Памяці Сяльвестры і Александрыны
У акно ад вуліцы прасіўся гіль - стукаў дзюбкай у круглую незамерзлую латочынку ў шыбіне, - чырвоны ўвесь, як жар у пячурцы на прыпечку.
Александрына, таўхануўшы худым вострым локцем стол, падышла да самага акна - запахла свежым снегам і ядранай вуліцай.
Гіль, скрабучыся растапыранымі крыллямі па падаконніку, падскокваў да шыбіны, нейкі ўвесь устрывожаны і натапыраны - на холад. Падаконнік быў вялікі, збіты з дошак і засыпаны мяленнем - ад паўночнага шалёнага ветру з Загумення. Ён закрываў знізу паўшыбіны, увесь аброслы за ноч свежым снегам, як белым грыбам. Гіль, згледзеўшы яе, залапатаў дробненька крыллем і стукнуўся дзюбкай у шыбіну, востранька, здавалася, разаб'е - прасіўся ў хату.
«А можа, на гасця...» - падумала яна.
Гасця не давялося доўга чакаць. Бразнула клямка ў дзверцах ад брамкі; з вуліцы іх нехта папхнуў моцна, з разгону, сунучы па зямлі гурбай сухі снег, і на двор уціснуўся Петражыцкі - брыгадзір. Акно ад двара яшчэ не замерзла - узялося толькі знізу лядком, і яна добра бачыла Петражыцкага. Быў ён у жаўтаватым, да калень, кажушку, у злінялай ваеннай вушанцы з абвіслымі вушамі, з паднятым угару правым плячом - нейкі скрыўлены ўвесь і недаспаны. Круглы дробны твар з маленькім, з лясковы арэх, носікам быў у яго чырвоны і нейкі пажваканы. Петражыцкі цяжка адсыпаўся - хадзіў вечарамі па вёсцы па ўдовах, дапаганяючы не толькі самагонкі, хоць і жонка ў яго была зграбная, і дзяцей куча. Было яму ўсяго сорак гадоў, яна помніла: равеснік яе незамужняй дачкі Волькі. Самы вясковы гіль.
Ганак ад снегу яна падмяла яшчэ додніцай, калі хадзіла ў хлеў да каровы, і Петражыцкі, паслізнуўшыся на ім, ухапіўся ў дзве рукі за клямку ў сеначках. Грукнулі дзверы, і з падаконніка ад вуліцы пырхнуў гіль - чырвоныя грудкі загарэліся воддаль на высокай, да самых стрэх, белай гурбе.
Петражыцкага яна цярпець не магла, анінадух, і цяпер хай бы ён лепш праваліўся скрозь зямлю, чымся ішоў у хату - трэба было ставіць бутэльку: дапаганяў, а не пастаў - не чакай ні каня ні шманя, ні сена ні шмена, і Вольцы кожны дзень самы цяжкі нарад. І сёння яе ўжо дома няма: пабегла з цямном мяць лён. Уедлівы клоп - смокча кроў і слёзы п'е. Прасадзіла б...
Яна як прыстыла ў кутку за сталом ля акна ад вуліцы. Так і стаяла, сочачы не за Петражыцкім, што адсморкваўся ў парозе, а за гілём. Той блішчэў сваімі чырвонымі грудкамі ўжо на рабіне, што расла ля студні, нагнуўшы над ёй цёмнае разгатае сучча. Па ваду раніцай Александрына яшчэ не хадзіла, назапасілі з Волькай звечара і сабе і карове, і на студні, на драўлянай накрыўцы, ляжаў белы, бялей абруса на стале, свежы снег. На яго з рабіны насыпалася буйных мерзлых чырвоных ягад - нацерушыў гіль.
Калі Петражыцкі загаманіў і яшчэ раз бразнуў за сабой дзвярыма - адразу не мог зачыніць, відаць, заплятаўся не толькі язык, а і рукі, - яна ўбачыла адразу, што ў яго сёння чырвоныя - налітыя крывёю - вочкі, што ў гіля грудзі. Сказаўшы сваё «здрасцвіця», ён закашляўся дробненька, па-дзіцячаму і стаў у парозе, расставіўшы свае крывыя ногі ў вялікіх кірзавых ботах. На насках у іх наліпла снегу, снег увачавідкі раставаў, і ў Петражыцкага пад нагамі чарнела падлога, - як намякнуў, што, мусіць, пра яго гаварылі праўду, што ён ужо не дзержыць, пускае пад сябе... Успомнілася, як ён качаў па зямлі гэтымі сваімі крывымі нагамі Бохана - калгаснага пастуха - за патраву...
Петражыцкі да яе ў хату не хадзіў ад леташняга. Летась ён - хадзіла такая паветрыя па калгасах - хацеў забраць у яе з хлева сена, якога яна нанасіла пасцілкай, абкошваючы за Загуменнем у бярэзніку кусты і дарогу. Сам пад'ехаў з ладным ужо возам на двор - пазабіраў і ў тых удоў, дзе мок не прасыхаючы, - сам адчыніў дзверы ў хлеў. Але яна схапіла ў рукі касу. Новую фінскую васьміручку, якую, купіўшы ў Плешчаніцах, сама асадзіла, сама адцягнула, накляпаўшы; каса была вострая, выбелілася аб траву і зямлю і цяпер заблішчэла ў яго над галавой, як гарачае з неба сонца... Адрэзала б галаву, каб не ўцёк... Хай бы судзілі... Каня з калясьмі яна тады выпхнула на вуліцу і - лейцамі пад хвост...
Петражыцкі пасля таго больш да яе не прыходзіў прасіць на работу - хоць яна даўно ўжо мела права на яе не хадзіць па гадах. Шэсцьдзесят ужо грукнула, адрабіла сваё, адцягала, але, калі прасіў, хадзіла: у вёсцы рук ніколі не хапала.
- Што, вочы заліў учора і цяпер няма ў каго пахмяліцца? Ва ўсёй вёсцы? Додніцай прыбег. Галава трашчыць, т-тваю...
- Ты, Александрына, не мацярыся і не крычы, - ён раптам усміхнуўся на ўвесь свой кругленькі твар - на шчокі хлынулі глыбокія ўжо маршчыны - і загаварыў ціха, як усё роўна баючыся яе: схопіцца за вілачнік, як тады за касу... Носік у яго некуды схаваўся, вочкі пашырэлі і падабрэлі - зрабіўся, як дзіця. Ды і ростам ён сам быў невялікі, з хлапца. - У мяне для цябе навіна. І не абы-якая... - сказаў ён нарэшце смялей і абабіў ад мокрага снегу боты, доўга грукаючы аб падлогу. - Хацеў зайсціся ўчора вечарам, ды так склалася...
- П'яны быў як бот, таму і не зайшоўся, - сказала яна, і ў грудзях у яе ёкнула: проста так ён да яе не прыйдзе.
Яна памякчэла, як снег у раптоўную кароткую адлігу, і ён тады засмяяўся, дробненька і ціха: хі-хі... Як і ўсягды. Ні к сялу ні к гораду.
- Я павінен забяспечыць сёння тваю яўку, Александрына... Загадана... - загаварыў ён, адразу пасмялеўшы, палез у кішаню, дастаў пачак папярос, закурыў, напусціўшы такога праціўнага і едкага дыму, хоць ты з хаты ўцякай. - Познімся. Званілі ў канцылярыю аж з Плешчаніц. Старшыні. Але я не хацеў цябе наперад мітрэнжыць...
- Што анучу жвеш... Снег пад табой растаў скарэй, чымся ты слова людскае сказаў... - Яна раптам, як кальнула яе недзе ўсярэдзіне, адчула, што прыйшоў ён з нечым нядобрым. Загарэліся агнём шчокі, як на марозе. Не ведала, дзе дзець рукі; закарцела дастаць з куклы грэбень. Дастаўшы, пачала зачэсваць валасы. З Петражыцкага ўжо не спускала вачэй.
- Дапытваюць баб. У Сушкаве. Учора ўжо дапытвалі. Цэлы дзень. Клічуць у хату да Юстыны.
- Што я - украла што? - спыталася яна і пачула, як у грудзях таўханула сэрца: Аркадзя ж, сын, заяву пісаў...
- Ды не... - Петражыцкі патаптаўся ў парозе, сагнуўся неяк увесь у крук і сеў на лаву - на самы край. Так і сядзеў на краі, падпёршыся нагамі і баючыся пасунуцца далей. На яе не глядзеў - на боты. - Дапытвае кагэбіст, з Мінска. Мне загадана цябе даставіць, і ўсё. Сёння раніцай. Ушчамлю зараз Дэраша ў вазок і пад'еду. Падчапурыся. Учора Сушкава дапытвалі, цяпер узяліся за наша Задроздзе. За тых, у каго ў трыццаць сёмым мужыкоў пабралі. І твайго Сяльвестру. Якая тут табе кража... - Ён паглядзеў на яе і адвярнуўся. Устаючы з лавы, грукнуў макраватымі ботамі па падлозе, паглядзеў скоса на стол, дзе пад белым абрусам ляжала бугром круглая буханка хлеба, зіркнуў па белай новай зашклёнай шафцы, якую сёлета ўвосень, папрасіўшы Царука з машынай, прывезла Волька з Плешчаніц, - шукаў, каб за што зачапіцца сваімі п'янымі вочкамі, хоць за парожнюю шклянку. Хаця яму, каб устаць з лавы, трэба было ўжо добра ўперціся нагамі ў падлогу.
Заныла недзе глыбака ў грудзях і не адпускала - праціўна, горка, з тупым болем. Яна ўсё яшчэ стаяла ля акна ад вуліцы і ўся гарэла, як у агні. Высокая, ценкая, высахлая за сваё праклятае бязмужняе адзінокае жыццё на трэску - адна гадавала трое дзяцей, бегала кожны божы дзень у калгас ад цямна да цямна па нарадзе, насіла кляймо сям'і «ворага народа», памагала ў вайну партызанам, рвала жылы пасля вайны пры бясхлебіцы, пакуль не састарэла і пакуль не перасталі да яе чапіцца калгасныя брыгадзіры, каб ішла араць, баранаваць, жаць, выкідаць з праварын гной, палоць, выбіраць бульбу, даглядаць, малаціць, калаціць... Гэтулькі ўсяго перарабілі рукі з кляймом, згінь ты, благое, прападзі, што цяпер зусім адсыхаюць: круціць іх, выварочвае ў суставах кожную ноч...
Петражыцкі, устаўшы, ацёрся плячом аб вушак і сказаў:
- Будзь як штык... Пад'еду.
Яна тады выскачыла з-за стала на хату:
- Нікуды я з табой, аглаедам, не крануся! І гаварыць ні з кім не стану! Клічуць... Дапытваюць...
- Не паедзеш са мной, міліцанер перад сабой пагоніць. Па гурбах. Так што - збірайся, і без конікаў. Гэта табе не снег на дварэ, а кагэбэ.
- Не страш. Адбаялася. Усё жыццё баялася, да старасці... Не страш... - Яна ашчапіла далонямі галаву і аблакацілася на стол, каб перавесці дух. Угледзела яшчэ раз чырвоныя вочы Петражыцкага ў парозе і чырвоныя грудкі гіля - зноў ускочыў на падаконнік ад вуліцы.
Калі яна праз гадзіну села з Петражыцкім у вазок на ўзгоенае сена - ля самых варот, - чырвоныя грудкі пырхнулі з падаконніка на старую чорную высокую - вышэй страхі - рабіну і падалі ядраны дзяркаты галасок. Зверху з рабіны на снег пад ногі Дэрашу пасыпаліся адмерзлыя буйныя чырвоныя ягады - як пырскі крыві.
Вецер, зайшоўшы з начы з Загумення, з поўначы, нагнаў снегу ў вуліцу ўровень з платамі, і цяжка было выехаць на дарогу да маста - вазок кідала з боку на бок, і Дэраш напінаўся ў аглобнях. З другога канца вёскі з-за павароту ім насустрач ішлі на мост два мінскія МАЗы з прычэпамі: вязлі дрэва - доўгія і тоўстыя ў абхват сосны, зацярушаныя снегам. Прычэпы - на ўсю расцяжку, гружоныя - як павезці, - здалёку здаваліся як горы, прымглёныя белым снежным туманам. Сунуліся яны памалу, чмыхаючы і равучы між гурбаў; чорныя колы пад ім былі абсыпаны белым дробным інеем. Запахла дымам ад згарэлай саляркі і паленай гумай.
На павароце да маста яны якраз спаткаліся з МАЗамі нос у нос, і Александрына ўзяла ў Петражыцкага з рук лейцы, каб прыцішыць Дэраша і прапусціць наперад машыны: Петражыцкі, не знайшоўшы ў яе дома ні кроплі, знайшоў у некага і, пакуль запрогся і пад'ехаў да яе варот - звіўся і цяпер, апусціўшы галаву на грудзі, драмаў: не браў яго ні мароз, ні север.
Александрына пачакала, пакуль МАЗы адзін за адным мінулі мост, і тузанула каня за лейцы. Дэраш, збіўшыся з тропу, пераходзіў з адной каляіны ў другую - шукаў зручнейшай дарогі; вазок, як лёгкія дзіцячыя саначкі, кідала з боку на бок, і яна цяпер, трымаючыся за поручань, скоса пазірала на Петражыцкага: выкуліш яшчэ недавярка, то ці падымецца сам, усцягваць яшчэ прыйдзецца.
МАЗы былі ўжо далёка на горцы, чуваць быў толькі іх рокат, пасля і ён аціх, і зноў заскрыпеў пад палазамі снег. Поле за мастом паабапал дарогі пасля машын зрабілася белае і чыстае, як лагодная чалавечая доля... Паказалася было над далёкімі садамі з-за хмары сонца і адразу схавалася; зноў пасыпаў снег з крупамі - калюча сек па твары; шчыпаў за шчокі востранька мароз, чуваць было, як ён залазіць пад кажушок і стынуць плечы. Над белым снежным полем, абганяючы сані, каркнула прастуджаная варона - ляцела з адной вёскі ў другую, неяк бачком, і здавалася, што яна махае адным крылом.
З таго часу, калі раніцай пайшоў з хаты Петражыцкі, Александрына думала толькі пра Сяльвестру. І не пазнавала сябе: успомніць ці пачне гаварыць пра яго - робіцца вялая і не можа стаяць на нагах. Толькі слёзы цякуць з вачэй, як рака... Раней такога не было.
МАЗы праз Сушкава не пайшлі, адзін за адным звярнулі перад вёскай на гароды і падаліся полем у аб'езд, працёрлі сабе новую дарогу да шашы на Плешчаніцы: у вёсцы вуліца была занесена снегам вышэй частаколу. А вецер, дзьмучы з поўначы, усё гнаў і гнаў сухую белую муку, уперамешку з дробненькімі крупкамі, якраз сюды, у вуліцу, ім у спіну, заносячы адразу тор ад саней. Палазы скрыпелі, чапляючыся за вяршкі частаколін.
У Сушкаве яны спыніліся каля Юстыны, якраз пасярод вёскі. У Юстыны, у вялікай, на дзве палавіны, хаце была некалі калгасная канцылярыя; калі злучылі калгасы, канцылярыю перавялі ў Хадакі, у цэнтр, і ў Юстыны была школа, не доўга, гадоў пяць, пакуль пабудавалі новую ля вёскі.
Юстына, невысокая ростам, паўнаватая жанчына, можа, трохі маладзейшая за яе, Александрыну, чысціла на двары лапатай, якой садзяць у печ пячы буханкі хлеба, снег - зграбала і перакідвала за частакол у гарод. Лапата ў яе руках была ўся белая - і ад мукі, і ад снегу, і ў самой Юстыны выбіваліся з-пад хусткі з двух бакоў пасмы белых валасоў.
«Чысціць мне дарогу да кагэбіста...» - падумала Александрына яшчэ ў вазку.
Петражыцкі, калі пагнала, закруціўшы на горцы, у вочы снег, прачнуўся сам, не трэба было яго будзіць і цяпер, хукаючы ў чырвоныя пакрэплыя рукі - рукавіцы ці забыўся дзе на ферме, ці згубіў на дарозе, - прапусціў яе наперад у двор да Юстыны, як успомніў, што яе, Александрыну, трэба даставіць і што яна можа спалохацца і збегчы ў апошнюю хвіліну.
- З самай раніцы вас, такіх, чакаем, любка. Не вы першыя. І ўчора вас прымалі... - адказала ім Юстына, калі Петражыцкі спытаўся: «Ну дзе тут хто?», і пайшла наперадзе ў хату, несучы перад сабой драўляную лапату. У прыхожай паставіла ў качарэжнік, сказала: «Снег можаце не счышчаць, растане і высахне», калі Петражыцкі пачаў грукаць аб падлогу вялікімі кірзавымі ботамі, і паказала рукой у другую палавіну хаты ад вуліцы - у першай яна жыла сама, дажываючы веку.
Петражыцкі, усё яшчэ грукаючы аб сухую і звонкую падлогу ботамі, піхнуў навотліж рукой дзверы ў другую палавіну хаты, і Александрына яшчэ з парога, спыніўшыся, убачыла кагэбіста - сядзеў за сталом пасярод хаты - і ўтаропілася адразу ў яго вачыма. Петражыцкі, стаўшы перад сталом, сцягнуў з галавы скамечаную шапку, выпрастаўся - успомніў, мусіць, як сам быў у арміі, - і «далажыў»:
- Даставіў, таварыш начальнік... - і назваў яе імя, прозвішча і вёску.
«Таварыш начальнік» паглядзеў на яго і, нічога не сказаўшы, лёгенька махнуў рукой: паказаў яму на дзверы.
Петражыцкі такога не чакаў, думаў, што будзе сядзець, растапырыўшы ногі і разявіўшы рот, і слухаць, як стануць «дапрашваць баб», тады пачне прадаваць «новасці» па ўсёй вёсцы за сто грам. Павярнуўшыся, ён з нейкай злосцю сказаў ёй, Александрыне:
- Дамоў дойдзеш сама. Маё дзела было даставіць. У мяне работа.
- Хвіліначку... - кагэбіст устаў з-за стала і падышоў да яе. - Дойдзеце? Па такой дарозе? Снег, мяцеліца... А то - будзе чакаць столькі, колькі трэба. Прывёз і адвязе...
- Не-не... - у яе перасохла ў роце, не загаварыць. - Дайду-у... Далёка тут. І сюды магла б сама прыйсці. Не такі я вялікі пан. Чаго гэта будзе і ён, - паказала рукой на Петражыцкага, - марнець тут і конь на вуліцы мерзці. Дайду.
Петражыцкі ціхенька зачыніў за сабой дзверы.
Кагэбіст вярнуўся і зноў сеў за стол. І пакуль ён падыходзіў да яе, яна добра яго разгледзела.
Зусім малады хлопец. Гадоў дваццаці, ну, можа, дваццаці пяці ад сілы. У яе такія ўжо ўнукі. Лёнік і Вова. Нечым і падобны трохі на Лёніка. І ростам, і нос вастраваты. І стрыжаны коратка. Валасы русявыя, залізаны на лобе набок.
У чорным касцюмчыку, пад гальштукам, сарочка белая. Вочы светлыя, добрыя. Глядзіць на яе ціха, з лагодай, хоча ўсміхнуцца, каб не быць строгім, а ў яго не выходзіць. У бліскучых чорных чаравіках...
«Як ён даехаў па такім снезе і марозе? Нібыта яго прывезлі на легкавой машыне аж сюды, у Сушкава, на двор да Юстыны. І высадзілі ля ганка...» - падумала яна пра яго. Падумала пасля, што ён мог папрасіцца ў кабіну МАЗа і ехаць у цяпле. Хацела нават спытацца.
Ён паказаў ёй лёгенька, як і Петражыцкаму, рукой на старое круглае крэсла, што стаяла перад сталом, трошкі збоку - сам ён сядзеў на такім жа з другога боку, ад акна, - і яна падышла і села.
Ён доўга глядзеў на яе добрымі вачыма і маўчаў. Не ведаў, з чаго пачаць, ці што? Тады зноў падняўся з-за стала:
- Вам будзе лепш, Аляксандра Раманаўна, калі распрануцца... - падышоў, узяў рукамі за плечы. - Зніміце кажух. У хаце цёпла, Юстына натапіла, як перш у школе.
«І пра Юстыну ўсё ведае», - падумала яна.
Ён узяў у яе з рук кажух, аднёс у парог і павесіў там на высокую стаячую дзідаватую вешалку, відаць, засталася яшчэ ад школы - на ёй вісела і яго паліто з каўняром і дарагая зімовая шапка; яна зняла з галавы шарсцяную вялікую хустку і накінула на плечы, на нажутку. Дастала з-за куклы доўгі выгнуты грэбень, правяла ім па сваіх гнядых, пасівелых толькі трохі на лобе валасах і зноў схавала за куклу. Паклала на калені рукі і сядзела, думаючы: «Ён жа адтуль, ад іх, дзе ўсё ведаюць пра Сяльвестру. Усё, да дробненькай макулінкі...»
А малады кагэбіст усё не садзіўся. Хадзіў і хадзіў ад стала да вешалкі ў парог, ступаючы неяк асцярожна па жаўтаватай вышараванай падлозе. Падыдзе да напаленай грубкі, пакладзе на яе з двух бакоў растапыраныя рукі - як ашчэпіць - і грэе, хоць у хаце было добра натоплена, Юстына пастаралася, пасля зноў ходзіць...
Александрына тады ўздыхнула на ўсе свае збалелыя грудзі, глыбока і працяжна, нібы гэтым уздыхам сказала яму наперад усё, што мелася яму сказаць сама, і адказала на тое, што ён хацеў у яе спытацца. Яна ўжо за ім не сачыла - ходзіць, хай ходзіць - і калі падняла вочы, убачыла, што ён сядзіць ужо за сталом і нешта гаворыць да яе. Яна пачала слухаць.
Ён назваў сябе па званню і па прозвішчу. Яна пачула, нават падумала, што запомніла, але злавіла сябе на тым, што адразу забылася: мусіць, захвалявалася, бо дробненька задрыжэлі пальцы на руках, якія ляжалі на каленях.
Спёрла ў горле. І калі яна пачула: «Ваш муж Сяльвестр Лазаравіч...», ужо далей ніяк не магла злавіць, пра што гаворыць чалавек за сталом. Спёрла ў горле, і яна адразу заплакала. Ведала, што гэта не тое месца, дзе трэба плакаць, і што не перад гэтым хлопцам, але не можа сябе сціснуць у кулак: хлопец жа адтуль, дзе ўсё ведаюць пра Сяльвестру...
Ён яе не супакойваў. Сядзеў і чакаў. Тады зноў устаў з-за стала і пахадзіў па хаце: у парог, з парога аж да акна. Калі ён не першую яе дапытвае, то, відаць, ужо наслухаўся і плачу і нагледзеўся бабскіх слёз. А таго плачу - вёскамі і слёз - рэкамі ён не чуў і не бачыў: маладзён...
- Давайце тады, Аляксандра Раманаўна, пачнём з другога, - ён зноў быў за сталом. Стаяў, не садзіўся на крэсла. - Пачнём здалёку. З лягчэйшага. З маладзейшага. Як вы пазнаёміліся з Сяльвестрам?
- Як пазнаёмілася? А ў Амерыцы...
- А як вы апынуліся ў Амерыцы?
- Гм-м... У Амерыку я паехала аж у адзінаццатым годзе... - яна пачула, як адразу пачала супакойвацца, нават усміхнулася праз слёзы. - Мне тады пераваліла ўжо за дваццаць. Завербавалася, села на параход і паехала. У заработкі. А дома, у Шышчыцах пад Слуцкам, яшчэ тры сястры асталіся. Усіх нас было чацвёра ў сям'і. Старэйшая я. Я і паехала. Долі лепшай шукаць на свеце. Тады я не адна паехала. На параходзе дык адны беларусы і былі. Многа ехала...
- Хвіліначку. Я віджу, што вы ўжо супакоіліся. Мы ўсё ж з вамі не ў бірулькі будзем гуляць. Усё, што вы будзеце гаварыць, запратаколім. І я хачу папярэдзіць вас... - ён памаўчаў, - аб адказнасці за адказ ад дачы паказанняў і за дачу лжывых паказанняў...
Яна не слухала, што ёй гразіць. Яна ўсё жыццё ўсюды і ўсім гаварыла праўду...
- Ну вось, я вас папярэдзіў, - ён сеў за сталом на крэсла. - Я думаю... гаварыць праўду ў вашых жа інтарэсах. Вы пісалі нам аб пераглядзе справы вашага мужа?
- Сын хадатайнічаў. Аркадзя... Ён і пісаў ад мяне.
- А якая ў вас адукацыя?
- Адукацыя? - усміхнулася яна. - Чытаць і пісаць умею. Сама навучылася.
- А дзе цяпер ваш сын?
- У Маладэчыне. Там жыве і працуе. Жанаты. І Аля, дачка, там, у Маладэчыне. І зяць. Перапёлка. Пасля партызан там астаўся і Аркадзю пасля арміі туды перацягнуў. І ўнукі мае ад Алі жылі там. Лёнік і Вова. Якраз такія, як вы. У ваенным вучылішчы цяпер адзін і другі...
- А сын ваш член партыі?
- Як тут сказаць. Цяпер - не. Быў усю вайну лётчыкам-радзістам. І ў партыі быў. А пасля вайны дазналіся, што ён зманіў. Што бацька не памёр, а забралі ў трыццаць сёмым. І выключылі з партыі.
- Ну, цяпер жа не тое. Вы ж ведаеце.
- Прасілі зноў у партыю. Але ён не захацеў. Працуе, і ўсё. І дзяцей выгадаваў. Я за яго ні разу ў жыцці не чырванела...
Ён сядзеў за сталом і цяпер пісаў на белым-белым лісце паперы, хуценька і акуратненька.
- Ну, а з Сяльвестрам як вы пазнаёміліся?
- Я ж гавару, у Амерыцы. Не-е... Туды мы разам не ехалі. Адтуль ужо ў пятнаццатым годзе дамоў варочаліся разам. Пажаніўшыся. Пазнаёміліся з ім у чатырнаццатым, у чатырнаццатым і пажаніліся. А калі вярнуліся з Амерыкі ў пятнаццатым годзе, Сяльвестру праз два тыдні ўзялі ў царскую армію. Эха-ха... духу не перавяду... Гэта ж як усё роўна я сёння побач з ім на параходзе... Як з вамі. Усё помню, не забылася...
- Я вас папрашу. Раскажыце пра Амерыку больш падробна.
- Пра Спрынгфілд? У Спрынгфілдзе, дзе я апынулася, Сяльвестра быў спачатку чорнарабочым, як і я. Пасля ўжо знайшлі работу на фабрыцы. І ён і я, яшчэ не ведаючы адно аднаго. На фабрыцы мы і сышліся. На фабрыку мяне ўзяў сам гаспадар. Выбраў з усіх і ўзяў. Фабрыка была невялікая. Перараблялі ўціль - рыззё па-нашаму, па-вясковаму. Толькі ў нас па вёсках ездзіў на калёсах Бэрка і крычаў: «Шарсцінне, варсінне і шчоткі благія...», і яму бабы зносілі анучы з усёй вёскі да Петрусіхі ў канцылярыю. Бэрка даваў за рыззё мыла, фарбу, кручкі - рыбу лавіць. А ў Спрынгфілдзе была фабрыка: чыста, культурна. І прывозілі туды здаваць такую адзежу, якую ў нашай вёсцы насіць бы ды насіць, якой, можа, і ў вочы не бачылі. Я з паўгода стаяла ля вялікага стала - бліскучага, вузкага і доўгага. І мне падавалі адзежу на стол нейчыя рукі аднекуль знізу - я нават не бачыла чалавека. Рукі, адзежа - і ўсё. Я раскладвала на доўгім стале штаны ці рубашку і вострымі ножніцамі ці нажом адпарвала гузікі, аплікі, кнопкі, спронжкі і скідвала іх у вялікую фанерную скрыню, якая за дзень напаўнялася да краёў... Чыстую, без ніводнага гузічка ці шпілечкі, апратку я перакідвала на другі стол, які стаяў вышэй і з якога яе зноў зграбалі адны рукі - чалавека відаць не было, увесь быў завалены адзежай. Гузікі-то я зразала лёгка, але ўсягды баялася, бо мяне папярэдзілі, каб не трапіла ад мяне на другі стол, што стаяў вышэй, адзежына з чым жалезным у кішэнях, і я акуратненька, з увагай усягды лазіла па іх, выварочваючы і атрасаючы ад пацярухі, пылу і табакі. Чаго толькі ў тых кішэнях ні знаходзіла: гадзіннікі, ключы, іголкі, шпількі, расчоскі, ножыкі, ножнічкі і такія штучкі, якіх я і ў вочы ні разу не бачыла. У кішэні доўгіх і вузенькіх чорных вельветавых штаноў я адзін раз і знайшла пярсцёнак, залаты, шырокі, на вялікі палец у чалавека. Блішчаў так, хоць аслепні. Я, спужаўшыся не ведаючы чаго, аддала яго самому гаспадару фабрыкі. Паднялася высока наверх, спыталася, дзе ён, мяне пусцілі, і я паклала пярсцёнак перад ім на стол і сказала, як і што. Ён доўга на мяне глядзеў, паказаў на крэсла, каб села. Перапытаў раз, другі. Пасля паклаў пярсцёнак у вялікі жалезны сейф, дастаў адтуль адзін новенькі даляр і даў мне ў рукі. Падзякаваў. З таго дня мяне перавялі да вышэйшага стала, дзе і стаяў Сяльвестра. Гэта я яго рукі бачыла ўвесь час, калі падкідала яму ўверх адзежу, нават запомніла іх, не бачачы самога чалавека. Нож і ножніцы гаспадар перадаў яму, а я цяпер толькі выварочвала кішэні. А той вялікі залаты пярсцёнак і злучыў нас з Сяльвестрам наўсягды... Што было ўчора, пазаўчора, я ўжо не скажу. А тое, даўнейшае, помню... Як і Сяльвестру. Вось так мы і пазнаёміліся...
- А хто ў Сяльвестры з родзічаў яшчэ быў ці цяпер жыве ў Амерыцы? І ў вас хто?
- У мяне нікога не было. Я адна паехала і вярнулася. А ў яго была сястра, Ефрасіння. Прузына - па-нашаму, па-вясковаму. У Кеваніі. Памёрла ўжо. Не помню добра, разам яны ехалі ў Амерыку ці яна перш, а яго паклікала. Яна была за яго старэйшая. Мы там сустракаліся. У госці ездзілі адны да адных. Я нават адрас яе помню: 714, Мэйн-стрыт, Кеванія, Ілінойс. Ці перапісваліся? Перапісваліся. І да трыццаць сёмага года, і пасля вайны, калі ўжо Сяльвестры не было. Яшчэ хто ў яго з родзічаў? Блізкіх? Брат Савэрка. З'ехаў з дому, як і Сяльвестра. Сяльвестра ў Амерыку, а ён - у Сібір. Іх таксама было ў сям'і два браты і пяць сясцёр. І ў Сібіры Савэрку таксама забралі ў трыццаць сёмым. І цяпер ні слуху ні духу, хоць мы і пісалі. Хто сёстры? У Сяльвестры, апроч Прузыны, былі яшчэ чатыры сястры. Ганна - у Красным, Наста - у Грыневічах, Марыля - тут, у Сушкаве, і Алімпіяда, па-вясковаму Улімка. Ганна і Наста памёрлі, Марыля падарвалася ў вайну на міне, а Улімка жыве ў нашым Задроздзі. Мы з ёй адны з усіх блізкіх засталіся. Дажываем і мы. Э-ха-ха...
- Доўга яшчэ будзеце жыць. Памяць у вас - дай бог... Успомніце... - ён паглядзеў у свае жаўтаватыя паперы, рассунутыя па стале, - 20 кастрычніка трыццаць сёмага года, калі 14-ты пагранатрад праводзіў у вас у хаце вобыск... У вас, дакладней, у Сяльвестры, знайшлі медаль 1913 года. Царскі.
- Знайшлі. Быў такі медаль. А чаго яго было куды выкідаць? Ляжаў і ўсё. Сяльвестру ім узнагародзілі, калі ён скончыў адзінаццацімесячныя курсы ротных фельчараў у пятнаццатым годзе ў Сімбірску і служыў у царскай арміі. А з васемнаццатага года па дваццаць першы ён служыў у РККА лекпомам. Дамоў і вярнуўся ў дваццаць першым годзе.
- Угу. А фашысцкі значок? Свастыку? Вы не пацвердзіце?
- Які фашысцкі значок... Смеху варта.
- А вы ведаеце свастыку?
- Ведаю. Нямецкую, з вайны, - яна падняла з калень руку і сагнула свае сухія старыя пальцы.
- Та-ак... - Ён зноў стаў перакладаць жоўтыя лісты на стале. - Пры вобыску знайшлі жоўтага колеру гузік, на якім была и-зо-бра-же-на, - ён прачытаў гэта слова па складах, - свастыка. І ляжаў той гузік разам з дзіцячымі лялькамі. У кашолцы. Было?
- Было. У чатырнаццатым годзе ў Амерыцы Сяльвестра выступаў на спаборніцтве. Дужаліся. І я была там. Сяльвестра і перамог некага. Паклаў на лапаткі. Той і даў яму гузік ад свайго пінжака на памяць. І Сяльвестра даваў нешта яму на памяць. Мы і прывязлі той гузік з Амерыкі. На ім была нейкая літара. Толькі не свастыка. Смеху варта. Той гузік забралі пры вобыску пагранічнікі...
- А вялікую амерыканскую хустку? Знайшлі пры вобыску?
- А што, дамоў з Амерыкі я павінна была голая ехаць? Я не толькі хустку прывязла...
- А чаму вы вярнуліся з Амерыкі?
- Скажу вам праўду. Я ўжо нічога не баюся. З Амерыкі сама я не вярнулася б. Нізашто... Але я выйшла замуж. А Сяльвестру праз год дамоў пацягнула. Толькі дамоў... Пацягнула на згуб галавы. Як чуў сваю пагібель і шукаў яе. Не паехалі б адтуль - дык і жылі б дагэтуль, як усе людзі. А што я павінна была рабіць? Кінуць Сяльвестру? Я за яго была на два гады старэйшая... Я і вярнулася разам з ім.
- Аляксандра Раманаўна... А ці чулі вы тады, да арышту Сяльвестры, што-небудзь пра антысавецкую паўстанцкую арганізацыю, якая была створана на тэрыторыі СССР разведкай адной прыгранічнай замежнай дзяржавы, у якой быў ваш муж, Сяльвестра, з 1934 года і па заданню якой праводзіў арганізавана контррэвалюцыйную работу, займаўся шпіянажам, а таксама праводзіў дыверсійныя акты і падрыхтоўку да іх?
- Не. Не чула. Што, сам сазнаўся? У вас так і запісана? Сяльвестра? Сам? Бо-ожа мо-ой...
- А з начальнікам заставы «Жоўты бераг» Кашырыным Сяльвестра сустракаўся?
- Начальнік заставы Кашырын з Сяльвестрам у нас піў гарэлку. І самагонку. І не адзін раз. І не ён адзін. Начальства і тады піло, як і цяпер. Не саромелася...
- А ці прыходзіў да вашага мужа Каўзановіч з Крайска? А пра групу Жарскага не чулі?
- Не.
- І не ведалі ні аднаго, ні другога?
- Не.
- Ці паяўлялася ў вашага мужа ў 1936 годзе вялікая сума грошай і ці ведама вам, дзе ён іх зарабіў?
- Не. Не паяўлялася. Грошы з мужам мы палучалі толькі з калгаса на працадні.
- Ці хадзіў ваш муж у 1936 годзе за граніцу? У Польшчу. Ці насіў у Караліна і Жызнаву воўну і другую кантрабанду і ці прыносіў адтуль спірт, сахарын і падэшву?
- Не.
- Ці быў у маі 1936-га на калгаснай кармакухні пажар, калі муж быў даглядчыкам скаціны?
- Не.
- А ў свінарніку?
- Не. Пажараў у Задроздзі на ферме ніколі не было.
- А ці дохла на ферме ў 1936 годзе скаціна?
- Скаціна дохне на любой ферме, у любы год. Як і людзі паміраюць у любой вёсцы ў любы час. Дазволу на гэта ў нас ніхто не пытаецца...
Ён змоўк, доўга сядзеў на крэсле, гледзячы на жоўтыя рассованыя лісты паперы, пасля ёй, Александрыне, у вочы, тады, як і ўпачатку, устаў і захадзіў па хаце, адной сваёй дарогай - ад стала да грубкі - і цёр рукі даланёю аб даланю. І яна пачула, як і ў яе, лежачы на каленях, пачалі мярцвець рукі і па іх забегалі мурашкі - ад пальцаў да лакцей.
Пачуўшы, што сталі хадзіць па хаце, дзверы з прыхожай адчыніла Юстына. Нехта яшчэ прыехаў на допыт, але кагэбіст паказаў ёй аж дзвюма рукамі: заняты. Юстына ціха зачыніла дзверы, а ён спытаўся ў яе, Александрыны, аж ад грубкі:
- Вы першыя ўступілі ў калгас?
- Першыя. Усё ён, Сяльвестра. Ён першы і ў Амерыку, першы і з Амерыкі. Першы і ў калгас, першага і ў «варанок» пацягнулі пагранічнікі.
- А за што арыштоўвалі Сяльвестру ў 1933 годзе? Не помніце?
- Арыштоўвалі пагранатрадам на месяц. Ні ён, ні я не ведалі - за што. Нават не падазравалі.
- А ў 1935 годзе?
- У трыццаць пятым судзілі за тое, што згніла ў парніку бульба, трапіўшы пад мароз. Адседзеў тры месяцы. За пяць мяшкоў...
- Што вы хочаце, Аляксандра Раманаўна, дапоўніць да сваіх паказанняў? - спытаўся ён неяк адразу, сядаючы за сталом на крэсла.
- Дапоўніць? Больш нічога не хачу дапаўняць. А каб можна было дапоўніць - дапоўніла б... Што згнаілі маладымі ў зямлі і майго Сяльвестру і Савэрку... І ў нашай вёсцы па чалавеку, лічы, праз хату...
- Прачытайце і там, дзе пазначана: пратакол мною прачытаны - распішыцеся. Там, дзе стаіць: 26 снежня 1956 года. Справа вашага мужа Сяльвестры будзе перагледжана. Вынікі паведамім.
- Чытаць я не буду. Няма ўжо чым. Няма вачэй... Палавіна выцвіла, а другую палавіну выплакала... Далёка яшчэ бачу, а чытаць - не магу.
Узяўшы здзервянелай рукой яго чорную вялікую самапіску, яна паставіла свае каракулі там, дзе ён паказаў пальцам. Як у калгаснай ведамасці, калі палучала на працадні. Больш яна ніколі нідзе не распісвалася. Не помніць.
Вялікая чорная ручка была халодная як лёд, і яе ніяк не маглі сціснуць пакрэплыя ў цёплай хаце пальцы.
Яна ішла дамоў з Сушкава па занесенай снегам каляіне ад машыны. Снег раставаў на цёплых яшчэ пасля Юстынінай хаты шчоках і мяшаўся са слязьмі, халоднымі і салёнымі. Не так лёгка было ісці дамоў пад вецер. На горку да могілак яна паціху ўзышла, а ісці ўніз да грэблі не магла: занясло каляіны і ад машын, і ад саней - снегу па калена, - і пачыналі мерзці ногі ў бурках з галошамі.
«Калі перад табой усягды заносіць дарогу пяском ці снегам, нялёгка табе па ёй ісці... Спатыкаешся...» - падумала яна пра сябе, захінаючы хусткай мокрыя шчокі ад вострага ветру і калючых дробных круп, што секлі без аддухі ў твар.
Ад маста яна пайшла наўскасяк аселіцай - па гурбах, але бліжэй у вуліцу.
Дома Волькі не было - не прыйшла яшчэ ад мяліцы. Карова ў хлеве маўчала - не рыкала і не біла рагамі ў сцяну, не адзываліся і парасяты, - значыць, Волька прыходзіла днём на палудзень: дагледзела.
Скінуўшы кажух на лаву ля акна, яна закруцілася была па хаце - у першай палавіне: ні стаць, ні прысесці, ні за што ўхапіцца...
Узяла вілачнік, адсунула на прыпечку засланку, дастала гаршчок з заціркай - і адразу пакінула.
«І лыжка будзе валіцца з рук... Не толькі вілачнік...»
Хацелася некуды ісці і ісці, не сядзець бы толькі на месцы. У хаце - у другой палавіне - на яе натапырыліся калючыя аліясы ў гаршках. Са сцяны, здалося, высака, аж з-пад столі, на яе зірнулі з-за шкла з партрэта ў счарнелай рамцы Сяльвестра і яна сама - бліснулі халодным святлом ад белага снегу знадворку.
Яна доўга стаяла ў парозе і глядзела на партрэт. Партрэта ўжо даставаў знізу фікус у цёмным лісці і сваім верхам калоў яго знізу, як дзідай. Мінуў чорную круглую каробачку ад радыё, ходзікі і палез пад партрэт.
Хацелася пабегчы аж у Маладэчна да Аркадзі, да Алі, пагаварыць з Перапёлкам - ён жа дырэктар фабрыкі і разумны чалавек. Да ўнукаў на край свету, толькі б не сядзець... Гэтулькі гадоў прайшло. Дваццаць, лічы, а ўсё - як учора...
Не супакоіла яе і Волька, з цямном прыйшоўшы з работы. Цэлую ноч яна не магла заснуць - расказвала і расказвала ўсё Вольцы...
А назаўтра раніцай зноў секлі дробныя крупы ў акно ад вуліцы і зноў стукаў дзюбкай у шыбіну ўчарашні гіль - варажыў на доўгія халады, - але яго не было відаць: за ноч замерзлі ўсе шыбы - і ад вуліцы, і ад двара.
Прайшоў год і адзін месяц - пасля допыту ў Юстыны ў Сушкаве яна цяпер чакала вестак і лічыла кожны дзень, а то і кожную гадзіну, - калі якраз у такую, як і тады, мяцеліцу з маразамі ў хату недзе ўпаўдні бразнула клямкай Магрэта з Сушкава, прыветлівая жанчына гадоў сарака - калгасная пісьманоска. Прыехала на МАЗе ў кабіне аж з Крайска - з пошты. Па такіх гурбах і марозе добра, што хоць раз у тры дні азывалася. Аддала пісьмо, нават не сказаўшы, адкуль яно, - перш дык гаварыла, адкуль пісьмы, - і хуценька за дзверы. Не пагрэлася нават.
- Ды не, сястрыца, пабягу адразу. Я і не змерзла нават, у кабіне седзячы. Пабягу да маста. Вот-вот першыя машыны з дрэвам назад пойдуць, я ўжо ведаю. І шафёры мяне ведаюць, бяруць у кабіну. Загібець можна ў такі мароз...
Зноў бразнула клямкай і пакуль зачыніла дзверы, з-за парога аж да стала пакаціўся клубком мароз.
Александрына пачула, як яе пачало трасці ад гэтага клубка... Яна стаяла, апусціўшы пісьмо ў руцэ, баялася нават падняць яго да вачэй і думала, што трасе ад пісьма, трасе ўсю і пісьмо ў руцэ трасецца.
Пайшла ў другую палавіну, села на крэсла ля засцеленага белым абрусам стала - якраз пасярод хаты, - узяла з яго Вольчыны акуляры - ляжалі на ім як на паяўку ў жоўтым футляры, тыя падыходзілі і ёй, Александрыне: абедзве былі дальназоркія, і ніяк не магла ўскрыць канверт: усё трасуцца рукі...
Канверт адклеіўся лёгка - відаць, Магрэта сама ўжо ўсё прачытала, калі нават не захацела пачуць, «што пішуць», і Александрына хуценька разгарнула складзеную ўчэцвера белую-белую паперку з чорнымі літарамі - кучкай - злева ўверсе. Яны адразу кінуліся ў вочы.
Яна хапалася пальцамі то за белую паперыну, то за акуляры - спаўзаюць і спаўзаюць з носа, але ў іх добра было чытаць - кожную літарку як хто падносіў да самых вачэй.
Военный трибунал
Белорусского военного округа
31 января 1958 г.
№...
гор. Минск
Ніжэй, пад чорнай кучкай літар, яна прачытала:
СПРАВКА
Дело по обвинению Пташник Сельвестра Лазаревича пересмотрено Военным трибуналом Белорусского военного округа 28 января 1958 г.
Постановление от... 1937 г. в отношении Пташник Сельвестра Лазаревича отменено, и дело за отсутствием состава преступления прекращено.
Пташник Сельвестр Лазаревич реабилитирован посмертно.
Зам. председателя Военного трибунала
Белорусского военного округа
І подпіс у канцы. Яна ўчапілася вачыма, не ведаючы чаму, адразу за гэты крывы подпіс. Знаёмае, вельмі ж знаёмае прозвішча. Яна чула яго.
Пасля яна аціхла: ёй пачало рабіцца ўсёй горача. Гараць агнём шчокі, як ад чалесніка. Тады зноў пачалі стыць плечы.
Ніякага знаёмага прозвішча яна не ведае... А тое, што Сяльвестры няма даўно жывога - цяпер ужо ведае... Цяпер нават пра тое ў паперы напісана...
Яна зняла з носа акуляры, паклала на абрус на стале, не хавала ў футляр - будуць яшчэ доўга чытаць і яна, і Волька, паклала ля іх пісьмо: канверт асобна, белы ліст з чорнымі літарамі асобна і сядзела на крэсле не варушачыся, то гарачая, то халодная і пустая...
Дваццаць гадоў яна помніла, што Сяльвестры няма, але ўсе дваццаць гадоў думала, што ён жывы. Помніла, але не памінала... А трэба было памінаць... Аж дваццаць гадоў...
Яна сядзела на крэсле, апусціўшы рукі, глядзела на сцены, пабеленыя глінкай, на вокны, на белы снег за імі. Калі ж усё гэта, як у яму, знікала, яна ўпіралася вачыма ў шырокае лісце фікуса, у партрэт у рамцы на сцяне, у ходзікі і ў чорную круглую каробачку радыё.
І ходзікі, і радыё маўчалі...
У вачах то белае, то чорнае... І слёзы з воч... Самі цяклі руччом, самі перасыхалі, пасля зноў цяклі...
І так, мусіць, да вечара. Яна не помніць.
Калі ззаду ў першай палавіне хаты бразнула клямка і загаварыла, вярнуўшыся з работы, Волька, было ўжо цёмна: і ў хаце, і на дварэ...
Ёй здалося спачатку, што да яе загаварыў Сяльвестра - з глухой цемені і пустаты...
Вясна была позняя, халодная і - усё дажджы. І днём і ноччу. Аціхнуць і - зноў. Адна гразь - і на вуліцы, і ў гародзе. Чуць пасеялі яго. І ля ракі, і за вуліцай. У самы дождж - халодны, золкі, як увосень.
Сеяць гарод прыехаў памагаць Аркадзя. Чытаў пісьмо з чорнымі літарамі ўверсе і доўга, трымаючы яго ў руцэ, хадзіў па хаце - узад-уперад.
Перагаварылі за гэты час, перавярнулі ў памяці ўсё, як гарод усё роўна перакапалі... Аж на душы стала лягчэць.
Паехаў Аркадзя, а дажджы не сціхалі, і ў душу зноў варочалася скруха. Каб хоць не мокрая нудота на дварэ... Здавалася, што так будзе да канца свету...
Але аднойчы раніцай расчысцілася неба - ні хмурынкі, ні белага туляжка, - стала празрыстае і ядранае, і адразу запякло сонца, як дачакаўшыся свайго.
Лета пачалося гарачае, і гарачыня стаяла аж да восені. Праз тыдзень мокрая зямля высахла і патрэскалася на сонцы, а тады падзьмулі сухія гарачыя вятры з поўдня - з Сушкава, і МАЗы падымалі на вуліцы і на грэблі хмарамі пыл. Пыл заносіў і гароды, і хаты, і ўсё Зурэчча - выган ля вёскі.
Сонца днём угары над Зурэччам маленькае і гарачае, вечарам у канцы вёскі вялікае і чырвонае. І туман над ракой чырвоны. І месяц чырвоны...
Толькі начная раса ратавала тое, што яшчэ расло, не згарэла. І так да самага жніўня, калі неба пачыналі зацягваць сінія доўгія палосы, варожачы на дождж, а Зурэчча, і раку, і вуліцу - сівы вільготны начны туман.
Можа б, жыццё пайшло, як і раней: трэба было ратаваць гарод, думаць, адкуль прынесці карове на зіму вязку сена, і пісьмо пачало ўжо забывацца. Ляжала ў канверце на стале на белым абрусе пад акулярамі на відку, як усё роўна яго яшчэ рана было хаваць.
Але яна не брала яго ўжо так часта ў рукі. Ідзе каля стала, стане, пастаіць і пойдзе далей - чакала работа.
Можа б, пісьмо і забылася, калі б зноў аднойчы пад вечар не забеглася Магрэта, прынёсшы дзве газеціны: і мінскую, і сваю, раённую.
- Зімой мерзлі, а цяпер гарым. Па такой гарачыні пакуль на пошту ды назад... Добра, што «прычэпы» бяруць у кабіну, як зімой.
Магрэта спачатку, пасля таго як прынесла тое пісьмо, доўга маўчала, з месяц, тады зноў разгаварылася - была з тых, хто за языком бегчы не паспяваў - і сказала раз, што тое пісьмо было адклеена яшчэ на пошце.
- Яшчэ на пошце тваё звяшчэнне чыталі. Усунулі нос... А ты, сястрыца, пазней усіх дазнаешся пра ўсё. І цяпер - усе бабы, якім папрыходзілі пісьмы, ужо даўна палучылі за мужыкоў выплату. А ты нават у канцылярыю не сходзіш. Хай Волька збегае, спасылай, ці Петражыцкага прыпры да сцяны. Ці, можа, ты не хочаш палучаць тое, што паложана? Нешта ж мала яно за мужыка... Ты, відаць, не хочаш, гордая. Ну, не хочаш - як хочаш...
Магрэта бразнула дзвярыма і пайшла. Капнула на жывую рану і ўжо лапоча на вуліцы...
І рана ажыла: сціснула ў грудзях і кальнула ззаду пад левую лапатку. Да горла падступіла лёгенькая блага...
А ўслед за Магрэтай - Петражыцкі, як згаварыліся. Закудахталі ля ганка спалоханыя куры, і ўжо ён стаіць у парозе, на тым самым месцы, дзе і тады зімой. Сівыя валасы рассыпаны па галаве, маленькі чырвоны носік аблупіўся, згарэўшы на сонцы, шчокі бурыя, вочкі сівыя, і іх зусім не відаць - п'яненькія, плюшчацца...
- А я думаў, што ты знала ўсё і маўчала. У вёсцы не пад кожны камень вада падцячэ, а плёткі - пад кожны. Хі-хі... А тут пісьманоска кажа, што ты не знала. Не хочаш, відаць, браць. Ты баба цвёрдая. Ды яно, калі... - Петражыцкі стаў згінаць і разгінаць перад сабой рукі. - Але ж з другой стараны яно... Калі пусціць усё на самагонку... У ведамасці табе выпісана тры пуды жыта. Зарплата Сяльвестры за два апошнія месяцы, калі ён рабіў у калгасе. Такое ўказанне ў кантору старшыні прыслалі. Больш ён тады не зарабіў за два месяцы, твой Сяльвестра. Хто лічыў? А хто яго ў чорта лічыў. Рашылі вот, сабраўшыся, што тады больш за два месяцы ніхто не зарабляў. І сенакосу паўгектара выпісана. У Цяні, у балота, не павяду, а на Зурэччы, дзе пакінулі на працадні, ля крыніцы, адмеру сам, хоць заўтра... Дабавіш да свайго, што табе палагаецца і... А тры пуды палучы. Пусціш на самагонку - і скосяць, і зграбуць, і прывязуць...
- Нікуды я не хадзіла і не пайду. І вон з хаты... - сказала яна ціхенька, але Петражыцкі пачуў - у яго раптам шырака расплюшчыліся вочкі. І раззлаваліся.
- Дурная баба і не лечышся. Чорт з табой... Але на мне ты вісіш... Зноў мне загадана даставіць цябе і разлічыць... Старшыні аж адтуль загадана, а ён - мне. І ён з мяне не злезе. А я - з цябе... Адумаешся - заўтра раніцай я з Царуком еду ў Хадакі, у канцылярыю. Вольку пашлі, калі сама... такая... Старшыня сам бы табе прывёз тваю кампенсацыю. Даўно. Але ён цябе ведае. Баіцца, як чорт крыжа... Каб ты тым жытам у вочы яму... Хі-хі... Дурная баба. Выгнала б самагонкі...
Яна не паспела спіхнуць яго з парога ў сенцы - справіўся зачыніць за сабой дзверы.
Да калгаснай канцылярыі ў Хадаках яны: Александрына з Царуком - шафёрам - у кабіне, Петражыцкі ў кузаве, - сказаў, залазячы, што саступае ёй, пажартаваў, што яна за гэта «разлічыцца, хі-хі...» - пад'ехалі яшчэ свежай ранічкай - Царук спяшаў, - і ўсе трое падаліся калідорчыкам у кабінецік да старшыні. Дзверы былі на замку. Тады Царук шырака адчыніў дзверы ў «агульную канцылярыю» да «дзевачак». Яны былі на месцы. Стаялі, нагнуўшыся над сталом: адна з аднаго боку, другая з другога - склалі галовы. Бліжэйшую Александрына пазнала адразу - новы рахункавод, а другую, маладзенькую зусім дзеўчынёху, яна не ведала.
Незнаёмая дзеўчынёха, павітаўшыся, узяла са стала ключы - цэлы жмук, апусціла з бразгам у кішэню чорнага як смоль халата і сказала:
- Ведамасць у мяне. Старшыня загадаў мне, кладаўшчыцы, адпусціць, калі прыедзеце. Без яго... Можа, вы, цёця, і распішыцеся тут, у канцылярыі. Што насіць ведамасць туды-сюды... - Яна хуценька перакінула шырокую ведамасць з аднаго стала на другі, бліжэй да яе, Александрыны:
- Вот здесь, внизу. В уголочке...
Александрына пачула, як у яе зноў пачалі мерзці пальцы на руках, як на допыце ў хаце ў Юстыны... Калі яна першы раз дазналася, што за Сяльвестру даюць жыта і сена, яна і тады сцялася ўся ў халодны камень... «Не вазьму. Адкупіцца хочуць. У тры пуды жыта ацанілі чалавека... І вязку сена - наверх... Сярнічку пад тое сена, хай гарыць сінім агнём разам з жытам...» Не было з кім і пагаварыць. З Петражыцкім? З Магрэтай? На яе, Александрыну, глядзелі як на дурную: бяры. Аркадзя далёка. Загаварыла была з дачкой, з Волькай. «Як, мама, рошыш, так і будзе», - апусціла вочы дачка.
Да сённяшняй раніцы яна і была як камень. А додніцай, калі хадзіла па двары, калі грукала рагамі ў сцяну ў хлеве карова, калі пад ногі пускаліся бегчы куры, калі ў вёсцы яшчэ не было чуваць ніводнага чалавечага голасу, толькі на рабіне на вуліцы каркалі вароны, яна неяк суцішана сказала сабе: пакуль буду палучаць жыта - буду разам з Сяльвестрам... І пакуль буду касіць Зурэчча - буду разам з ім... Разам... А там - калі вытрымае сэрца...
- Что же вы, тетя, молчите? Вот здесь, в уголочке. Возьмите ручку...
Яна ўзяла з рук у незнаёмай дзеўчынёхі маленькую-маленькую чырвоненькую ручку і распісалася там, дзе ёй паказвалі пальчыкам. Як укалола сябе яшчэ раз востранькім канцом ручкі ў збалелае за ўсе гады сэрца...
Нешта ўсё гаварылі да яе Царук з Петражыцкім, але яна не чула што.
На загуменні ў калгасны свіран яна не пайшла. Вылезла з кабіны і стала на прытоптаным рудым падарожніку. Хоць забі. Не ідуць ногі.
- Не хадзі, матка. Усё зробім самі. Што, мех забылася? Знойдзем... - Царук гэта гаварыў да яе ці Петражыцкі, яна не магла разабраць. Стаяла, адвярнуўшыся ад свірна, дзе і вядром бразгалі, і стукалі жалезам, і гаварылі наўзавады адзін перад адным, смеючыся і лаючыся, і глядзела праз ранішнюю смугу ў неба, дзе бегла насустрач хмарам сонца і не магло прабіцца праз іх... Недзе там, у самым канцы Хадакоў, даставаў аж да яго, да сонца, высокі новы драўляны геадэзічны маяк. На самым яго вострым версе сядзеў груган, чорны, цяжкі. Пакуль яна глядзела, ён зляцеў некуды ўніз і на яго месца адразу сеў другі...
На загуменні ля свірна на зрудзелым падарожніку ля самых яе ног ляжала вялікая, чырвоная, з вострым шчарбатым грэбнем куча ўгнаення - прывезлі яго і сссыпалі летась увосень. Пад дождж. Чырвоная куча з вострым верхам узялася ў камень...
Яна стаяла і стукала аб кучу - аб чырвоны камень - абцасам гумовага бота, аж пакуль не загаварыў да яе Петражыцкі, несучы на плячы, нагнуўшы набок галаву, белы вузкаваты новы поўны і цяжкі мех:
- Самае лепшае, суседка, адборнае. З-пад камбайна. Насенны фонд... І мяшок калгасны. Вернеш мне. Хаця можаш і не варочаць, расчытаемся... - ён і тут набіваў сабе цану: закідваў наперад. - Я астаюся, мне пільна трэба старшыня. А калі ён будзе... Залазь у кабіну на маё месца. І - кляпі касу. Заўтра падыду і адкіну цэлага паўгектара...
Мяшок з жытам мужчыны ўскінулі ў кузаў і прытулілі стаймя ў куточку ля самай кабіны.
У кабіну яна не села, хоць яе прасіў і Царук. Сказала, што не любіць смуроду...
- Ну і баба... - крычаў здалёку, ідучы ў канцылярыю, Петражыцкі. - Ці ты, Сяльвестрыха, занадта разумная, ці зусім дурная... А касу, баба, кляпі...
Царук памог ёй падняцца на кола і перакуліцца праз борт. Яна хацела спачатку сесці на мех, пасля падумала, што робіць нешта не тое, што на гэта жыта грэх садзіцца. Як усё роўна на Сяльвестру... У кузаве, бліжэй да кабіны, было накідана ладне саломы. Яна стала ля мяха на калені на салому і ўзялася рукамі за борт, каб не надта кідала.
З загумення ехалі полем, і здалёку была відаць грэбля. Па гэтай грэблі і павезлі тады, восенню, Сяльвестру... Ноч была чорная, і машына чорная, і грэбля - як сажа. І цёмна - нават фары ў машыне не ўключалі...
Па дарозе з Хадакоў перад самай грэбляй былі могілкі, на дзве вёскі - задраздзянскія і сушкоўскія. Перад выездам на вясковую дарогу, ля самых могілак, Царук на якую хвіліну спыніўся, і яна, гледзячы на могілкі, падумала, што каб Сяльвестра памёр дома, сваёй смерцю, да яго можна было б схадзіць на магілу ў любы час...
Царук, ціхі калгасны шафёр, недзе равеснік Петражыцкага, толькі той сівы, а Царук чорны, кучаравы, адчыніў дзверцы і стаў на падножку:
- Можа, сядзь, Сяльвестрыха, лепш у кабіну... А то стыдна ад людзей. Сам адзін сяджу ў кабіне, а...
- Не трэба. Мне тут добра. Пабуду з ім, з Сяльвестрам... - сказала яна і падумала: сказала, мусіць, адрэчы - Царук добры чалавек, а вунь што падумае...
Дома Царук занёс, узяўшы з машыны на плечы, мех у хату, паставіў у парозе на канец услона і адразу падаўся за парог. Яна хацела яшчэ злавіць яго за крысо, каб хоць дзякуй сказаць, але ён усё роўна як збег з хаты, толькі памахаў каля вушэй рукамі.
Дзверы пасля Царука так і засталіся расчынены.
І ў другую палавіну хаты яны былі расчынены насцеж.
У той палавіне на стале пісьмо... У гэтай на лаве мех з жытам...
І там, і тут - Сяльвестра. Дома: і ў адной палавіне, і ў другой...
І яе ахапіла такая гарката і немата, што яна зноў апусцілася ля мяшка на калені і, ашчапіўшы галаву, закрычала нема - на ўсю хату, на ўвесь двор, на ўсю вёску...
Яе голас пачулі куры і збегліся ў хату з усяго двара да мяшка - думалі, што яна кліча іх карміць. Абступілі і, пазадзіраўшы галовы, глядзелі на яе...
Звініць на падсохлай, перастаялай за лета балотнай мятліцы новая бліскучая фінская каса-васьміручка, тая, якую сама купіла ў Плешчаніцах, сама асадзіла, сама ўчора вечарам кляпала на старой вялікай бабцы, што тырчала ў чорнай дубовай калодачцы ў свіронку. На ёй яшчэ кляпаў косы Сяльвестра. Душылі слёзы - цякуць сёння і цякуць, - капалі на прыржавелую бабку, крывавячыся.
Касу ёй браўся накляпаць Царук:
- Пачакай, Сяльвестрыха... Выдасца некалі свабодны вечар... Куды ты сама са сваёй метровай васьміручкай... А там - і скосім.
- Не. Я сама. Забыліся ўжо, як мы, бабы, і ў вайну, і пасля вайны... І Кратоўку, і Зурэчча, і Цяні, і Карчаваткі скошвалі... Падаткнём падалы пад пояс і... Я сама.
Звініць васьміручка, і шапоча мятліца, кладучыся ў пакос. Выспела, абмалацілася на ветры, адны пустыя мяцёлачкі падаюць з разгону ад касы пад ногі.
Адстаяла сваё за лета трава-мятліца і цяпер пустая. Як і яна, Александрына...
З мятліцай кладзецца ў пакос ржавая ад старасці і балотнай твані сінюха, хвошч і асака, на вільготным месцы высокая, аж у пояс. Пад імі бабок і рабінка. Перакручаная дагары касой, яна бялее на сонцы і пахне. На ўсё Зурэчча, як кмін дома на ўвесь гарод...
З гарода ўчора раніцай да яе і прыйшоў Петражыцкі - яна бачыла праз акно, як ён пераходзіў рэчку, - прыйшоў аж у хату з меркай-сажнем на плячы:
- Ну, суседка, я гатоў... Пойдзем, адкіну твайго законнага паўгектара. На сушэйшым... На мурагу... Ад Сушкава, ад крыніцы. А захочаш - крыніца не граніца. Я гатоў... - пастукаў ён рукой па сажні.
- Яно і відаць, што гатоў... Калі з ражном на плячы аж у хату прынясло...
- Суседка, а можа... - збедніўся ён. - Няўжо я цябе тады зімой дарма на вазку ў Сушкава вазіў? Аскупела, суседка...
- Ты ж ужо на нагах чуць стаіш і мяне яшчэ некуды збіраешся вясці? Вочкі ў цябе ўжо самі пахаваліся... Хаця табе хоць сцы ў вочы, будзеш казаць, што дождж ідзе. Не наражайся...
- Ай, суседка, заводзішся... Я не пакрыўдзіўся. Я цярплівы. Пачакаю, адпусцішся. Пайшлі тады, мне загадана. Ражна гэтага, - пастукаў ён яшчэ раз па сажні, - можам не браць. На вока адкіну твайго паўгектара. А то - колькі захачу. Сыдземся...
- Лішняга я не хачу і не вазьму...
Ідучы ўчора раніцай з ім на Зурэчча, яна перайшла раку па кладцы, ачэсаным бервяне з поручнем, - ляжала якраз проці іх гарода, у канцы, Аркадзя летась паклаў, - Петражыцкі на кладку не пайшоў. Перацёпкаўся ў гумовых ботах па мелкай вадзе - усё падымаў угару мерку, як падаваў ёй, каб яна, Александрына, яго за гэту мерку трымала. А то - носам паляціць у ваду.
У самым канцы Зурэчча, якое збіраліся разбіваць на шнуры - дзяліць людзям на працадні, якое сяк-так убераглі за лета ад беглай жывёліны, не надта туды пускаючыся са скацінай, - Петражыцкі ішоў з меркай, перакідваючы яе, як кульгавы нагу, ад рэчкі аж да асушальнай канавы, што цягнулася ад Сушкава, ішоў паволі, як шкадуючы.
- Адзін мурог... Шафран... Я не скупы. А за крыніцай - зямля нітральная. Я вочы заплюшчу...
- Ды адчапіся ты ад маёй галавы... Рабі тое, што табе загадана, - яна ішла за ім проста так, каб не стаяць на месцы: душыць нейкая гарачыня, і ўсё.
Яны адтапталі ад самай рэчкі да канавы па траве мяжу і заламалі ў канцы альшэвіну: зрабілі знак. А над імі, чапляючыся крыллем за галовы, лёталі кнігаўкі - дзве - і пішчалі на чым свет стаіць.
Шарх... - шаркоча і звініць па дуддзі цяжкая фінская васьміручка, цягне ўніз без прывычкі рукі і, вострая, як брытва, рэжа пад сабой мох; сінюшку з казламі і высокай белай дзяцельніцай злізвае лёгка і мякка, што карова языком. Можна і не спыняцца, каб пасцябаць мянташкай, дастаўшы яе з кішэні фартуха. Хіба толькі каб адсапнуцца. Выцерці з ілба густы цёплы пот...
Звініць у траве васьміручка, і звініць над галавой кнігаўка, як і ўчора... Толькі сёння яна адна на ўсё Зурэчча... І ракоча за вёскай на Загуменні трактар без сціханага.
«І дзень, і ноч. Нібыта вёска не можа і жыць без трактара...»
Заныў у небе над галавой самалёт і ные доўга, не сціхаючы, прычапіўшыся, як пчала. Хочацца задраць галаву і злавіць яго вачыма, але не дае сонца - паднялося ўжо высака на зацягнутым белымі палосамі небе і не дае глядзець.
На Зурэчча яна прыйшла додніцай, з туманам, яшчэ МАЗы не хадзілі грэбляй, і ўжо, зрабіўшы склад, гоніць пяты пакос да рэчкі - ходзіць кружка.
Лучылася куп'ё, парослае пад травой зязюльчыным мохам і верасам. На верасе падскоквае каса і звініць, як пад малатком на бабцы...
Пасля верасу каса просіць і бруска і сцябачкі...
Калі спыняешся, чуеш, як нямеюць разагрэтыя рукі і ныюць плечы. Баліць скура на жываце. Уваччу скачуць і конікі, і куп'ё. Наперадзе залапатала крыллем дзікая качка - узляцела з травы.
Толькі б не сашмыкнуўся з касы брусок... Толькі б былі цэлыя пальцы...
На павароце ў Карчаваткі азываецца, шваргочучы, рака, хаваючыся ў бліскучым кунатым вербалозе. За ракой, за вербалозам, бацяны - маленькая ціхенькая засмучаная чародка, - збіраюцца ў кучку перад далёкай дарогай...
Назад ад рэчкі да чорнай канавы, дзе ўчора заламалі альшэвіну, стала цяжка ісці з касой - зноў трапілася куп'ё, парослае верасам...
Кончылася куп'ё - пайшоў адзін бабок - даўно адцвіў, нават сям-там паспелі галоўкі і парабіліся чырвоныя...
Па мяккіх шэранькіх галоўках лёгка зазвінела фінская васьміручка... Нейкім сухім праціўным звонам...
«Гэта не па бабку... Бабок мяккі. Гэта ў мяне ў галаве. Такога са мной яшчэ не было. Каб ад касы...»
Пад балота зноў пайшла высокая, густая, чуць сцягнуць касой, трава. З бабком...
Ну як такую пакідаць на заўтра...
Тады зноў куп'ё і бабок... Заблішчэла пад шэрымі галоўкамі вада. І заенчыла кнігаўка, нізка, над самай галавой. Адна, як і раніцай. Беленькая, чубаценькая. Села раптам наперадзе на купіну, запішчала, саскочыла ціхенька з яе, як з гнязда, і завалюхалася ў траве збоку на ценкіх ножках - уцякала. Як ад гнязда адводзіла. Але гнёзды ў кнігавак былі летам, раней. Кнігаўкі ўжо даўно вывеліся...
«Як ад гіблага месца адводзіць...» - падумала яна.
Зноў зазвінела ў галаве і павяло і ў левы бок, за касой-васьміручкай. Шэра зрабілася ў вачах, як ад пылу...
Шарх... Яна зноў замахнулася касой - пройдзе, не такое было - і ўбачыла, як уперадзе на купіне паднялі галовы шэранькія гадзюкі. Аж тры...
Яна адразу з размаху зрэзала ім галовы, не спужалася нават, падумаўшы, што гадзюкі спаўзаюцца ў кучу пазней, на Звіжанне, а да Звіжання яшчэ далёка... Бліскучая каса адкінула іх адразу ў траву ў пакос і схавала з воч. Пакос яшчэ доўга кратаўся ў тым месцы...
«Добра, што гумовыя боты на нагах...»
Шарх... Зноў туман у вачах... Зноў купіна, усыпаная бабком - шэрымі змяінымі галоўкамі. Шэрымі і чырвонымі - спелымі...
Пакуль яна замахнулася касой, галоўкі пачалі падымацца ад зямлі - расці высака, у рост чалавека, і зрабіліся адразу людзьмі: шэрае з чырвоным...
«Пагранічнікі... З заставы. З Жоўтага Берага. Робяць у хаце вобыск і забіраюць Сяльвестру: «Сидеть дома и никуда не выходить!»
Яна і тады іх не баялася, бегла за чорнай машынай аж на грэблю, пакуль не ўпала ў гразь. Не баіцца і цяпер...
Шарх... Бліскучая васьміручка зразае адным махам і шэрыя шынялі, і шэрыя галовы ў гадзюк. Пакрышаны касой бабок сыплецца на балота белымі пасечанымі качарыжкамі...
А бабок расце і расце. Адзін перад вачыма - адны гадзюкі падымаюць і падымаюць шэранькія галоўкі. Лезуць і лезуць з балота...
За пагранічнікамі - вылазяць уласаўцы, у нашай ваеннай форме. Свае ж, нашы... Зганяюць у вайну ў вёсцы ўсіх да Ганулькі - збіраюцца паліць людзей...
Шарх... Каса рэжа і накрывае іх мохам у пакосе...
Пасля куп'я яна зноў выбілася на шырокае і роўнае месца з адным бабком. Галовак было не злічыць, і яны лезлі і лезлі ўперадзе з балота, з вады, - як гадзюкі галовамі, споўзшыся адусюль: і зблізку, і здалёку. Асушаюць кругом балоты - яны і паўзуць сюды, месца знайшоўшы...
Шарх... Толькі б удзяржаць у руках касу, не выпусціць. І яна з усёй сілы сціснула пальцамі палец на касільне...
Краталіся і краталіся ўперадзе галоўкі гадзюк. Цяпер ужо як петражыцкія... Адзін, другі, трэці, чацёрты... Аскелкі чалавека...
Пасля яны ўсе перамяшаліся: і галоўкі бабка, і галовы гадзюк, і пагранічнікі, і ўласаўцы, і петражыцкія...
«Столькі гадаўя на зямлі... Як ты іх усіх перарэжаш...»
Але зноў павяло ўлева галаву. Доўга і нізка. За касой. Кальнула ў грудзях. Горла сціснула сухая сіпка - не дыхнуць...
Падаючы, яна яшчэ ўбачыла, як зразае касой, шырокай, бліскучай, вострай, падсохлыя галоўкі шэрага бабка...
Яе знайшла Волька - дачка. Не застаўшы вечарам дома і не ўбачыўшы касы ў свіронку, яна пабегла на Зурэчча. Падняла, як магла, з пакосу і прывяла дамоў. У адной руцэ трымала касу, другой узяла пад паху яе, Александрыну.
Праз кладку ў аселіцу не пайшлі, пабаяліся. Пайшлі праз раку.
Вада ў рацэ вечарам была ўжо халодная як лёд, - чулася ранняя восень.
Праз дзень па тэлеграме прыехаў з Маладэчына сын Аркадзя. Царук з машынай быў заняты, і Аркадзя, узяўшы ў Петражыцкага каня, прывёз з Крайска доктара - маладога яшчэ зусім хлопца.
Хлопец доўга слухаў Александрыну, маўчаў і ўжо на вуліцы сказаў Аркадзю:
- Нічога такога. Ператамленне. Гады-ы... Патрэбен рэжым. І за сэрцам трэба глядзець. Рэцэпты я выпісаў...
Александрына ўстала з ложка адразу, як толькі доктар выйшаў з хаты: пабег на дарогу, падвязуць назад МАЗы.
Пастаяла на двары, ужо не дзержачыся, як учора, за вушак і за частакол, і пайшла ў гародчык, згледзеўшы ў аселіцы ля ракі дзяцей: Аркадзю і Вольку - стаяць блізенька адно ля аднаго.
«Што яны там робяць, дзеці? Плачуць па мне? Я ж не вечная... А што вечнае? Вот без вас, дзеці, нішто на зямлі не вечнае...» - падумала яна і пайшла да іх.
Аркадзя здалёку здаўся як Сяльвестра...
- Глядзі на яе... Заўтра зноў касіць пойдзе. Касец... Гавару ёй: я сама скашу, дык не-е... - хацела на яе накрычаць Волька. Але Аркадзя засмяяўся:
- Яна ў нас такая...
Яна стала ля іх і глядзела на поле і на дарогу пад Сушкава, дзе бразгалі прычэпамі МАЗы.
З дарогі, з гары ад могілак, на вёску гнала пыл...
1998