалезабетонныя блокі і зноў рыштаванні.
Ля будаўнічай пляцоўкі сыходзіцца некалькі дарог, такіх жа шырокіх, заасфальтаваных, падобных на тую, па якой праехалі, і ўсе забіты бясконцым цугам аўтамашын з доўгімі прычэпамі — на іх новыя бетонныя блокі, цэгла, камень, трубы, жалезныя канструкцыі і фермы.
З ланцугом машын цяжка размінуцца, і шафёр звярнуў на дарогу, якая ўпоперак перасякае плошчу Нафтахімбуда. Можна з блізкай адлегласці зірнуць на аб’екты, якія ўзводзяцца. Высоцкі мала разумее ў будаўнічай справе, не ведае нават, як пераапрацоўваецца нафта ў бензін, у іншыя гаручыя, змазачныя матэрыялы, але яму даўно хацелася пабыць на будоўлі.
З таго часу як у родных мясцінах адкрылі нафту, у душы раз-пораз успыхвае прыемнае трапятанне. Можа, ідзе ад таго яно, што родны куток, як бы параўняўся цяпер з самымі славутымі мясцінамі. Калі пры новым знаёмстве ў Высоцкага пытаюць, дзе ён нарадзіўся, то, называючы мястэчка, найбліжэйшы горад, ён абавязкова дадае, што ў гэтых мясцінах здабываюць нафту.
Іваньковіч таксама ўзбуджаны. Шафёр вядзе машыну на малой хуткасці, час ад часу яе запыняе, а Іваньковіч, павярнуўшы да Высоцкага свой прыемны твар, тлумачыць пра крэкінгі, працэнт серы ў мясцовай нафце, пра яе высокую якасць. Адукаваўся рэдактар, пішучы пра нафту і будоўлю. Яна між тым сапраўды славутая і большая па размаху, па ўдзельнай вазе, чым думаў раней Высоцкі. Па магутнасці завод пераўзыдзе Наваполацкі, але з пускам яго запазніліся. Новы сакратар гаркома, даверліва расказвае Іваньковіч, будоўляй толькі і жыве, бывае тут штодня, лятае ў Мінск, у Маскву і, мабыць, даб’ецца, што ў пачатку будучага года першая чарга завода ўступіць у строй...
Цяпер Высоцкі як бы і сам бачыць, што большая частка работы зроблена. Праз шкляныя сценкі доўгай анфілады цэхаў, якія цягнуцца паралельна адзін другому і замыкаюцца ў правільны чатырохвугольнік, праглядвае іх унутранае абсталяванне — зноў трубы, чаны, резервуары. З правага боку будынкі інтэрнатаў, і яшчэ правей вымалёўваюцца абрысы жылога гарадка.
Калі ехалі па асфальце, Высоцкі лёгка арыентаваўся на мясцовасці, пазнаваў мясціны, краявіды, цяпер нічога не пазнае, і адчуванне такое, нібы трапіў у зусім незнаёмы свет. Ён ведае: завод размяшчаецца паміж Казлякамі і Крапіўніцай, вёскамі нічым не славутымі, у якіх ён ніколі надоўга не запыняўся, бо не было аб чым пісаць. Паміж вёскамі быў лес — дубнякі, бярэзнікі. Цяпер лесу не відаць, не відаць нават слядоў раскарчоўкі, і ад гэтага, мабыць, поўная страта арыентацыі. Зрэшты, пачуццё знаёмае. На вачах Высоцкага адбудоўваўся Мінск, ён памятае абрысы старых плошчаў, сквераў, выгляд будынкаў, якіх даўно няма, бо на іх месцы паўсталі новыя плошчы і будынкі. Але і ранейшыя час ад часу ўсплываюць у памяці, і, закрыўшы вочы, ён да дробязей можа ўзнавіць іх воблік, і, значыць, яны неяк жывуць у свядомасці.
— Прыпяці завод не пашкодзіць? — пытае Высоцкі.
— Не павінен,— задумліва адказвае рэдактар.— Плануецца адводны канал.
Ён прыехаў у Дуброву з такім жа высокім настроем унутранай нацятасці, як прыязджаў у даўнія гады, калі тут працавала Клара. Яшчэ здаляка ўбачыў буравую вышку — яна на полі, там дзе ўзвышаюцца дубы, пад імі віднеюцца буданчыкі, абрысы нейкіх баракаў — мабыць, пачынаецца будоўля.
Ён не ведаў, што скажа Галі, калі яе сустрэне, думкі блыталіся, разбягаліся, ён адчуваў толькі радасць, якая ўладна ахапіла істоту. За два дні, калі не бачыў Галю, ён як бы дасягнуў найвышэйшага пункту гарэння: каб не надарыўся Іваньковіч, ён знайшоў бы іншы спосаб прыехаць у Дуброву, бо не сустрэцца з Галяй не мог.
Гэта было, вядома, вар’яцтва, куточкам цвярозай свядомасці ён гэта разумеў, але не было ніякай сілы адолець усеўладнае імкненне, якое падпарадкавала сабе астатнія думкі і адчуванні. Рашучая размова адбылася пазаўчора ў гасцініцы. Галя сама прыйшла да яго, бо, відаць, таксама баялася, што парвецца тугая ніць імклівага збліжэння, якое намецілася між імі з першай сустрэчы. Так павінна было здарыцца, бо ён сам прагнуў гэтага. Ён ёй сказаў усё, і яна сказала. Няхай не словамі. Ён бачыў, адчуваў яе парыванне да яго, і праз сваё пачуццё пераступіць не можа. Іначай будзе дакараць сябе рэшту дзён, якія засталося пражыць. За дваццаць гадоў усеўладнае пачуццё прыйшло ўпершыню, ні адна жанчына за гэты час не здолела яго ўзрушыць так, як Галя, яна нібы абудзіла сілы душы, якія дагэтуль былі прыспаны, драмалі.
Дуброву пазнаць можна, хоць перамены вялікія. Тры, як даўней пасёлкі; паўднёвы і паўночны і раней былі ніштаватыя, але старая вёска, што займала сярэдзіну між імі, выгляд мела надзвычай убогі. Псавала ўражанне. Абымшэлыя, з маленькімі вокнамі хаты ціснуліся адна да адной — іх, мабыць, пабудавалі яшчэ дзяды і прадзеды.
Дык вось старой вуліцы няма, засталася толькі яе ніжняя частка, што спускалася да балота. У цэнтры сваім Дуброва — зусім сучасны пасёлак. Як і ў другіх паселішчах, міма якіх праязджаў Высоцкі, паўсталі тут новыя дамы, сярод якіх некалькі камяніц. І дзіва-дзіўнае — ёсць у Дуброве некалькі магазінаў, пашывачная майстэрня, атэлье па рамонту прыёмнікаў і тэлевізараў, сталовая, гасцініца — вы чулі пра такое, панове?
Толькі машына, праязджаючы дарогамі, вуліцамі, па-ранейшаму тоне ў зыбкім палескім пяску. Асфальт да Дубровы яшчэ не пракладзен.
І старшыня ў Дуброве знаёмы — Майсей Гарох. Пры Высоцкім ён быў інструктарам гаркома і загадчыкам райана. Але Гароха няма, паехаў у горад, дзе пастаянна жыве сям’я.
Яшчэ не позна, адвячорак. Усталяваўшыся ў гасцініцы, Высоцкі з Іваньковічам рушылі ў сталовую. Тут Высоцкага падпільноўвала галоўная нечаканасць.
Зала ў сталовай даволі прасторная, столікі, крэселкі гарадскога ўзору, парадкі заснаваны на самаабслугоўванні. Некалькі столікаў ссунута, за імі гаманлівы гурт маладых людзей з загарэлымі да чарнаты тварамі, бронзавымі грудзьмі, якія праглядваюць з расхліснутых куртак. Не адразу Высоцкі заўважыў сярод застолля Галю, а заўважыўшы, так разгубіўся, што нават забыўся павітацца. Яна таксама разгубілася, пачырванела, кіўнула яму галавой і зараз жа адвяла позірк.
Іваньковіч тым часам запыніўся ля вясёлай кампаніі, падышоў да Галі, павітаўся як са знаёмай з ёй за руку, нешта ў яе спытаў. Яна яму штосьці адказала — з-за тлуму, гармідару нельга было пачуць што.
Высоцкі сеў за столік у другім канцы залы. Ён доўга не мог справіцца з сабой — чырванеў, бляднеў, як выкінутая на бераг рыба, дыхаў.
Галя сядзіць паміж двума шыракаплечымі хлапцамі. У аднаго на прадаўгаватым твары прыкметны сіняваты пісяг — нібы след ад раны, другі з раскошнай чорнай шавялюрай здаецца самаўпэўненым і ганарыстым. У застоллі другіх жанчын няма, і ўся ўвага кампаніі звернута на Галю. На студэнтаў Галіны субяседнікі не падобны — зусім сталыя людзі.
— Геолагі,— сказаў Іваньковіч, падышоўшы.— Грошай хапае, гуляюць як арыстакраты.
— Вы знаёмы з Хмялеўскай? — стараючыся гаварыць спакойна, спытаў Высоцкі.
— Вы яе таксама ведаеце? — рэдактар, здаецца, зусім не здзівіўся.— Мы ў камсамоле разам працавалі. Хачу яе ў газету ўзяць. Харошая дзяўчына. Толькі скруціў жыццё адзін баламут. Ён адсюль, з горада...
Высоцкі раптам успомніў, як падхапілася Галя, калі ў рачны рэстаранчык зайшоў брыгадзір мантажнікаў. Можа, ён яе муж?
Галя раз-пораз кідае на Высоцкага позіркі, выгляд у яе трохі разгублены — відаць, не чакала, што ён застане яе ў кампаніі. Зрэшты, нічога не здарылася. Хіба геолагі не могуць запрасіць да сябе прыгожую жанчыну, з якой працуюць, і хіба яна павінна адмаўляцца ад запрашэнняў? Высоцкаму да болю шкада Галі. У зусім новым святле паўстае іх імклівае збліжэнне. Маладая жанчына — нібы птушка з перабітым крылом — імкнецца ў новую даль і шукае апоры...
Неяк нечакана шумлівы гурт падымаецца, выбіраецца са сталовай. На парозе Галя запынілася, сустрэлася позіркам з Высоцкім.
Ён усміхнуўся, кіўнуў галавой — нібы падаў знак, што застанецца ў вёсцы.
— Гарох збіраецца на пенсію,— гаворыць Іваньковіч.— Старшыня быў харошы. Дваццаць гадоў на адным месцы.
— Дзе Гавака? — пытае Высоцкі пра ранейшага старшыню, якога добра ведаў.
— Мабыць, на пенсіі. Як выпусцілі з турмы, быў загадчыкам сельпо.
— Ад Гавакі моладзь не ішла як ад Гароха?
— Час другі,— Іваньковіч раптам зрабіўся задумлівым.— Цяпер, калі хочаш, каб чалавек астаўся ў сяле, дай умовы лепшыя, як у горадзе. Толькі далёка яшчэ да такога...
Вечарам Іваньковіч ідзе на заняткі, а Высоцкі, чакаючы сустрэчы з Галяй, блукае па Дуброве. Ім валодае дзіўны, як бы ў нечым нават трывожна-ўзвышаны настрой. Былое, даўняе пераплятаецца з сённяшнім, ён пазнае двары, прысады, будынкі, і ў той жа час не пазнае, бо на ўсё лягла адзнака перамены. На ўскрайку Дубровы быў белы мысок чыстага бярэзніку, ён і цяпер там, але дрэвы разрасліся, як бы парадзелі, іх пажаўцелыя кроны неяк трывожна залоцяць апошнія промні сонца, якое ўжо напалавіну схавалася за лесам. Ён ніколі не думаў, навошта пасаджан на грудку бярэзнік і толькі цяпер здагадваецца, што там, мабыць, могілкі, бо ў другім месцы іх няма.
Болей за дваццаць гадоў ідзе ў Дуброве штодзённая, непрыкметная для таго, хто жыве тут, работа, але ён, Высоцкі, фактычна госць, ён нават не пазнае чалавека, які за гэты час нарадзіўся і вырас. І каго ён тут ведаў? Гаваку, двух-трох брыгадзіраў, калгаснікаў, некаторых настаўнікаў. Дзе яны, што з імі? Хутчэй за ўсё, як Гавака, на пенсіі, бо былі людзьмі немаладога веку.
Калі зусім схавалася сонца, у розных канцах вёскі ўспыхнулі ланцужкі агнёў. Іх прыкметна больш, чым у пасляваенны час, калі Высоцкі быў малады і не раз тут начаваў. Увесь у агнях прамежак паміж паўднёвым і паўночным пасёлкамі — з расказа Іваньковіча Высоцкі ведае, што там цяпер комплекс з некалькіх кароўнікаў і цялятнікаў; буравая за ваколіцай нагадвае карабель з мачтай — так высока над ёй блішчаць агні.
Палітзаняткі, на якія пайшоў Іваньковіч, у школе.
Школа двухпавярховая, у вокнах, за выключэннем двух-трох пакояў, цёмна. Стаіць школа на касагоры, на тым месцы, дзе некалі быў вятрак. Млын і пасля вайны бяздзейнічаў, стаяў з нерухомымі крыламі, абадранымі сценкамі — бярвенні асновы ўнізе праглядвалі як голыя рэбры. Гавака пабудаваў у Дуброве электрастанцыю, першы ў раёне прывёз спісаны на заводзе лакамабіль, дынамамашыну, даў святло ў хаты. Размяшчалася электрастанцыя ў доўгім хляве, там, дзе цяпер гарадок комплекса, і ля яе заўсёды ўзвышалася гара выкарчаваных пнёў. Пні спальваліся ў печцы лакамабіля — дроў ці не было, ці іх проста Гавака шкадаваў, дый святло падавалася да адзінаццаці гадзін вечара. Пасля адзінаццаці — Гавака ў гэтым быў перакананы цвёрда — трэба спаць, і святло — залішняя раскоша. Дынамамашына часта псавалася, і тады над Дубровай павісала дзегцярная цемень.
У Высоцкага нацятыя пачуцці: ён ва ўладным палоне адчування, што лёс нібы выпрабоўвае яго: сустрэча з Галяй зноў на сцежках маладосці, дзе ён столькі хадзіў, марыў, думаў. Як бы вяртаюцца вятры на ранейшыя кругі. Ён зусім не ведае, што скажа цяпер Галі: там, у горадзе, ён адчуваў, што яна вабіць яго, як не вабіла ніякая іншая жанчына, бачыў, што і яна цягнецца да яго. Цяпер адчуў другое, аб чым раней нават не здагадваўся: яна прыгожая, і не адзін ён заўважыў гэта, паклоннікаў, прыхільнікаў у яе заўсёды хапала. Яна, вядома, ведае сабе цану. Ён нібы наяве бачыць загарэлыя твары, моцна збітыя постаці геолагаў — яны людзі яе веку, смелыя, самаўпэўненыя, і ад гэтага яму трывожна.
Ужо з гадзіну Высоцкі вандруе па вуліцы.
Як і ў другіх вёсках, у Дуброве студэнты выбіраюць бульбу. Вярнуўшыся з поля, купка іх сядзіць на ганку клуба, спявае пад гітару, астатнія, разбіўшыся на парачкі, выдыбаюць па вуліцы. Хлопцы блукаюць у абдымку з дзяўчатамі, перамаўляюцца, смяюцца, дзяўчаты ўсе без выключэння ў штанах. Новыя вятры даляцелі і да Дубровы.
Тады, адразу пасля вайны, вечарам у вёсцы панавала цішыня. Клуба не было, ды і хлопцаў не было — не вярнуліся з вайны, і дзяўчаты, напрацаваўшыся на полі, на фермах, рана клаліся спаць. Якраз як хацеў Гавака. Дзіўна паводзіла сябе тое дзявочае пакаленне. З дзяўчат, равесніц Высоцкага, добра калі дасталіся мужы хоць палавіне. Пяць гадоў ён ездзіў па вёсках, начаваў дзе прыйдзецца, але ні разу не было выпадку, каб якая-небудзь з дзяўчат, што не выйшлі замуж і ведалі, што не выйдуць, набівалася на кароткую сувязь. Здаецца, ведалі незамужнія ўдовы толькі цяжкую мужчынскую працу ды сумныя песні на полі. Ціха, без слова пратэсту сышлі ў свой жаночы нябыт.
Тут, у Дуброве, у даўнія пасляваенныя гады цялятніцай працавала адна з такіх — Анастасія Хвядосаўна Бурак. Высоцкі некалькі разоў пісаў пра яе ў газеце. Маленькая, рухавая, з густым засевам вяснушак на вузкім някідкім тварыку, яна была незвычайна самаахвярнай. Калгасныя цяляты падалі ад бяскорміцы, і яна гатавала ім пойла з уласнай бульбы.
Гэта было яшчэ да таго, як у Дуброву прывязлі старшынёй Гаваку. Аднойчы зімовай ноччу праз Дуброву праязджаў сакратар абкома, заўважыў святло ў калгасным хляве і зазірнуў на агеньчык. Насця Бурак якраз адпойвала знямоглых цялят. У хуткім часе яе вылучылі дэпутатам Вярхоўнага Савета.
Яна і ў часы дэпутацтва ферму не пакінула, даглядала цялят, але мужык знайшоўся — хітраваты рахункавод, які да сарака гадоў прахадзіў бабылём. Калі Насця зацяжарала і надышоў час, яе як дэпутата адвязлі ў горад, у раддом, там яна нарадзіла двойню — хлопчыка і дзяўчынку, але каб прывезці парадзіху назад, у Дуброву, Гавака каня пашкадаваў. Насця з блізнятамі на руках прайшла пятнаццаць вёрст — ад горада да вёскі — і яшчэ лазовую калыску прынесла на плячах — купіла на базары.
Гаваку за яго ўчынак пакаралі — райком вынес вымову.
Палітзаняткі, мабыць, скончыліся, бо святло пагасла ва ўсіх школьных вокнах. Галі няма — Высоцкі не ведае, што думаць. Парачкі разбрыліся, цяпер на вуліцы гуртам выдыбаюць тыя студэнты, што сядзелі на ганку клуба, па-ранейшаму пад перазвон гітары яны спяваюць. Наводдаль ад студэнтаў, каб асабліва не кідацца ў вочы, блукае Высоцкі.
Яго агортваюць невясёлыя думкі: стары, пасівелы дзядзька, а раўняецца з моладдзю. Калі толькі пачынаў выкладаць, розніца ў гадах паміж ім і студэнткамі, якія заўсёды складалі большасць філфака, была невялікая. Але ішоў час, студэнткі, атрымаўшы дыпломы, разляталіся, на іх месца прыходзілі новыя, а ён заставаўся ў ранейшай ролі. Перад вачамі нібы ілюзія вечнай маладосці. Можа, ён і паддаўся гэтай ілюзіі? Але чаму Галі няма? Можа, ёй сорамна хадзіць з ім па вуліцы, таму і ўхілілася ад сустрэчы...
Пры думцы, што ён не пабачыць Галю, нічога ёй не скажа, яму робіцца да адчаю сумна і пуста. Ён цяпер дакарае сябе за тое, што не падышоў да геолагаў, не павітаўся з Галяй: не прапанаваў прагуляцца. Няшчасны закаханы антрапас, чалавек у футляры. Дайшоў да таго, што на мігах прызначыў прыгожай жанчыне спатканне. Пляваць яна хацела на яго мігі. Яна над ім проста смяецца. Жанчына любіць, калі перад ёй схіляюцца. Няхай сабе і немаладыя. Любіць настойлівасць. Перамагаюць настойлівыя...
Ён між тым блукае і блукае.
Позна ўжо, студэнтаў не чуваць — мабыць, разышліся па хатах. Агнёў стала менш — Дуброва спіць.
Думкі ў Высоцкага мітусяцца, набягаюць адна на другую, ён як бы дайшоў да ўтрапення, гатовы цяпер на самы безразважлівы крок. Зараз ён у каго-небудзь спытае, дзе начуюць геолагі, пойдзе туды і выкліча Галю. Лепш за ўсё ў дзяжурнай спытаць. У гасцініцы ёсць дзяжурная...
Ён паварочвае, крочыць да гасцініцы і на ганку бачыць Галю. На ёй лёгкі плашчык, яна стаіць на ніжняй прыступцы, і як бы злёгку пацепвае плячамі. Заўважыўшы Высоцкага, здаецца, ніколькі не здзіўляецца.
— Дзе вы былі? — задыхаючыся, не могучы ўтаймаваць хвалявання, пытае ён.— Я вас увесь вечар шукаю.
— На буравой баракі. Там мы начуем.
— І геолагі там? — зусім недарэчы вырываецца ў Высоцкага.
— Там. Дзе ім быць? — яна адказвае як бы з выклікам.
— Галя!.. Вы ўсё ведаеце. Я яшчэ ў горадзе сказаў.
— Правядзіце мяне. Я ўжо лягла спаць, ды галава разбалелася. Рашыла прайсціся.
Яны ідуць у напрамку буравой. Дарога падымаецца на ўзгорак. Узышоў месяц, і ланцужок агнёў, што блішчаць у вёсцы, як бы змізарнеў. Светла і хораша пры месячным ззянні. Наваколле як бы ахутана хісткім туманам.
— Я не хацеў падыходзіць да вас у сталовай,— гаворыць Высоцкі.— Незнаёмая кампанія.
— Правільна зрабілі.
— Чаму вы не пачакалі мяне?
Галя маўчыць. Дзіўная зброя ў жанчын — маўчаць, калі не хочацца адказваць. Гэтак жа рабіла Клара. Ніколі не адказвала на вострыя пытанні. На вуліцы з ім не паказвалася, нават тут, у Дуброве. Берагла аўтарытэт. Строгі доктар у белым халаце. Цікава, як у яе было з завучам? Няўжо паводзіла сябе такой жа зацятай манашкай?
Ноч ціхая плыве. Дзесьці кукарэкнуў певень, забрахаў сабака. І зноў цішыня.
— Ведаеце, пра што думаю? — пытае Высоцкі.
— Пра што?
— Пра тое, што не можа ўся зямля зрабіцца горадам і не трэба, каб рабілася.
— Не разумею, пры чым тут горад?
— Вы ж паэт у душы, Галя, і павінны мяне зразумець. Вось гэтую зямлю, неба, месячнае святло, зоркі, дрэвы, траву па-сапраўднаму можна адчуць толькі ў вёсцы.
Калі я бачу ўсё гэта тут, ды яшчэ ўвосень, на мяне патыхае вечнасцю. Восенню жыццё як бы замыкае круг, каб вясной распачаць новы. Пахне прывялая трава, і падае з дрэў жоўтае лісце. Так было і так будзе. І перад тварам вечнасці пагаджаешся з тым, што ў жыцці не ўдалося, што страціў назаўсёды і ніколі не вернеш. Верне нехта другі. Асоба як бы яднаецца з сусветам і з усімі астатнімі людзьмі...
— Вы мяне закалыхваеце. Як тады ў парку,— яна прыкметна ажывілася.
— Я выкладчык, і гэта мая прафесія.
— Вы цікава гаворыце.
— Дзякуй за пахвалу.
Не даходзячы да дубоў, яны павярнулі і рушылі назад да вёскі.
— Праз тыдзень я паеду,— сказаў Высоцкі.
— Праз тыдзень? — у голасе яе пачуўся несхаваны страх, і яна спынілася. Пры святле месяца ён бачыў яе твар — разгублены, спалоханы, у вачах блішчалі слёзы. Як там, у парку, яго захліснула хваля пяшчотнасці, удзячнасці, жалю, ён зрабіў спробу прыхінуць яе да грудзей. Але яна рашуча, нават груба вырвалася з абдымкаў.
— Аляксандр Іванавіч, я немаладая. Мне трыццаць два гады. Ведайце, я думаю пра вас. Ноч не спала, калі ўбачыла вас ва універсітэце. Пайду за вамі, толькі пазавіце. Проста так — не магу... Ніколі не магла. Я ўжо была замужам...
— Позна, Галя,— сказаў Высоцкі.— Нікуды вас не пазаву.
— Ведаю. Я ўсё пра вас ведаю,— яна выгукнула апошнія словы з адчаем, праз слёзы і адразу, зніціўшыся, сагнуўшыся, кінулася прэч.
Анямелы, знішчаны, з гарачым камяком, які падступіў пад грудзі, ён стаяў на дарозе і пазіраў ёй ўслед...
Ціха балела душа...
Настрой самаахвярнасці — салодка-шчымлівы, пакутлівы — не пакідае Высоцкага з тае начной хвіліны, як на ўзгорку за Дубровай ён разышоўся з Галяй. У вачах стаіць яе вобраз, ён чуе яе адчайны голас, адчувае ўсю яе шчырую, даверлівую, і ў той жа час непакорную і гордую. Ён яшчэ не сустракаў такой жанчыны.
Думкі, пачуцці мітусяцца, блытаюцца. Раніцай, калі ён устаў з ложка, не звёўшы пасля начнога спаткання вачэй, першым яго жаданнем было пабегчы на буравую, знайсці Галю і шчыра, прыязна ёй усё растлумачыць. Ён жа нічога ад яе не патрабуе, згодны, каб толькі зрэдку напісаць ліст, атрымаць адказ, а калі надарыцца магчымасць — сустрэцца. Навошта рашуча рваць тое, што так прыгожа намецілася?
На буравую ён, аднак, не пайшоў. Нейкі ўнутраны голас як бы падказвае, што Галя зрабіла правільна. Выбіраць трэба адразу. Пазней яшчэ цяжэй будзе выбіраць...
Дзіўна, ён разважае нейкімі маштабнымі катэгорыямі: малады газетчык, які прыязджаў у Дуброву, пісаў заметкі, нарысы, няўдала заляцаўся да Клары, і сённяшні выкладчык са сталічнага універсітэта ў яго ўяўленні зліваюцца ў адну асобу, як бы пазбаўленую прыкмет узросту. Асобу гэтую абмінула інтымнае, асабістае шчасце, таму яна трымаецца на пачуцці супраціўлення і можа выстаўляць да жыцця рахункі. Ён адчуваў сябе пакрыўджаным і абыдзеным. Няхай!..
Хвілінамі наплывае няўрымслівая злосць на Галю. Яму тады ўяўляецца, што яна цнатлівая, непрыступная толькі з ім, бо адчула, што ён усёй душой пацягнуўся да яе, жанчыны ў такіх справах вострыя: сама падагравала яго пачуцці і, давёўшы іх да найвышэйшага накалу, адышлася ўбок. Сваю маладосць выстаўляе як надзейную гарантыю. Хіба не ведала, не ўяўляла яго становішча? Але ён жабраком не быў і ніколі не будзе. Кахання не просяць!..
Раніцай на «Волзе» з горада прыехаў Гарох — раздабрэлы, мажны, але з зусім сівой галавой. Высоцкага пазнаў адразу, прыязна павітаўся.
— Ты, я чуў, стаў прафесарам,— сказаў са сваёй заўсёднай, някрыўдлівай насмешлівасцю.— А я хто? Калі быў не стары, мог таксама пайсці ў інстытут, нават звалі.
— Не прыбядняйцеся,— абараніў Высоцкага Іваньковіч.— У яго няма вашых ордэнаў і да героя не прадставяць. У сэнсе дабрабыту цяперашні старшыня перадавога класа — ого!..
— Вазьмі сабе мой дабрабыт,— без злосці адрэзаў Гарох.— Я магу нормы па комплексу ГТО здаць. Бо дваццаць гадоў бегаю. Як ганчак...
Гарох павёў паказваць комплекс: цагляныя будынкі, каровы ў станках, поўная механізацыя. Некалі так вадзіў Высоцкага Гавака. Толькі якія тады былі фермы — звычайныя хлявы. Сустракаючыся з даяркамі, даглядчыцамі Гарох жартуе, у размовах яго, загадах, якія аддае людзям, няма і ценю ўладнага тону, а толькі развага, упэўненасць, што толькі так і трэба зрабіць; ён усміхаецца, і яму ўсміхаюцца, няма нацягнутасці, няшчырасці, паддобрывання, якое адразу кідаецца ў вочы новаму чалавеку. Гавака нікому не ўсміхаўся, носячы на твары хмурую зацятасць. Мала хто ведае: асабіста Гавака быў сумленны, арцельнага дабра не браў ні каліва, не меў звычаю вадзіць упаўнаважаных з раёна ў чыю-небудзь хату. Калі паважаў каго, клікаў да сябе. Аднак яго не любілі ў Дуброве, не цярпелі, нават помсцілі. Два разы палілі хату. Пасля першага пажару — хата стаяла наводшыбе — ён пабудаваў новы дом на старой вуліцы, дзе будыніны ціснуліся ўпрытык адна да адной. Але і вуліцы не пашкадаваў нехта: у час другога пажару змяло агнём ледзь не палавіну. Гавака і трэці дом пабудаваў, на людзях аб’явіў, што застрахаваў на вялікія грошы. Тады супакоіліся.
Але сам Гавака сарваўся: меў звычай абходзіць ноччу гаспадарку і застаў вартаўніка, калі той на дзяжурстве спаў. Ударыў яго колам і перабіў нагу. Можа, ён падазраваў вартаўніка як падпальшчыка? Так ці іначай завялі судовую справу, вартаўнік быў інвалідам вайны, і Гавака сеў на пяць гадоў.
Жыццё нейкім бокам павярнулася да Гавакі несправядліва: Дуброву, няхай сабе суровымі, дэспатычнымі мерамі, ён падняў, даваў па тры кілаграмы на працадзень, калі другія не давалі нічога, і гэтакі бясслаўны канец...
Дзень не ў прыклад учарашняму хмурнаваты, паўзуць па небе шэрыя, калматыя воблакі, і нават вецер усчаўся. Восень. У горад Высоцкі з Іваньковічам вяртаюцца бліжэйшай дарогай — учора наўмысна далі кругу, каб паглядзець раён, Нафтабуд. Іваньковіч раптам прамовіў:
— У вас стомлены выгляд, Аляксандр Іванавіч. Кідайце к чорту гасцініцу. Хіба там выспішся? «Міжкалгасбуд» мае прафілакторый — асобныя пакоі, лес, цішыня. Хочаце, пазваню начальніку?
— Дзе прафілакторый?
— Ля Прыпяці. За Валокамі. Восем кіламетраў ад горада. Аўтобус ходзіць.
Дзіўныя справы бываюць на свеце. За Валокамі рэдакцыя садзіла гай Перамогі, тыя дрэвы даўно выраслі, і Высоцкі вельмі хацеў там пабываць. Нават Галю запрашаў. Цяпер пабудзе адзін. Дзякуй табе, добры чалавек Іваньковіч!..
Дні хмурыя, асеннія, час ад часу накрапвае дождж, у вяршалінах сосен аднастайна шуміць вецер. Лес, які некалі садзіла рэдакцыя, вырас: высока падняліся бярозы, сосны і нават дубы. Сосен найболей — найлепш прыжыліся на пясчаным касагоры. Бярозы нібы аблітыя золатам стаяць, а рэдкія дубы яшчэ зялёныя, жоўтага лісця няшмат.
Вырас лес, і, мабыць, мала хто памятае, чые рукі яго садзілі, і не знойдзеш дрэва, якое ты пасадзіў. Ад гэтага ў Высоцкага шчымлівы сум на душы. Бывае, вецер дыхне мацней звычайнага, і тады з бяроз зрываецца мітуслівая пасма жоўтага лісця. Залатая замець з хвіліну трымаецца ў паветры, круціцца нібы ў нябачным віры, затым асядае на верасковы дол. Пад кожнай бярозай — круг жоўтага лісця. Гэта тое, якое само падае. Тое, якое зрывае вецер, прыкметнымі палоскамі разаслана на верасе і наводдаль ад дрэў.
Гектары, пасаджаныя гараджанамі, прылягаюць да бору, які суцэльнай паласой цягнецца ўздоўж Прыпяці. Зялёная ахоўная зона.
Соснам тут гадоў па сто, растуць на прыволлі, гамоняць з вятрамі. Пад соснамі катэджыкі прафілакторыя, які належыць «Міжкалгасбуду».
У апошнія дні з раніцы Высоцкі едзе маршрутным аўтобусам у горад, у інстытут, прымае залікі, вярнуўшыся, да прыцемкаў блукае па лесе. Іншы раз ён выбіраецца на бераг Прыпяці, даходзіць да вёсачкі Валокі — яна размешчана на схілах глыбокага яра — ціхія хаткі пад дубамі, мычанне кароў, бляянне коз, на вяроўках, нацягнутых між дрэў, сушыцца бялізна.
На процілеглым ускраі равуць экскаватары, гусенічныя трактары стальнымі тросамі вырываюць з зямлі пні — ладная дзялянка лесу раскарчавана, распачынаецца новая будоўля.
Людзей па асеннім часе ў прафілакторыі мала. Тыя, што тут адпачываюць, збіраюцца ў холе, да паўночы глядзяць тэлевізар.
У Высоцкага ўтульны пакойчык, а ў ім пісьмовы стол, мяккае крэсла, перад акном гойдае веццем сасна. Сядзі па вечарах і пішы. Але з таго дня, як ён перабраўся з гасцініцы, не напісаў ні радка. Нават рукапіс не вымаў з чамадана.
На стале тэлефон, тэлефонная кніга, надрукаваная ў мясцовай друкарні. Ладны сшытачак у дэрмацінавай вокладцы, назва адціснута залатымі літарамі. Можна пазваніць, бадай, у кожную вёску, пагаварыць са старшынёй калгаса, брыгадзірам, дырэктарам школы і многімі іншымі людзьмі, прозвішчы якіх змешчаны ў тэлефоннай кнізе. Шмат знаёмых прозвішчаў, па даўняй завядзёнцы ў кожнай вёсцы свае — але што за людзі за імі, Высоцкі не ведае. Тых, каго ён памятаў, няма, сышлі са сцэны, пенсіянерам у сельскай мясцовасці тэлефоны не ставяць.
У Дуброву, на буравую таксама можна пазваніць: ёсць два тэлефоны. Жаданне пачуць Галін голас было настолькі моцным, што Высоцкі не вытрымаў і пазваніў. У заклапочаным мужчынскім голасе, калі ён папрасіў пазваць да тэлефона Хмялеўскую, не пачулася здзіўлення, але праз хвіліну — у пакоі наперабой размаўлялі, спрачаліся — той жа голас паведаміў, што Хмялеўская ў горадзе.
Ён тут жа пазваніў у гасцініцу, пагаварыў з дзяжурнай. Не, ніхто да яго не прыходзіў, не пытаўся, не цікавіўся...
Настаў дзень развітання. Прыехаўшы ў горад, Высоцкі зайшоў у інстытут, пакінуў у пакойчыку дэкана чамадан і адразу рушыў на вуліцу, на якой размешчана новая гасцініца, і якая, як ён ведаў, за апошнімі дамкамі прадмесця пераходзіць у глыбокі яр. Ён спусціўся на дно гэтага парослага рабінай і дубовымі кустамі яра, спадзеючыся знайсці палаткі геолагаў. Іх не было. Нарэшце немаладая, апранутая ў ватоўку і валёнкі з галошамі жанчына, якая пасвіла карову, сказала Высоцкаму, што палаткі знялі яшчэ тыдзень назад.
Вярнуўшыся, ён зайшоў у гасцініцу — выкладчыкі, з якімі Галя прыехала, жылі ў ранейшым пакоі. Студэнты, мабыць, проста перабраліся куды-небудзь пад дах, бо стала холадна.
Да вечара, да балючай стомы ў нагах блукаў ён па парку, па вуліцах, спадзеючыся на цуд, на тое, што Галя, магчыма, таксама яго шукае.
Галі ён не сустрэў, затое на вуліцы нос у нос сутыкнуўся з Вайнштэйнам. У таго загарэлы бронзавы твар, вясёлыя іскрынкі ў вачах, рухавасці яшчэ болей прыбавілася.
— Адпачыў, брат, што трэба. Сіняе мора, сонца, бесклапотнасць. Хоць раз у год трэба вырывацца з прывычнага асяроддзя. Само сабой, адну цікавую асобу сустрэў. Спачатку не надта хінулася — сівы, кульгавы — а потым нічога. Яшчэ ёсць порах у парахаўніцах...
Вайнштэйн таварыства не забыў, зваў у госці, але Высоцкаму было не да гэтага. Вечарам ён паехаў з горада. На душы было такое ж пакутлівае адчуванне страты, як і ў далёкія маладыя гады, калі ў трохі ранейшую асеннюю пару ён развітваўся з горадам, з Кларай, едучы на вучобу ва універсітэт.
Мінуў год. Зноў ахуталіся жаўталісцем лясы. Педінстытут, размешчаны ў надпрыпяцкім горадзе, адзначаў трыццацігадовы юбілей — столькі часу прайшло з той, яшчэ вогненнай ваеннай пары, калі ён упершыню расчыніў дзверы для дзяцей палешукоў.
Уручыць інстытуту прывітальны адрас, сказаць юбілейную прамову паслалі Высоцкага.
Ён ехаў у горад юнацтва з зусім іншым настроем, чым у мінулую восень. Душа, абпаленая нечакана выніклым пачуццём, моцным, салодкім і горкім адначасова, падабрэла і палагаднела.
Яго каханне было падобнае на летнюю навальніцу — кароткую, але бурлівую, магутную, пасля якой ярчэй зелянее трава, лісце на дрэвах, абнаўляецца зямля.
Ён, здаецца, цяпер ведае пра каханне нават болей, чым у свае маладыя гады. Тое, на якое спадзяваўся ён, немалады, не вельмі рашучы мужчына, здзейсніцца не магло. Ва ўсякім выпадку, так, як ён аб ім марыў і з такой маладой жанчынай, якая трапілася на ягоным шляху. Няроўныя былі сілы, якія змагаліся ў вірлівай плыні пачуцця...
Ён хацеў песціць сваё каханне, нібы далікатную кветку, у патайных схованках, не паказваць яго людзям, лагодна, асцярожна грэцца каля яго цяпельца. Яна так не магла. Ёй, яе абражанай душы трэба была адкрытая ўзаемнасць, гатоўнасць яго, мужчыны, не азіраючыся, спаліць масты да былога, нават паступіцца, у выпадку патрэбы, сваім становішчам...
Задуменныя стаяць у асенняй пазалоце лясы. Яшчэ адзін год скончыўся, вясёлая зеляніна мая стала жаўталісцем, праз тыдзень-два, самае большае праз месяц, яна ўпадзе на дол і, зрэшты, знікне назаўсёды. Што значыць лісце на дрэвах у вечным кругавароце жыцця, у тым, што кожную вясну дрэва апранае зялёныя шаты, каб восенню, калі яны стануць залатымі, асабліва прыгожымі, скінуць іх, застацца з голымі, чорнымі галінамі, сукамі да наступнай вясны? Дзякуючы лісцю дрэва расце. Але праходзіць час, старэе само дрэва. На тым месцы, дзе былі дуб, сасна, могуць падняцца бяроза і асіна...
Так ці іначай, але ён, Высоцкі, добра пражыў апошні год. Нібы ў магнітным полі высокага напружання. Шмат пісаў, працаваў, не ведаючы стомы. Паездка ў горад юнацтва, сустрэча з маладой жанчынай нібы ўзвіхрыла прыспаныя сілы, вызваліла іх з палону.
Зноў, як і мінулай восенню, ён жыў у той самай гасцініцы, хадзіў па знаёмых вуліцах. Ён ведаў — уступіла ў строй першая чарга нафтахімкамбіната, які пераапрацоўваў мясцовую нафту, але ў самім горадзе асаблівых перамен не адбылося. На набярэжнай узводзіліся два ці тры новыя будынкі, гула, пераязджаючы жалезны мост над ракой, бясконцая чарада грузавікоў і самазвалаў.
Прыпяць цякла гэтак жа спакойна, павольна, як год назад, як і тады, калі Высоцкі жыў у родным горадзе.
Урачысты вечар прайшоў як належыць — віншавалі юбіляра, на стале прэзідыума вырасла горка папак з прывітальнымі адрасамі, стаяла шмат падарункаў.
Другая, неафіцыйная частка здзівіла Высоцкага: ніколі ён не бачыў такога раскошнага банкета, які здолеў наладзіць правінцыйны інстытут. У актавым зале былі накрыты сталы чалавек на трыста, трункі, закускі маглі выклікаць захапленне нават у сталічнага жыхара.
Карціну незвычайнага інстытуцкага багацця растлумачыў Вайнштэйн — і ён, і рэдактар газеты Іваньковіч, які мільгнуў у натоўпе, таксама запрошаны на банкет:
— Ведай нашых. Край падымаецца, заяўляе пра сябе, а яго мазгавы трэст — інстытут. Усе прадпрыемствы, якія ёсць у горадзе і за горадам, унеслі на банкет свой пай. Галоўнае — расцём і хочам паказаць, што не лыкам шыты. А цябе віншую. Навошта таіўся, што напісаў кнігу?..
Галоўная нечаканасць была аднак наперадзе. Калі былі сказаны першыя тосты, выпіты першыя чаркі, а бясконца доўгае застолле наперабой загаманіла, Высоцкі павярнуўся да суседа і не паверыў вачам: на месцы незнаёмага хлопца сядзела Галя. На ёй строгая, цёмная, аздобленая белым каўнерыкам сукенка, валасы, як у дзесяцікласніцы, спушчаны на плечы, але выраз профілю той жа арліны, твар як бы трохі гуллівы, і неяк весялей свецяць шэрыя з зелянінкай вочы.
Ён глядзеў на яе, не могучы слова прамовіць.
— Хачу выпіць з вамі,— сказала Галя.— За мінулую восень і вашу аповесць. Вы сталі пісьменнікам. А я заняла ваша месца...
— Якое месца? — недаўменна спытаў ён.
— Перайшла ў газету. Цяпер жыву тут. Толькі не ведаю, ці даганю вас. Пісаць так цяжка...
На гэтым вечары ўсё мела нейкі рэзон: шматлюдны банкет, якім горад як бы заяўляў аб сваім узросшым значэнні, маладая жанчына-геолаг, што стала журналісткай, бо нетры края нясуць яму дабрабыт, славу, і пра гэта трэба пісаць чалавеку дасведчанаму.
Яны выпілі па кілішку.
Высоцкі і да гэтага трохі сп’янеў, цяпер зусім узрушыўся, гледзячы Галі ў вочы, шчыра прызнаўся:
— Летась я паверыў, што вярнулася маладосць. Таго, што з вамі, не адчуваў даўно. Закахаўся, як хлапчук. Аповесць дзякуючы вам напісана...
Яна нічога не адказала, толькі ледзь прыкметна ўздрыгнулі вусны.
— Чаму вы летась болей не паказаліся? — ціха спытаў ён.— Я вельмі пакутаваў.
— I я пакутавала. Вы не свабодны, і я звязаная...
У куточках яе вачэй навярнуліся слёзы, і яму стала да болю шкада яе. Было такое адчуванне, што ён з ёй не развітваўся, і не было нічога таго, што пралягло між імі за гэты год.
— Вы нешта новае пішаце? — спытала яна.
— Пішу.
— Цяпер без мяне?
— Без вас.
Ён увогуле быў трохі бесклапотны ў гэты вечар, як бы адчуваў сябе пераможцам і за гэта жорстка заплаціў. Падышоў з налітай да краёў чаркай дэкан, затым Іваньковіч, зноў Вайнштэйн, віншавалі з літаратурным поспехам, ён загаварыўся з імі і не заўважыў, што Галі побач няма. Яна знікла гэтак жа непрыкметна, як і з’явілася.
Востра і балюча адчуў ён Галіну адсутнасць, калі пачаліся танцы. Дзеля танцаў вызвален вялізны фізкультурны зал — ён знаходзіцца на другім паверсе, там грыміць меднымі трубамі аркестр, і туды спускаюцца падвыпіўшыя выкладчыкі і госці.
Як выдыбаюць у вальсах і танга інстытуцкія кандыдаты навук, дацэнты, якія ў іх узбуджаныя, прасветленыя твары! Высоцкі іхнюю радасць разумее, бо гэта іх свята, той рэдкі Юр’еў дзень, які выпадае гады ў рады, і ў які яны могуць дазволіць сабе раскошу танцаваць, весяліцца, бо заўтра, паслязаўтра пацягнуцца бясконцыя лекцыі, семінары, пасяджэнні.
Мог і Высоцкі з Галяй вось гэтак танцаваць, кружыцца, усміхацца і размаўляць. Увесь год ён думаў пра яе, і яму было ёй пра што расказаць. Але ён не знайшоў патрэбных слоў, каб Галя з ім на гэты вечар засталася.
Банкет, танцы працягваліся ледзь не да самай раніцы. Да канца Высоцкі не вытрымаў — пайшоў у гасцініцу.
Назаўтра была нядзеля — выхадны дзень — і Высоцкі зноў ад’язджаў з горада. Нечакана падзьмуў халодны пранізлівы вецер, цэлымі ахапкамі абрываючы з дрэў і носячы ў паветры жоўтае лісце пасаджаных наўзбоч вуліцы ліп і таполяў.
Калі аўтобус уз’язджаў на мост цераз Прыпяць, Высоцкі раптам убачыў Галю. Яна расхаджвае па беразе з тым самым бялявым брыгадзірам мантажнікаў, якога Высоцкі мінулай восенню часта бачыў у чайной. Галя размахвае рукамі, штосьці даказвае. Здагадка не падвяла, значыць, той хлапчына яе муж. Жанчына апранута ў белы світэр, яе шыя абвязана шарфам, канцы якога развяваюцца ў паветры. Рукі, якія Галя раз-пораз выцягвае і гэтыя трапяткія канцы шарфа робяць яе падобнай на птушку, якая збіраецца ўзляцець.
1976