Арсену Лісу прысвячаю
Чалавек нараджаецца, каб запаліць у Сусвеце зорку ці пакінуць на зямлі след.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Леапольд Іванавіч Родзевіч (Лёля) нарадзіўся 12 чэрвеня 1895 года на хутары ў Кур'янаўшчыне, тады Вілейскага павета Віленскай губерні. Ад маёй вёскі Задроздзе, а калі лічыць ад маёй канцавой хаты - можа, за паўвярсты праз балота.
Хата наша, з добрага часанага сасновага бярвення з трысценем і варыўнёй, крытая саломай (згарэла ў сорак чацвёртым годзе летам, спалілі немцы ў апошнюю блакаду), стаяла ў канцы вёскі па дарозе з Сушкава ў Леснікі. Калі ісці ў Леснікі, у Ваўкаўні ля лесу, дзе хавалі на зіму ў ямы бульбу, трэба было ў вілах узяць правей. Левы ж тор выводзіў лесам у Агульніцу, далей у Бярэзавец і праз Каралінскую пасеку вёў да ракі Віліі, за якой была Польшча.
Гэта - на паўночны бок Кур'янаўшчыны.
Калі скіраваць на поўдзень, мінаючы справа грэблю і вёску Сушкава, падацца праз аселіцу ў канцы гарода і перайсці ўброд нашу рэчку Дроздку (адсюль і Задроздзе), якая да нашай вёскі называлася Жоглаўкай, а далей, павіляўшы па балотах і па лесе, ужо Дроздкай упадала ў Вілію, і падняцца высокім берагам на Выганчык, ладны кавалак логу між крыніц, - выходзіш на Крайскі бок. Крайскі бок - і тады, калі нарадзіўся Родзевіч, і пазней, аж да нашых 60-х гадоў, - пракаветнае балота са старымі вольхамі, елкамі - гэта далей, пад Рэпішча-пушчу, - а тут, за Выганчыкам, травяністая твань з нізенькімі бярозкамі, ніцай лазой, гадзюкамі і вужамі, усё ў куп'і, парослым ліставатым вобаратнікам, журавіннікам, чаротам, асакой, рабінкай і мохам.
Ступіш пасля Выганчыка нагой, адразу правальваешся ў балота аж па калені, калышучы і выцягваючы наверх руды торф з бурбалкамі і праціўным рэзкім сырым пахам, ад якога круцілася ў галаве і блажыла. Па балоце было не прайсці, і на ім ляжалі кладкі. Па два ці тры альховыя бярвенцы, слізкія пад нагамі, як бог ведае што, не ступіць, каб не зляцець у твань, гарбаціліся праз увесь Крайскі бок да самай Кур'янаўшчыны - якраз да першага Саду, дзе некалі і стаяла хата Леапольда Родзевіча.
Кур'янаўшчына - гектараў пяць воранай зямлі - была акружана вясковымі палямі і сенажацямі - лагамі і лажкамі - з усіх бакоў. З паўночнага захаду падыходзіла вёска Задроздзе са сваім Выганчыкам, на паўднёвы захад, калі пакінуць справа могілкі, - Сушкава з Дваром і Малінаўкай, на паўднёвы ўсход - Хадакі, адкуль была родам маці Лёлі - Леапольда - Гелена Яноўская, як пішуць. (Відаць, Гілена, бо Гелен у нас не было ні тады, ні цяпер. Толькі Гілена.)
Далей гэтых вёсак на поўдні быў Крайск, мястэчка, дзе і канчаў пачатковую школу Лёля. Мястэчка тады вялікае, на нейкую частку жыдоўскае, з карчмой, крамамі, кузняй, майстэрнямі, смалакуркай, царквой... Яно стаяла якраз на тракце Барысаў-Зембін-Плешчаніцы-Вілейка-Даўгынава (у нас - толькі Даўгынава, а не Даўгінава)... Ва ўсіх гэтых мястэчках асядалі тады жыды - балаголы і рамеснікі. З Крайска добра быў відаць касцёл у Альковічах, - ягоны высокі шпіль у пагодныя дні можна было бачыць і з Кур'янаўшчыны - доўгай і тонкай, як дзіда, чорнай іголкай у небе.
Блізка Кур'янаўшчыны былі яшчэ вёскі Рагозіна, Грыневічы, Дзераўно, Краснаволле, Мяжанка, Стрый, Будзенічы, Баброва, - гэта па другі бок ракі Дроздкі. Па гэты бок - паўночны - Леснікі, Пагост, Жызнава, Даўгынава, Буслава...
Гэта тыя вёскі, якія ўпершыню пачуў і праз якія ўжо напэўна выходзіў з хутара ў «вялікі свет» малады Лёля з братам Чэсем, сёстрамі Янінай, Ядвіняй (у нас толькі Ядвіня, а не Ядвіга) і Марыляй (у нас толькі Марыля, а не Марыя, як цяпер пішуць)...
А можа, і сыходзіў з дому адзін - ведаем, што ён быў скрытны і любіў адзіноту.
Кур'янаўшчына складалася як бы з двух хутароў-забудоў і двух садоў - недалёкіх адзін ад аднаго, можа, сажняў за сто - дзвесце.
Калі тут першыя пасяліліся гаспадары, адзін ці адразу двое - невядома. І хто быў той першы Кур'ян ці Кур'яновіч, што асеў у гэтым баку, даўшы назву Кур'янаўшчыне, ніхто ве ведае. За маёй памяццю, дакладней, за памяццю маці - тут, у Кур'наўшчынае, жылі два гаспадары.
Першы ад нас, ад Задроздзя, Родзевіч, другі, ад Хадакоў, - Таразэвіч.
Сады - вярней, тое, што ад іх асталося, - і цяпер яшчэ завуцца: Родзевічаў і Таразэвічаў.
Калі праз кладкі міналі балота з нізкарослым бярэзнікам, альшэўнікам і ніцай лазой, выходзілі на лажок з высокай летам муражной травой, з сажалкай, абсаджанай старымі ўжо вербамі. Вербы зрасліся ўверсе і адной кронай хавалі ад сонца застаялую, парослую альдравандай і лопухам ваду. Сажалка некалі, відаць, была запруджана для рыбы; пасля ў ёй пад восень мачылі канаплі на пяньку.
Кур'янаўскія сады я добра помню недзе з 1937 года, калі праз балота мы, хлапчукамі, дасягалі летам да іх. Ішлі збіраць падалкі - яблыкі і грушы, што ляжалі на зямлі. Атрасаць іх, залезшы на дрэва, нам у Родзевічавым садзе не даваў ужо новы тут гаспадар - стары Антось Ляшковіч. Мы збіралі дулі на зямлі - сочныя, жоўтыя, доўгія. Імі была ўсыпана ўся трава. Не ступіць... І стары Антось Ляшковіч дазваляў нам збіраць іх - хоць усе.
Калі і як памяняліся тут гаспадары - невядома. І ніхто ўжо са старых жыхароў дакладна не помніць. Кожны гаворыць сваё і рознае.
У Родзічавай хаце ўжо ў тыя гады - за маёй памяццю - жыў Антось Ляшковіч. У Таразэвічавай - Андрэй Бохан. Адны кажуць, што гэта былі ранейшыя Родзевічавы арандатары Кур'янаўшчыны. Другія - што ўвесь абшар з пабудовамі быў імі куплены. Трэція - што Ляшковіча і Бохана як беззямельных і бедных пасялілі тут пасля рэвалюцыі. Людзей тых, хто быў сведкаю ўсяго гэтага, ужо амаль няма. Ды і трэба мець пад старасць добрую памяць, каб усё гэта помніць...
Можа, і ляжыць дзе ў архіве купчая ці іншая якая «грамата» на Кур'янаўшчыну, але мне нічога такога не траплялася.
Ехаць у Кур'янаўшчыну з нашага Задроздзя трэба было пракаветнай грэбляй, вузкай дарогай амаль з вярсту, загачанай на балоце альшэўнікам, бярэзнікам, карчамі і каменнем. Паабапал грэблі гнілі канавы са стаячай цвілой вадой, усягды засыпаныя лісцем. Калі ў канаву правальвалася карова - не кожную ратавалі.
Канавы двума ручаямі - адзін на Выганчыку, другі на Зурэччы - сцякалі ўжо ля маста ў Дроздку. Ля вёскі праз Дроздку ляжаў мост - два доўгія сасновыя бярны ўпоперак ракі, - а па іх удоўж дробны сасновы кругляк. Калёсы на масце трасло, і ў вячэрняй цішыні іхні ляскат быў чуваць аж у Кур'янаўшчыне...
І ў другім канцы грэблі пад Сушкавам быў мост, але меншы: там з Кур'янаўшчыны цякла невялічкая рачулка, з каменнем на дне, курмялямі, жабамі і гадзюкамі - пераплывалі, высунуўшы з вады галаву, з абнаго боку ракі на другі.
За маленькім мастком перад Сушкавам дарога па калдобінах паварочвала налева, на лажок, парослы дзяцельніцай, мятліцай - гэта, дзе вышэй, а ніжэй да балота - асакой, рабінкай, аерам, хвашчом, высокім, аж у пояс. Удоўж рачулкі дарога выводзіла на пагорак да старой рабіны і праз першы і другі сады вяла на Хадакі. Яна праходзіла ля самай Родзевічавай хаты, пад акном...
І цяпер там ляжаць вялізныя каменні ад фундамента, за якія восямі чапляюцца калёсы, і расце састарэлая, але вечна жывая ірга каласістая. У нашым баку яе завуць - загранічныя ягады. Высокая, метраў пяці, кусты, як вішаннік, лісце цёмна-зялёнае, увосень чырвона-аранжавая, расла яна пад акном у Родзевіча, адтуль, дзе сонца, ад Хадакоў. З пахнючым белым цветам - цвіце ў маі, гронкамі, з чорна-чырвонымі спелымі ягадамі - спеюць яны ўжо ў ліпені, - буйней рабіны, з прэснасалодкім смакам. Загранічныя ягады паявіліся ў нашым баку ў адных Родзевічаў у Кур'янаўшчыне.
І цяпер яны там.
Сады - і першы Родзевічаў і другі Таразэвічаў - вымерзлі зімой у саракавым годзе - у фінскую вайну. Не выстаялі ў саракаградусны мароз ні яблыні, ні грушы, ні слівы, ні вішні. Не адышлі і пасля, нават атожылле не пусцілі. Счарнелі, ссохлі... Трашчалі на ветры адмёрлым суччам, крышыліся і падалі на зямлю. Людзі плакалі, гледзячы на іх...
Цэлымі засталіся толькі загранічныя ягады, грушы-дзічкі, рабіны і ліпы.
Ліпы раслі ля аднаго і другога котлішча, акружаючы і Родзевічаў і Таразэвічаў сады вялікімі квадратамі з алеямі, як і па ўсёй тады Беларусі ля вялікіх і маленькіх маёнткаў. І прыгажосць, і мёд, і зацішак ад ветру, і летні, такі патрэбны расяністы цень у самую гарачыню, калі і зямля нагрэта, як неба, калі сохне на Кур'янаўшчыне ячмень і на лажках ля балота гарыць торф.
І ў адным і ў другім садзе стаялі тады вялікія, з трысценем, хаты і яшчэ большыя пуні. Ля іх - хлявы і свіронкі. І ля адной, Родзевічавай, і ля другой, Таразэвічавай, сяліб у канцы лажкоў, пад балота, былі сажалкі - да сучаснай меліярацыі іх яшчэ можна было пазнаць: невысокія апалыя беражніцы, парослыя дзяцельніцай, лопухам і палыном.
Сама Кур'янаўшчына - вораная зямля - пачыналася ад Крайскага боку - балота і, пакідаючы справа Сушкава, цягнулася аж пад Хадакі, пад Асавок. Асавок быў ужо, лічы, логам, парослым сіўцом, пад'ядлоўцам, бярэзнікам і лазой...
Зямля добрай была толькі каля саміх хат, далей, пачынаючы ад Крыжа - Кур'янаўшчыну-поле перасякалі дзве дарогі, і на крыжаватцы пад трыма елкамі стаяў сасновы крыж - зямля была благая, супясчаная, камяністая, парослая пырнікам, рудзікам і каткамі. Пад Хадакі выворваўся жоўты пясок. Таразэвічаў сад сціскалі чарнабыльнік і палын. І лаза... Драбналістая, на выгляд прывялая, сухая, яна ўчэпіста трымалася за неўрадлівую кур'янаўскую зямлю. Расла ля гародаў, ля дарог, ля сцежак, ля валуноў і на вялікіх крушнях камення, на якіх грэліся летам вёрткія шэранькія яшчаркі.
Ці не сядзеў дзе на валуне ля крушні камення побач з бацяном малы Лёля, збегшы з дому?..
Быў скрытны, паўторымся, задумлівы, адзінокі і шукаў яшчэ большую адзіноту і на так ужо адзінокім кур'янаўскім хутары...
Вясна ў Кур'янаўшчыне пачыналася з вялікага сонца. Раніцай яно, чырвонае і блізкае, - адступілася ўжо на ўсходзе па заімглёным небе ад Хадакоў, над якімі вісела ўсю зіму, адбеглася аж на Рэпішча-пушчу і пачынала там іграць праз калючыя далёкія яловыя дзіды...
Снег, за апошнія дні добра пад'едзены сонцам, ападаў, на полі пад Асаўком паяўляліся першыя ладныя чорныя праталіны; з начы яшчэ снег сцінаўся марозам, шэрань - каня ўтрымае. На сажалках з-пад лёду паяўлялася днём вада, хаваючы зімні снег і скоўваючы яго пасля чыстым-чыстым лёдам, - і дрэвы ў інеі, і сонца, выплыўшы з-за лесу, відаць у ім, як у люстэрку.
За тыдзень падтае і снег на полі і лёд у сажалках, але нанач усё яшчэ цісне мароз. Аднойчы вечарам сонца над Сушкавам хаваецца ў доўгія сінія палосы. Дым з коміна сцелецца ў садзе па зямлі...
З начы ўзнімаецца бура, нарывае дождж, і снег увачавідкі знікае і з поля, і з балота. Зямля пад сонцам чарсцвее, і загараецца на балоце падпаленая некім, высахлая за зіму трава.
Недзе тады, усягды такім часам, прылятаюць на задроздзенскія тры сасны, што ў канцы вёскі, бацяны. Доўга кружаць угары над Кур'янаўшчынай - аж цэлы дзень, тады, намарыўшыся, апускаюцца надвечар на гняздо - надоўга, на ўсё лета...
На дрэвы ў сад прылятаюць шпакі - ад іхняга ранішняга спеву аж кружыцца галава; на балоце кігікаюць кнігаўкі, галяшачы на ўвесь свет.
На сухім месцы ля Таразэвічавага саду лезуць з зямлі пралескі і сон - раней за траву.
Пасля першыя, раней нават за вішні, зацвіталі ў садзе пад акном загранічныя ягады - ірга каласістая. Нібы чакаючы яе, адразу пакрываліся густой малочнай беллю яблыні, грушы, слівы. На лажку ля сажалак, як бы ўсё роўна сюды перакінуўся з саду цвет, укрывалася белым чарэмха. Пачынаючы ад сажалак, яна расла ля рачулкі па берагах да самай грэблі, і цяпер густы белы вір, віляючы разам з ракой, плыў з Кур'янаўшчыны да мастка і далей пад Сушкава і на Зурэчча...
Зелянела ўсё наўкола раптоўна, у адзін, здавалася, дзень, і ў сад разам са шпакамі прылятаў салавей...
Адчыняй вокны і слухай вясну, не сыходзячы з месца...
Зарыкалі пад Асаўком выгнаныя ў поле каровы; па мастку заляскаталі калёсы, засвісталі, як салаўі, пугі ля вушэй у коней.
Зямля прасіла плуга, і чалавек адгукаўся, як мог...
Лета ў Кур'янаўшчыне пачынала зацвітаць ліповым цветам. Ліпы ў алеях, зімой сухія, чорствыя і разгатыя, цяпер высіліся стагамі зялёнага сена; кроны спляліся, і не відаць праз лісце сонца; толькі пчолы, як усё роўна сетачкамі, абселі іх і цяжка калышуцца на жаўтаватых суквеццях, - напіліся так, што дай бог не зваліцца на зямлю... А тыя, што падаюць, паўзуць тады па траве і па белых галоўках дзяцельніцы ў вуллі, што хаткамі ў радок стаяць пасярод не зачэпленага яшчэ касой саду.
Сад набрыняў пахам дзяцельніцы, укропу, кміну, агурочніку і - ліпавага цвету. Аж, здаецца, зрывае нос...
Ціхім сонечным днём пах ліпы з садоў плыў аж у Асавок і за горку ў Сушкава.
Пасля ліп у Кур'янаўшчыне на полі цвіла грэчка. Шырока, ад Крыжа аж да Асаўка, зямлю ўсё роўна як засыпала снегам - нібыта ён выпаў, як выпадае ранняй вясной у зазімак.
І над грэчкай звінелі пчолы. І тады здавалася, што і сады, і гароды, і лог, і Асавок - уся Кур'янаўшчына і ўся зямля звініць адным густым пчаліным звонам...
Недзе ў гэтым летнім міжцвецці ў Кур'янаўшчыне пачыналі касіць лагі. У балота - у асаку і хвошч - адразу не лезлі, пакідалі на восень, рэзалі мурог: дзяцельніцу, мятліцу і сівец.
Сена, адзвінеўшы косамі, разбівалі раніцай пасля сябе мужчыны, пераходзілі ў Асавок на сівец, і пасля паяўляліся жанчыны з граблямі. Белыя і чырвоныя хусткі, нажуткі; галасы, смех, вэрхал...
Мурог на добрым сонцы сохне скора, але яго не паложыш адразу ў пуню, што за садам, - мяккаваты; не пакінеш і нязграблены, бо можа трапіць пад дождж.
З паўдня грукала над Хадакамі, парыла, і на лажках пачалі расці копы - заўтра растрасецца і дасушыцца...
Ляжыш у капе, паклаўшы галаву на далоні, і глядзіш угару - на растапыраны блакітны васілёк неба...
Пад нізам шапаціць, злягаючыся, мятліца, коліць у шыю. На твар падаюць прывялыя галоўкі дзяцельніцы і скачуць конікі - капа свежая, мяккая, хутка асядае пад табой...
Сонца звярнула з паўдня і, гарачае, хаваецца ў цёмныя тулягі, што плывуць з Сушкава, з захаду, нізка, над самым садам...
Угары над імі ў сіняй праталіне між белымі воблакамі - бацян. Адзінокі, ціхі, спакойны, ледзь кратаецца... Губляецца з воч, тады зноў ловіш яго ніжэй, на белым воблаку - кружыць і кружыць, беручы з ветрам на ўсход. Падлятае да Хадакоў, адтуль зноўку кіруе на Асавок, на Сушкава і губляецца на цёмным тулягу, які пачынаюць паласаваць сваімі белымі грудзьмі ластаўкі, як маланкі...
Робіцца ціха; капа мяккая, як падушка ў ложку, і густа пахне ліпавым цветам з саду...
Зноў паяўляецца ўгары бусел, апускаецца з белым воблакам на лог і накрывае млявым распараным перапялёстым крылом вочы...
Усё змаўкае, толькі пахне ліпавы цвет і палын...
Пасля пачынае пахнуць багуном, гарачым, распараным, і смалістай хвояй... Гэта ўжо ў Ліпніках, у лесе за Задроздзем, пад самай Віліёй, дзе ўся зямля пад высокімі соснамі ўсыпана чарніцамі. Трэба згінацца і згінацца, скубучы буйныя чорныя ягады ў конаўку... У лесе няма чым дыхаць ад сухой гарачыні, пачынае кружыцца галава, і верне пот. Сцяло ў грудзях - ні ўсхліпнуць... І шуміць несціхана гарачы лес...
Прачынаешся ўжо тады, калі цябе разам з капой падхопіць бура і коціць логам да сажалкі...
Сады пад ветрам гнуцца аж да зямлі, ралатая ліпа ў Таразэвічавым садзе ля крушні камення развальваецца надвае і падае на зямлю: адно рала па адзін бок дарогі, другое - па другі. Ля Асаўка сіва ад пяску, як ад дыму, - не відаць свету... Копы на лажку як карова языком злізала, - вісіць толькі ўгары растрэсеная доўгая мятліца, яе гоніць у белы свет верх бярэзніку на балоце...
Вецер збівае з ног, не дае ўстаць і ўсё коціць па калючай пасля касы зямлі... Здаецца, ён пагоніць зараз і каменне з крушні сюды, на лог да сажалкі.
Рыкае скаціна; угары бура ганяе белую хустку, сарваную ў некага з галавы...
Нарэшце нізкія сівыя хмары адгукаюцца на ўсё перуном, неба над Асаўком рассякае надвае доўгая, у дзве паласы маланка, і зямлю адразу сячэ град... Буйны, па бабіне, аж трэба закрываць шчокі...
Бура аціхае гэтак жа знянацку, як і пачалася... Вылівень мые яшчэ зямлю з гадзіну, тады паволі аціхае і ён. Крайскі бок - балота - загараецца сіне-чырвонай радугай, блізка, хоць руку да яе працягні.
Лажок чысты ад коп. Толькі ад зямлі падымаецца цёплая сівая пара...
З ліп у садзе капае вада, буйнымі кроплямі; яна блішчыць і на зямлі ў траве, як на балоце.
Пад вечар зноў робіцца ціха, як нічога і не было - толькі растрэсенае сена па ўсім лажку яшчэ дыміцца парай.
Пара падымаецца, збіраючыся ў клубы, ля рэчкі, ля мастка. Над Паграбішчам за Задроздзем выплыла з цёмнай паласы вялікае чырвонае сонца - якраз за рабінай у канцы саду.
Пад нагамі лужы, у іх плаваюць галоўкі дзяцельніцы і лісце - спарышамі.
Садзіцца сонца, пакідаючы пасля сябе туман і чорную буйную машку на чырвоным акраўку неба...
Лета з Кур'янаўшчыны пачыналі звозіць мужчыны на вазах з жытнімі снапамі, уціснутымі парубнём, з-пад якога пырскалі ў вочы зярняты.
Жнівеньскае аціхлае маркотнае поле блішчэла пад спакойным сонцам жоўтым ржышчам і бугрылася мэдлікамі, сярод якіх хадзілі, прыляцеўшы з задраздзянскага гнязда, ужо маладыя бацяны і няўмела хадзілі па калючым ржышчы і гэтак жа няўмела падымаліся ў лёт, доўга прабягаючы па загонах.
На зжатым лепш відаць корм, чымся ў балоце на Крайскім баку, не зачэпленым касой. Яго пакідаюць да маразоў, тады рудую асаку і рабінку рэжуць па самым лёдзе, - звон ад касы чуваць аж у Кур'янаўшчыне ў садзе.
Песні жней, што рассыпаліся аж на Сушкоўскім полі, гамана і смех возчыкаў з пугамі ў руках, ржанне коней, клёкат бусла, ляскатанне калёс па загонах - усё зліваецца ў адзін летні блаславёны гул на зямлі - гул радасці ад ураджаю, якога чакалі цэлы год...
Снапы вязуць у Кур'янаўшчыне ў вялікую пуню, прыкладаюць адразу, і зноў калёсы па дарозе вядуць сваю адвечную на зямлі песню, - што рэхам адгукаецца ў Асаўку і пад Хадакамі. Рэха варочаецца бразгатам, грукам, скрыпам і ржаннем назад у Кур'янаўшчыну, каб асесці нанач на Крайскім баку пад Задроздзем.
З цямном нязвезеныя снапы - мэдлікі з крывымі шапкамі - хавае белы туман, зліваючыся з белымі хусткамі на галовах у позніх жней; пазней - і кучкі жней хаваюцца ў тумане...
У Кур'янаўшчыне надыходзяць ціхія цёплыя жнівеньскія дні, з ядранымі зорамі ў небе, з малочным туманам і густой расой на зямлі - не ступіць нагой.
На лагах пачынаюць сцяліць лён.
У садзе абіраюць белы наліў і падпіраюць адмысловымі калочкамі з ляшчэўніку, прынесенага з Асаўка, дзе за арэшнікам не прабіцца, абстругваюць іх набела і - пад голле маладых яшчэ антонавак, штрыфеля, папяровак, ранетак, цыганак... Адны грушы, дулі, не трэба падпіраць: яны павырасталі вышэй стрэх - асталіся яшчэ старыя, спрадвечныя. Блішчаць толькі ўгары налітыя плады жоўтымі бакамі, хаваючы сабой лісце. Іх даставаць трэба, толькі паставіўшы драбіну...
І кратаюць у гэту пару малады мёд.
З Асаўка, з бярэзніку, носяць кошыкамі маладыя баравікі, крамяныя, на высокіх тоўстых ножках; жоўтагаловыя чашчавікі, якія цяжка адрозніць ад падасінавікаў; і з Рэпішча, з пушчы, мяшкамі рыжыкі. Набяруць мех па завязку, ускінуць на плячо і пайшлі...
На Крайскім баку павылазілі аж на кладкі дурніцы і журавіны, - ідучы, чапляешся нагамі. Баішся ступаць на ягады і яшчэ на змей, што тут жа скручваюцца, каб пагрэцца на сонцы. А над усёй Кур'янаўшчынай - чыстае высокае блакітнае неба з белымі ціхімі зажуранымі воблакамі, - лета яшчэ не хоча саступаць нікому...
Але аднойчы раніцай па засыпанай альховым лісцем грэблі з Сушкава праз Задроздзе на Леснікі прайшла настаўніца, маладая жанчына, адна, не баючыся ні далёкай дарогі, ні лесу...
Настаўніца прыносіць з сабой восень.
Шпакі на ржышчы пералятаюць з загона на загон, чародкамі, нібы маленькія хмаркі. І дзеці ў вёсках збіраюцца чародкамі, як шпакі...
Пад вечар над Крайскім бокам высака над зямлёй ляцяць на поўдзень першыя няроўныя клінкі гусей, падаючы адзінокі сумны голас...
Кажуць, перавярні на зямлі камень - і зблытаеш у небе журавоў. Яны сёлета рана - будзе і ранняя зіма - ляцяць здалёку, з поўначы; змораныя, выбіраюць для начлегу не балота, а лажок. Курлычуць, кружачы над Крайскім бокам, зніжаюцца, блытаючыся, б'юцца крыллямі аб высокія азяроды з гарохам і бульбеўнікам ля саду і падаюць на зямлю пад бліскучыя вербы ля сажалкі.
Ужо сеюць на пераараным папары пад Асаўком з сявень на зіму жыта і збіраюць у садзе яблыкі...
За ападкамі не ступіць на зямлю; кошыкі з антонаўкамі толькі на плечы і з плеч, на плечы і з плеч... Не перанасіць... У пуні засыпаны ўвесь свабодны памост.
Пачынаюць капаць бульбу, каб заспець да зацяжных халодных дажджоў, калі абкладвае Кур'янаўшчыну імжой на цэлы тыдзень - не вылазь з хаты.
Выбрана бульба, спарадкаваны яблыкі, уцеплены вуллі, замочана «пянька» - канаплі ў сажалках, абкапаны на зіму прызбы, і на таку пачынаюць грукаць цапы. Малоцяць у два, у тры, а то і ў чатыры цапы. Роўны густы перастук ад іх чуваць па ўсёй Кур'янаўшчыне, нібы гэта б'юць не па рассцеленых снапах на таку, а ўсю зямлю, паспелую за лета, малоцяць цапамі...
У садзе шэра і пуста; застаюцца толькі гарэць чырвоным агнём рабіны, і трашчаць прарэзлівымі галасамі на гасця сарокі, гладкія, з доўгімі-доўгімі вострымі хвастамі. Такія сарокі толькі ў Кур'янаўшчыне...
Паляць згрэбленае пад яблынямі сухое лісце - дым збіраецца на балоце пад Задроздзем паласой, як туман.
Паявіліся першыя гілі і сініцы; на Крайскім баку на балоце заблішчэў цененькі лядок. З начы ціскануў мароз, і адразу на заінелую рунь пад Хадакі на груду выгналі перапялёстую скаціну...
Гарыць у Асаўку яркі агонь - пастухі паляць сасновыя карчы; брэшуць сабакі, і бляюць авечкі. Рассыпаюцца па ўсёй руні - не ўстояць на месцы. Пад Асаўком адзываецца стары груган - сядзіць на самым версе на елцы.
Пасля зноў цішыня да звону ў вушах; у прыродзе спакой і задуменне, - зямля няспешна чакае снегу.
Зіма доўгая і халодная, як і ўсе ранейшыя, яшчэ больш суровая, з марозам, з высокімі гурбамі - замятае аж па стрэхі разам з вокнамі і хавае з воч высокі куст загранічных ягад, толькі відаць з-пад гурбы цёмнае галлё - дубчыкамі, - якое, залезшы наверх, на гурбу, згрызаюць зайцы.
Маразы калючыя, замуравалі надоўга падвойныя вокны; вецер паўночны, зайшоў з Задроздзя і мяце каторыя ўжо суткі, замятаючы ўсё начыста на дварэ.
Раніцай без шуфля на ганак не выходзь.
Ноччу на ядранае неба выплывае з-за гурбаў ля паркана круглы месяц; праз адталую проці печы шыбіну відаць ваўкі: падыходзяць з Асаўка аж да саду, садзяцца на заднія лапы і доўга і нудна выюць. Пасля перабягаюць садам бліжэй - ціснуцца да жытла.
Грукае ў хлеве рагамі аб сцяну спалоханая скаціна, і ціхенька скуголіць, забіўшыся некуды ў кут, сабака.
Ваўкі выюць і ў Ліпніках за Задроздзем, і ў Ваўкані пад Леснікамі, і ў Асаўку ля Хадакоў.
На кані, запрэжаным у сані, у Даўгынава на базар праз Ліпнікі і не выязджай - ваўкі бягуць следам, а то, як сарваўшыся, пускаюцца даганяць.
Хай пачакаюць недашытыя ў даўгынаўскага шаўца-жыда касцюмчыкі для Лёлі і Чэся...
Скрыпяць дзверы ў хаце і ў хлеве, скрыпіць на дварэ снег пад нагамі, скрыпяць палазы, скрыпіць сучча ў садзе пад ветрам на марозе... А ноччу «страляюць» вуглы і платы. На ліпах адскаквае кара...
І пахне ўсюды і ноччу і днём мяккім едкаватым дымком - у печы без аддухі палаюць сухія альховыя дровы з Крайскага боку.
Калі з начы аціхае вецер, калючае, вялікае чырвонае сонца ўзыходзіць з сіняй смугі недзе зусім блізка - за Хадакамі. Густы-густы іней пакрывае і Крайскае балота, і Асавок, і сады, - і тады ўсё зліваецца ў адну бліскучую яркую шэрань.
І калі верхняе падвойнае акно, што ў хаце проці печы, добра адтае раніцай ад цяпла з чалесніка, у шэрай ранішняй цішыні за другім акном відаць, як павісае на дварэ ўгары адна вялікая - зорачкай - чырвоная на сонцы сняжынка...
Адкуль яна?
Плыве ціхенька ўдоўж акна дваром, не хочучы падаць на зямлю. Так і хаваецца з вачэй, не ўпаўшы.
Б'ецца ў пададталую шыбіну чырвонымі грудкамі гіль. Раз, другі... Просіцца ў хату. Не паспееш адчыніць дзверы, як ён, падбіты марозам, падае мёртвы на двор - на снег пад ногі.
І відаць аж з саду, як далёка на Крайскім баку на балоце ружовым агнём гарыць каліна. І на самых кладках, і далей пад Верх-возера і пад Выганчык.
І гарыць так усю зіму. Яе так многа, што з ёй не спраўляюцца ні людзі, ні сарокі...
Гарыць да самай вясны.
Яе гэты раз прыносяць здалёку на крыллі бацяны. Яшчэ на снег на Крайскім баку, - на толькі што першыя праталіны... І ходзяць яны белыя па белым снезе, высака падымаючы ногі. І гінуць...
Пасля ўжо, праз які тыдзень-другі, з-за Сушкава паўзуць нізкія чорныя хмары. Шалее моцны вецер, зносячы стрэхі і ломячы дрэвы.
Позняя вясна... Дачакацца б хутчэй цяпла і бацянам і чалавеку.
І першы гром сёлета грыміць на голы лес, яшчэ са снегам. Не к дабру...
Недзе пасля 1938 года, у той самы час, калі не стала Леапольда Родзевіча, не стала і ягонай хаты ў Кур'янаўшчыне.
Хату Родзевіча, дзе ў той час жыў Антось Ляшковіч з жонкай Юлькай, дочкамі Анцяй, Таняй і Манькай, перавязлі ў маю вёску Задроздзе і паставілі ў нашым канцы праз вуліцу - якраз насупраць нашай. Бліжэй да фермы, дзе пачыналіся Ліпнікі, за якімі рака Вілія ўжо была падзелена пасярод калком - на савецкі бок і на польскі.
Хату з часанага бярвення перасыпалі, вокны пакінулі старыя, прыкінулі да яе новы трысцень, накрылі «траской» - сасновай гонтай, якую рэзаў на станку на конях Кірык з Сушкава - у нашым баку тады вялікі майстар.
Хата, пастарэлая за свой век, і цяпер стаіць «жывая-здаровая», і жыве ў ёй адзінокая Юльчына дачка Таня. Па бацьку Ляшковіч, па мужу Кабак.
Перасыпаную Родзевічаву хату ад нашай аддзялялі чатыры старыя таполі (тофелі) і вуліца. Наша хата згарэла ў вайну, бо стаяла бліжэй да лесу, значыць, была партызанская.
Андрэя Бохана з сям'ёй, што жыў у Таразэвічавай хаце, таксама «ссялілі з хутара» - перавезлі калгасам з Кур'янаўшчыны і «забудавалі» побач з намі па адзін бок вуліцы бліжэй да Ваўкаўні.
І Ляшковіч і Бохан павінны былі жыць не дзе хацелі, а ў сацыялістычнай задраздзянскай грумадзе - у нашым калгасе імя Сямёна Міхайлавіча Будзённага, а не недзе там за Крайскім балотам у Кур'янаўшчыне. Кур'янаўшчына ўся адышла пад наш калгас.
Немцы ў вайну спалілі і Боханаву хату, на год раней, чымся нашу. Тады яна была сама бліжэй ад лесу.
На месцы Родзевічавай хаты ў вайну ў Кур'янаўшчыне пабудаваўся Валодзя Якубёнчык з нашага Задроздзя, каваль. Падняў на старым Родзевічавым фундаменце новую добрую хату; паставіў новыя хлеў і пуню, збудаваў кузню - усё як след. Чалавек думаў жыць...
Спалілі немцы ў апошнюю блакаду, у 1944 годзе. У той жа дзень, у які спалілі і нашу хату.
Хутары вы, хутары... Пры Прышчэпаве вас «наразалі» - выдзялялі, толькі бяры далёкі ад вёсак кавалак зямлі; пры Сталіне зносілі ў калгасы - усе да аднаго; пры Гітлеры ў акупацыю - палілі...
Кур'янаўшчына тады гарэла цэлы дзень. Полымя пад ветрам лізала, як карова языком, і хату, і хлявы, і сухія дрэвы ў садзе, якія пасля маразоў у фінскую вайну ўжо не пааджывалі.
Уцалеўшы ў тыя маразы, разам з Якубёнчыкавай хатай згарэлі да самай зямлі і загранічныя ягады...
На месцы першай нашай спаленай хаты мы ў 1947 годзе, купіўшы ў калгасе за дзвесце рублёў зруб, пабудавалі другую. Дагэтуль яна, далёка не новая, ліпіць да пары, і жывуць у ёй чужыя людзі.
Так і стаяць цяпер састарэлыя хаты - і некалішняя Родзевічава і некалішняя наша - у канцы Задроздзя, дажываючы свой век... Адна супроць адной. Цераз вуліцу. З вокнамі на Крайскі бок, за рэчку - на поўдзень, на Кур'янаўшчыну... Праз акно цяпер улетку можна ўбачыць далёкае жоўтае жытняе поле ў Асаўку...
Лёля ў старажытнасці ў нашым баку, у Прывіллі, была паганская багіня любові.
Маці, нібы ад самой зямлі і прыроды, дала сыну такое імя. Маці, на якую ён, Лёля, быў сам падобны (сын, падобны на маці, - шчаслівы), - на жанчыну-багіню, Гілену Яноўскую з Хадакоў. Якую больш за ўсіх любіў, якой прысвячаў напісанае самім, якая любіла і яго і якая была пахавана недалёка ад яго Кур'янаўшчыны на хадацкіх могілках.
І яму, Лёлю-Леапольду, нібы самім жыццём было наканавана любіць і маці, і сваю Кур'янаўшчыну, дзе нарадзіўся, і тых людзей, сярод якіх рос і жыў: задраздзян, сушкоўцаў, хадачан, краснавольцаў, грынеўцаў, рагазян і ўсіх у Крайску, дзе вучыўся ў пачатковай школе, чыю мову ён слухаў і ведаў і пра якіх думаў і пісаў, ён - Абарыген Крайскі...
Пасля ўжо былі Вілейка, Вільня, Гродна, Мінск, Саратаў... Жыццё і буры... І невядома, якая смерць...
Уцёкшы пасля лютаўскай рэвалюцыі з расейскага войска, куды быў мабілізаваны ў час ваеннага міжбур'я - нямецкай і польскай акупацыі Беларусі, - ён хацеў недзе ў 1920 годзе, хоць ненадоўга, зноў зачапіцца за родную Кур'янаўшчыну, але гэта было, мусіць, апошні раз. Не прайшло і месяца, як яго зноў пацягнула Вільня і, відаць, назаўсёды.
Але Кур'янаўшчына ўсягды была з ім, як і ў кожнага чалавека свая любая сцежка да сваёй хаты - Радзімы. На ёй ён прыкмячаў тыя «зярняты», з якіх пасля выраслі і «Збянтэжаны Саўка», і «Пасланец», і «Конскі партрэт», і «П.С.Х.», і «Блуднікі», і «Пакрыўджаныя», і «У кавалёвай хаце», і «Гаротнік», і «Жабрак», і ўсё тое, што лілося з душы ў вершах...
І Кур'янаўшчына, і Крайскае балота, і шмат што ў нашым наваколлі змянілася ў пачатку 60-х гадоў, калі меліярацыя аж ад Рэпішча-пушчы і недзе да самай Віліі зрабіла нашу раку Дроздку магістральнай - прамой пад струну - і з дробнымі слязьмі на дне ад былой добрай старой ракі.
І Крайскі бок у кірунку да ракі парэзалі глыбокія канавы з белым пяском на дне і мізэрнай, як і ў рацэ вадзіцай - напіцца вераб'ю. Такія ж канавы і паабапал падсыпанай вышэй грэблі. І ў іх недзе на дне скупа блішчыць блакітненькае неба...
Крайскі бок высыхае летам на сонцы, і з паўночным ветрам тарфяныя буры засыпаюць мяккім пылам і Сады ў Кур'янаўшчыне, і Асавок...
І на Крайскім балоце, і на Зурэччы, і на Паграбішчы, дзе некалі шумела асака, цяпер шуміць збуялы ячмень...
Сама Кур'янаўшчына ад Лажкоў да Асаўка заворваецца калгасным плугам пад жыты, ячмені, аўсы і бульбу. У Родзевічавым садзе падняты і былыя гароды і само котлішча пад азімае жыта. Ляжаць толькі ля дарогі вялізныя валуны ад фундамента - не змаглі вывернуць трактарамі, - і з-пад іх растуць, ідучы буйна ў атожылкі, загранічныя ягады - ірга каласістая. Яе шарпаюць і калёсы, і трактары, і камбайны, а яна кусціцца, лезе ўверх, густа чырванеючы сёлета круглымі ягадамі, падобнымі на вішні... Усё, што асталося ад саду. За ёй была некалі прызба і вокны Родзевічавай хаты...
Выжыла ірга каласістая і жыве, як выжыла і жыве і цяпер і ў Крайску, і ў Сушкаве, і ў Задроздзі Родзевічава мова з яго «рабачаямі», «бразгам», «тулягамі», «безгалоўем», «баязенем», «падшпаркам», «рудаўкай», «шлякам» і іншымі, іншымі нашымі ласкавымі і амаль забытымі беларускімі словамі...
Адгэтуль, з Родзевічавага саду, з-пад старасвецкіх ачарсцвелых ліп, відаць далёкі, на рэдкасць прыгожы прасцяг зямлі - некалі Вілейскай, пасля Плешчаніцкай, цяпер Лагойскай...
Высака ў белым асмужаным жнівеньскім небе над Асаўком проці Саду стаіць сонца - на паўдні. За сіняй смугой - Задроздзе і Сушкава, - вёскі сціснуліся шэрымі хатамі, як усохліся. Затое справа ад Саду за двума калгаснымі кароўнікамі разрасліся вясковыя могілкі... Ля могілак відаць жоўтая палявая дарога паўз Сушкава - на Крайск і на Вілейку...
У той бок, дзе ў Альковічах за Крайскам відаць востры шпіль ад касцёла, ідзе чалавек - здалёку не пазнаць. Мінае Сушкава, пойдзе праз Лаўкі на Крайск...
Некалі гэта была і Лёлева дарога ў школу.
У 1946-1948 гадах, ходзячы аж за пяць кіламетраў у пяты, шосты і сёмы класы Крайскай няпоўнай сярэдняй школы, я хадзіў па тых жа сцежках, тых жа калдобінах і каменні, што і Лёля Родзевіч... Я насіў з Грыневіч, дзе тады, пасля вайны, былі Крайскі сельсавет і школа, у Задроздзе пошту - бег на Лаўкі, ідучы са школы.
У Асаўку пад Хадакамі аціхае трактар, што шумеў з самай раніцы - сеюць жыта, - і над усёй Кур'янаўшчынай, над якой вісяць два вялікія жоўтыя тулягі, хаваючы сабой белую вузкую палоску ад самалёта, робіцца ціха - да звону ў вушах...
Над Садам дробненькім крыллем стрыгуць неба сінія ластаўкі.
А ў Садзе - кінь толькі на яго вокам, - ля дарогі на Хадакі пад старымі ліпамі ля колішняй прызбы чырванее ад ягад ірга каласістая...
Як і сто гадоў назад...
1996