Над зялёнымі жытнімі каласамі таўкуць мак і звіняць камары - цененька-цененька, як вецер увосень за акном у саломіну. Іх чуеш нават тады, калі ідзеш з подбегам і пачынаеш задыхацца, - ці, можа, гэта звон засеў у вушах яшчэ там, за Сушкавам у Бярозах, калі Алёшка спыніўся і доўга варажыў, кудою падацца: сцежачкай на Лаўкі ці ездавой дарогай, што вяла па гары, якую скапалі снарады і здратавалі гусеніцамі танкі, калі тут тыдні два назад цэлыя суткі ішоў бой.
Амяльян, якога ў вёсцы пакінулі за старшыню калгаса, расказваў, што нашы ля Бяроз «наступілі на хвост» эсэсаўцам і тыя ішлі ўрукапашную з аўчаркамі на прывязі. У кожнага немца аўчарка...
Алёшка шлёпае босымі ў пыле нагамі па выбітай сцежцы, што, як палоска, бялее з боку шырокай парытай дарогі ля самага жыта. Ля Бяроз жыта ўсё ляжыць, здратаванае, на зямлі, пасохла і пабялела, а тут, у лагчыне, яго, здаецца, і пальцам ніхто не крануў - высокае, густое, на ім толькі выплылі каласы і закрасавалі. Шмаргні іх рукою - на далоні асядае жоўты пылок і пахне... Жыта - аж да самага Крайска, да вялікіх старых жыдоўскіх могілак, што на гары ля рэчкі. Дарога вядзе якраз да іх.
Колецца ў ногі: на сцежцы жвір і вострыя каменьчыкі - увесь дзень да вечара шалеў вецер, павыдзімаў пясок. Алёшка не баіцца гэтага: усю вайну, усе тры гады, ад снегу да снегу - босы.
І чаго да яго прыстаў гэты звон - аж баліць галава.
Алёшка спыняецца. Вечарэе, і наўкол так нудна, што яшчэ больш пачынае звінець у вушах. Кажуць, калі зазвінела ў вуху, трэба хоць пра што задумаць - і будзеш ведаць, ці збудзецца. Але хто адгадае: Алёшка ж адзін. А задумаць у яго ёсць пра што.
Ці вернецца тата, ці прынясе маці заўтра ад Сяльвестрыхі кошык бульбы, ці пусціць іх у «вуглы» на зіму Танька, бо ад сваёй хаты толькі печ асталася, і то развалілася пасля дажджу, - жывуць у хлеве.
Ці вернецца тата?..
Ён там, на захадзе, дзе грыміць дзень і ноч, то набліжаючыся, то далеючы...
Алёшка глядзіць туды, дзе за Крашчанскі лес у туман закацілася чырвонае-чырвонае сонца, і яму хочацца плакаць. Слёзы неяк самі, ніхто іх не просіць, засцілаюць вочы, а вунь як цягне паглядзець, што там за Крашчанкай у лесе - ці астаўся цэлы касцёл у Альковічах, бо старой царквы, што была ў Крайску, не відаць, яе, мусіць, разбілі снарадам; а ці стаіць ля возера белы млын, які партызаны не далі спаліць немцам.
Алёшка даўно тут не быў.
Ён падымаецца на пальчыкі, але нічога не відаць за жытам, толькі над каласамі таўкуць мак і звіняць камары. Іх несамнога - адна жменька. Але яны нечага далёка-далёка, ля самага сонца, і не мітусяцца, а скачуць у вачах. «Самалёты», - здагадваецца Алёшка.
Яму тады робіцца шкада таты... Ён помніць, як нядаўна ноччу праводзіў яго аж сюды, у Бярозы, а вярнуўся дамоў - плакала маці. Ён не хацеў, каб яна плакала, і супакойваў яе. Яму ўсяго дзесяць гадоў, і маці сказала тады, што ён мужчына. Шкада таты. Ён хворы, яго нават у партызаны не ўзялі. Але калі Алёшка ўспамінае, што ён «мужчына», яму не так шкада таты. Тады, калі былі партызаны, - гэта была не такая вайна.
Паліцаяў лёгка біць, іх біў бы і Алёшка, а тут фронт пайшоў, вайна, эсэсаўцы з аўчаркамі, з імі недзе цяжка справіцца. І на фронце ж цяпер усе. Адзін Амяльян з мужчын у вёсцы, бо яму ў партызанах параніла нагу, і яна не гнецца.
Алёшка бачыць, як заходзіць сонца, як адтуль, дзе яно хаваецца, паўзе лагчынай туман сюды, на дарогу. А можа, гэта паднялі пыл танкі ў Крашчанскім бары? Чуваць, як, бывае, яны ракочуць і ляскаюць нечым. Стаяць там з першага дня, як прыйшлі нашы, - іх нават раз бамбілі нямецкія самалёты. Чуваць яшчэ, як стракоча недзе блізка ў васільках ля дарогі конік, і зноў ныюць камары над самай галавой, аблепліваючы каласы на жыце.
Алёшка зрываецца з месца і зноў з подбегам пускаецца па сцежцы: да Крайска яшчэ далёка, кіламетры са два. Ён прайшоў толькі палавіну дарогі, а яшчэ трэба вярнуцца дамоў. Каб не ацямнела... Хаця назад ён стане бегчы ўсю дарогу, не баючыся, што будзе, можа, хацецца есці, бо і цяпер вунь як ужо хочацца: раніцай з'еў дзве бульбіны ў шалупінах - усё, што дала маці. А вечарам яна зварыць зацірку - здзярэ на тарцы бульбу і перамесіць з тоўчаным у ступе ліпавым лістом. Бабовы цвет - самы голад, кажа маці. Яна пачынае пухнуць, як і Марыля, што асталася адна пасля блакады. У яе, у маці, робяцца тоўстыя ногі, ён бачыў. Ён не будзе многа есці бульбы, калі маці прынясе ад Сяльвестрыхі. Добра, што тая адкапала бульбу ў засыпанай яме, хоць і старую ўжо, рослую, цвёрдую, як дрэва, - адны «маткі». Сяльвестрыха дасць, яна ж ім свая.
Учора быў Амяльян, гаварыў з маці, сказаў, што на тым тыдні прывязе з Крайска «рацыёны» і сіняй фасолі - дадуць з сельсавета «помач». З «рацыёнаў» мала, можа, што выпадзе, людзей у вёсцы многа, затое фасолі з паўпуда ім выпіша, пастараецца. Хоць і не наская яна, фасоль, Марылю ад яе блажыла і рвала, але з яе, змалоўшы, з бульбай ці з ліпай і вобаратнікам спячы нешта можна.
Ён, Амяльян, і прывёз ім першае пісьмо ад таты.
За вайну ў вёсцы адвыклі ад пісем, як казала маці, а ён, Алёшка, дык нават і не помніць добра, якія былі пісьмы: ім, мусіць, да вайны ніхто не пісаў. А цяпер прывёз Амяльян з Крайска маленькі трохкутнічак, складзены самалёцікам лісток са сшытка ў касую лінейку, якраз такога, які быў у Алёшкі, калі ён пайшоў у першы клас. Пісаць і чытаць Алёшка яшчэ і тады ўмеў: пакуль пайсці ў школу, перачытаў буквар і каляндар. З календара перад вайной лісткоў не зрывалі, ён і астаўся; вісеў усе тры гады на сцяне пад ходзікамі, аж пакуль у апошнюю блакаду не згарэў разам з хатай. Чытаў яго ўсягды Алёшка, чыталі і партызаны, якія казалі, што гэта не каляндар, а «савецкая ўласць» у хаце жыве пры немцах.
Пісьмо тату адпісала сама маці (Алёшка толькі распісаўся ў канцы), склала такі ж трохкутнічак з белай цвёрдай паперы (папрасіла ў канцылярыі ў Амяльяна), і ён цяпер ляжыць у Алёшкі за пазухай. І не адзін. За пазухай і татаў трохкутнічак. Маці не давала з сабой, баялася, каб не згубіць адрас. Алёшка яе перахітрыў... Ён учора яшчэ быў забраў яго з сабой і спаў нават, паклаўшы пад падушку.
Завезці пісьмо ў Крайск, дзе, казалі, у Арцюховічавай хаце, што адразу за жыдоўскімі могілкамі, была пошта, - не знаходзілася каму. Амяльян жа не збіраўся ехаць у сельсавет «на гэтым тыдні» чакаў, пакуль «прышлюць позву». А праз каго яму прышлюць тую позву? Пісьмо і так ляжала дзень неадсыланае. А тата блізка зусім ад дому, ля Гродна; калі паспяшыць, ён яго скора палучыць: ваенная пошта - гэта не Амяльян, які на рабой кабыле за дзень чуць справіцца вярнуцца з Крайска. Ваенную пошту самалётам возяць. Як добра, што да Гродна блізка. Там тата. Ён не трапіў на перадавую: хворы. Ён у трафейнай роце, піша, што звозіць з поля нямецкія абломкі».
Алёшка мацае рукою пад пахай: там, за палатнянай пафарбаванай кашуляй, шамаціць папера: два пісьмы.
«Хаця б не згубіліся».
Алёшка спацеў. Раптам стала цяжка ісці, - можа, таму, што бег цераз усю лагчыну. Не трэба было спяшацца.
Ён бачыць здалёку на горцы сасновыя жыдоўскія могілкі, збоку ад іх - разбураная царква: ужо блізка. Ён сцішае хаду, але ўсё не можа аддыхацца. З ілба цячэ ў вочы і на шчокі пот: едкі, салёны. Алёшка аблізвае вусны. Дзіва, на лбе пот, а губы сохнуць. Ён гладзіць - выцірае - даланёй лоб і стрыжаную рыжую галаву. Яго ўсягды стрыг тата, а цяпер нядаўна пастрыгла маці - «авечымі» ножніцамі, у рады. Алёшка прасіў, каб часта стрыглі, бо ў яго раслі рыжыя валасы, а ў вёсцы яго тады звалі Чырвоным. А што ён вінаваты? Маці таксама рыжая, але яе не завуць ніяк, а толькі па імені - Гануля. А да яго прысталі. Сяльвестрышын Вовік дык Рабым яшчэ заве. Добра, што ў яго самога твар поўны і чысты. А ў яго, Алёшкі, худы. І што ён зноў вінаваты, што ў яго на носе з аднаго і з другога боку жаўтаватыя кропінкі. І маленькія зусім.
Алёшка ідзе памалу: адпачне, а як будзе варочацца назад - зноў перабяжыць лагчыну ля Бяроз. Самае страшнае месца.
Тады ён думае, што з дому ж уцёк. Маці яго не пусціла ні ўчора, ні сёння, сказала нікуды не хадзіць, не адыходзіцца ад хаты... Калі заўтра ніхто не паедзе ў Крайск, яна сама панясе пісьмо да Арцюховіча.
«Яна сама... - думае Алёшка. - У яе ж балючыя ногі. Стогне...»
Алёшка ведае, што яму «ўляціць» за самаўпраўства, але ён усё знясе, каб толькі тата хутчэй палучыў пісьмо. Учора дзень, сёння дзень...
Калі маці вечарам адлучылася да Сяльвестрыхі «на хвіліну», ён, Алёшка, выбег аселіцамі да маста і схаваўся ў кустах на грэблі. Ліха з ім, што вечарэе, не страх. І тое, што па вёсках бегаюць аўчаркі і хапаюць дзяцей, - выдумкі. У іх жа, у Задарожжы, нікога яшчэ ніхто не схапіў. А тое, што расказваў Амяльян - дык хай бы ён зусім не расказваў. Алёшка ўжо яму не верыць. Не верыць, што эсэсаўцы ішлі ўрукапашную з аўчаркамі на прывязі і што тыя аўчаркі разбегліся па Крашчанскім лесе і цяпер нападаюць на людзей. А што Амяльян загнуў сабе ў кузні жалезны прут і завастрыў у ім канец, дык гэты прут яму за кіёк служыць, кульгаваму ж трэба на нешта апірацца. З вострым прутком і смялей: вайна - усякае можна напаткаць. Быў бы цяпер такі ражон у Алёшкі - смялей было б і яму. Толькі на чорта ён: цяжкі, і так ногі не падымаюцца, а малога - хто зачэпіць? Немцы?
Пра немцаў - можа, і праўда, бо Амяльян склікаў нядаўна ўсіх у вёсцы ў Марыліну хату - канцылярыю - і расказваў, што немцы выходзяць з акружэння кучкамі, як ваўкі ў калядніцу, і цягнуцца на захад, дзе фронт. Яны робяць тое, што і рабілі, таму трэба «трымаць вуха востра», і калі што якое - бегчы ў Крашчанку, дзе стаяць нашы.
Сонца ўжо зайшло за лес, асталіся толькі чырвоныя доўгія палосы. Перасталі звінець камары, можа, таму, што тут, ля дарогі, кончылася жыта і пачынаўся лажок. Зноў пайшла лагчына, але меншая, як у Бярозах, - Алёшка яе хутка праскочыць.
У лагчыне на дарозе няма пяску: прымятая, здрапежаная трава. Ступаць па ёй мякка, як па сене, што растрэслі сушыць, - толькі з-пад ног устае цэлымі клубамі пыл, як попел над вогнішчам, калі яго ўспораш... Гэта - пакуль сцямнее ды ападзе раса.
За кашулю крадзецца халадок, і ад яго бярэ млявасць.
З лагчыны добра відаць белы млын, што ля возера пад Крашчанку: уцалеў. Над ім чырванаватае ад зары неба, відаць, там воблакі, бо над галавой неба чыстае, як і днём, калі без аддухі смаліла сонца. Алёшка не выходзіў з хлева, дзе быў цень: на сонцы балела галава і з носа кідалася ісці кроў. Алёшка ўжо мінаў лагчыну і зноў хаваўся ў жыце, як пачуў зусім побач голас. Нехта гаварыў у жыце не змаўкаючы, але адзін - сам з сабою..
Алёшка перайшоў на другі бок цераз дарогу, на якой у гэтым месцы ручаі павымывалі калдобіны - відаць, яшчэ перад боем, калі лілі дажджы, і спыніўся.
- Я Зямля! Я Зямля!.. - пачуў ён нешта зусім незнаёмае і ўбачыў ля дарогі - і не ў жыце зусім, як здалося, а на сцежцы ля жоўтага каменя, - салдата. Той стаяў на каленях, да Алёшкі плячыма. У гімнасцёрцы, зусім новенькай, і такой жа новенькай пілотцы, якая ледзь трымалася ў яго на валасах. Перад салдатам на камені стаяў у драўлянай зялёнай скрыначцы тэлефонны апарат. Салдат падпёр адной рукой тэлефонную трубку ля вуха, другой торкаў у зямлю белыя металічныя пруткі, пасля крычаў у трубку тонкім голасам:
- Я Зямля!.. Я Зямля!.. Я Зямля!..
Гэта быў і не салдат, а дзяўчына ў ваеннай форме. Алёшка здагадаўся пра гэта тады, калі яна, зняўшы пілотку, паклала яе роўненька на камені ля зялёнай скрыначкі і паправіла рукой свае доўгія валасы: яны рассыпаліся і закрылі ёй шыю.
- Я Зямля! Я Зямля!.. - крычала яна не сціхаючы, і калі ўгледзела яго, Алёшку, толькі спалохалася і неяк дзіўна паглядзела, не сказаўшы ні слова.
«Якая яна прыгожая. І валасы ў яе, як у Надзі Боханавай. Тэлефаністка...»
Ён згледзеў на зямлі два туга напятыя правады: чырвоны і сіні. Яны цягнуліся цераз дарогу і хаваліся ў жыце.
«Відаць, з Крашчанкі», - падумаў ён і, азіраючыся, перайшоў зноў цераз дарогу - ён прывык ужо ісці тым бокам.
- Я Зямля! Я Зямля!.. - чуў ён і ніяк не мог зразумець, чаму такая ўстрывожаная тэлефаністка - не загаварыла нават - і што значыць гэтае: «Я Зямля».
Цяпер яму было смялей: на дарозе ваенныя.
Зноў пачалося густое жыта, але за ім былі відаць недалёкія хаты ў Крайску. Толькі аднекуль падкралася трывога. «Я Зямля! Я Зямля!» - стаяла ўвушшу. Пад нагамі стала больш пяску. Сюды, у лагчыну, яго, відаць, гнала ў тыя вялікія дажджы. Пашырэла раптам дарога - гэта да яе далучылася другая, што вяла з Хадакоў праз ельнік, які вунь далёка збоку. Хадацкай дарогі адгэтуль не відаць, яна вузкая, выбягае з жыта неяк раптоўна і пад гару. Тут на абочынах шмат валуноў, а пад нагамі пяску - аж па калені. Алёшка зноў марыўся.
Калі ён убачыў на хадацкай дарозе немцаў, то не спалохаўся. Яму толькі ралтам прыбегла ў галаву, што маці крычала на яго ўчора, каб не згубіў адрас, і ён дзвюма рукамі хуценька схапіўся за падпашша, дзе былі пісьмы. Ён не помніў: пабег ці, можа, прыкарэў да зямлі, як камар да саломінкі, і не варушыўся. Калі ж ён апамятаўся, заўважыў, што ідзе паціху-паціху, ледзьве ступае.
Немцаў было сем, ён добра помніць. Усе ў пілотках, з аўтаматамі ў руках. Пярэдні толькі, валасаты, быў без пілоткі і з пісталетам у руцэ - маленькім, чорненькім. Яны саплі, бегучы трушком з хадацкай дарогі. Здалося, ад іх пахне потам і дымам. Яны заўважылі яго і спыніліся, ледзь не збіўшы з ног, але не зачапілі. Нават не гергеталі, перабеглі толькі цераз дарогу і схаваліся ў жыце: падаліся нацянькі на Сушкава, абмінаючы Крашчанку. Зніклі адразу, як і паявіліся. Доўга толькі краталася і шумела на гарушцы жыта.
Ён бег дарогай, пакуль не пачаў задыхацца. Пасля спыніўся: да Крайска яшчэ далёка. Згарэлі б тыя могілкі, як да іх не дабегчы: зноў схаваліся з вачэй.
Ён падумаў быў, што калі ў Арцюховіча пошта, то там і тэлефон. Пазваніць толькі ў Крашчанку, тут жа рукой падаць. Пасля ён успомніў: на дарозе ж тэлефаністка...
Там, дзе ён толькі што бачыў немцаў, хлыснуў зусім ціхі і сухі стрэл. Алёшку здалося, што гэта далёка на хадацкай дарозе.
«Яны могуць уцячы. За Сушкавам лес, дабягуць і - прапала. А ў Крашчанцы - танкі...»
Ён пераменьваўся з нагі на нагу.
«А пісьмо - вярнуся і занясу. Не страх, калі і ацямнее...»
Ён бег назад, - спатыкаўся і бег. З горкі вунь як лёгка бегчы: адрывай толькі ад зямлі ногі і перастаўляць іх не трэба.
Падымаецца пыл, лезе ў горла, пяршыць. Калючыя зялёныя каласы сцёбаюць халодным асцём па твары. З-пад дзяжкі вылазіць кашуля, і вецер гуляе па грудзях. Усё роўна як выскачыў, распарыўшыся, дома з лазні і пусціўся бегчы па аселіцы да рэчкі.
Адсырэла вечарам зямля, ад жыта пахне расой і саломай, у лагчыну цягнецца паласаты туман, у Сушкаве высока ўгару падымаюцца дымы - прамыя, як слупы: на пагоду.
Як далёка ён адышоўся ад каменя... Гэта ж быў бы ўжо ля жыдоўскіх могілак.
Алёшка стаў: многа ўжо прабег, відаць, мінуў той жоўты камень і тэлефаністку. Агледзеўся - быў у самай лагчыне. Толькі тут неяк было ўсё па-другому. Здрапежана дарога, стаптана жыта, над лажком падняўся быў пыл і цяпер асядаў, не даючы дыхаць.
На дарозе, на пяску былі сляды ад падкаваных ботаў.
«Пятнаццаць... Дзевятнаццаць... - Алёшка не змог злічыць, колькі тут прайшло людзей, зблытаўся. - Як хто кароў з усёй вёскі перагнаў цераз дарогу...»
Да жоўтага каменя ён падышоў паволі-паволі.
Тут, здавалася, нічога не змянілася. На тым самым месцы стаяла зялёная скрынка з апаратам, ля яе роўненька ляжала новенькая пілотка, гэтак жа на каленях стаяла дзяўчына ў ваеннай форме. Толькі дзяўчына неяк нізка схілілася над каменем, выпусціўшы з рук трубку. Густыя светлыя валасы ўпалі ёй на лоб і схавалі твар.
У Алёшкі задрыжалі ногі. Ён падышоў да самага каменя і кашлянуў, спалохаўшыся сам.
Ніхто не адгукнуўся. Наўкола было неяк надта ціха. Пасля недзе над Крайскам загудзелі самалёты. Алёшка зірнуў туды, у бок могілак, пасля на дарогу.
Правады - чырвоны і сіні - былі перарэзаны ля самага каменя...
Тады ён успомніў, што Амяльян казаў: калі што якое, - бегчы ў Крашчанку, дзе стаяць нашы. І ён пабег, выціраючы кулачкамі з твару халодны пот.
На поле ў лагчыну, што вяла да Крашчанскага лесу, поўз туман. Поўз з возера, дзе на беразе стаяў белы млын. На полі ўставала з зямлі прытаптанае жыта, падымала нанач угару каласы - расло. Недзе крычала перапёлка: «піць - палоць», чыкалі і чыкалі конікі. У Крашчанскім бары бліскалі агні і ракаталі танкі.
Яны і заглушылі былі сухі стрэл у жыце...
Алёшка пачуў толькі, як яго моцна тузанула за кашулю на грудзях; пасля яму здалося, што ён упаў на мяккую капу сена і напароўся на зуб ад вілак. Дзіва: не балела і не хацелася плакаць.
Ён бачыў яшчэ, як у жыце краталіся чорныя цені, бачыў, што цямнее і шарэюць, стухаючы, чырвоныя палосы над лесам, дзе зайшло сонца.
Пачуў, што выехала з-пад дзяжкі кашулька і выпалі пісьмы. Ён хацеў іх падняць, ён вунь як хацеў іх падняць... Але над галавой зазвінелі камары. Іх цэлае поле... Яны засцілаюць вочы: нічога не ўгледзіш...
Пасля стала ціха-ціха.
1962