Już w głębokiej starożytności na ziemi białoruskiej żyły różne, przeważnie indoeuropejskie, plemiona. W drugiej połowie I tysiąclecia n.e. nasz kraj zaczęły zasiedlać plemiona słowiańskie, co przyczyniło się do słowianizacji miejscowych Bałtów. Bałto-słowiańska synteza, do której doszło, stała się podstawą formowania starobiałoruskiego etnosu.
Według latopisów i badań archeologicznych południową i centralną część Białorusi zajmowali Dregowicze (ziemie od Prypeci do linii Zasław - Łohojsk - Borysów), Radymicze zasiedlali dorzecze rzeki Soży, Krywicze zaś dorzecze Dźwiny i górnego Dniepru. Tworzyli związki plemienne, zakładali swoje grody i państwa - księstwa. Z innych plemion zamieszkujących Białoruś latopisy zachowały nazwy takich grup etnicznych jak: Jaćwingowie, Litwa, Nalszczanie, Łotygoła zajmowały one terytoria zarówno na zachodzie, północnym zachodzie i północy.
Materialna i duchowa kultura plemion słowiańskich - przodków Białorusinów - według archeologów, różniła się między sobą w niewielkim stopniu. Wyjątek stanowi biżuteria kobieca - ozdobne koła skroniowe. U Dregowiczów były ozdobione zwisającymi paciorkami, u Krywiczów przypominały bransolety, a Radymicze nosili koła siedmioramienne.
Najważniejszą rolę w naszej starożytnej przeszłości odgrywali Krywicze. To oni utworzyli pierwsze, znane z latopisów państwo białoruskie - Księstwo Połockie. W XIII wieku na arenie historycznej pojawia się Nowogródek. Białorusini, podporządkowując sąsiednie plemiona Litwy, stworzyli podstawy naszego, nowego państwa - Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Wraz z umacnianiem się instytucji państwowych, a także w wyniku procesów integracyjnych w XII wieku podział plemienny, w zasadzie, zanika. Nazwy Krywicze (Krywia), a później Litwini (Litwa) zaczynają oznaczać przynależność państwową i traktowane są jako historyczne etnonimy Białorusinów.
Kurhany to ziemne nasypy nad starożytnymi grobami, zwykle okrągłe, stożkowate o średnicy 5-15 metrów, wysokości 1-2 metry. Spotykane zwykle w skupiskach. Na Białorusi pojawiły się między 3 i 2 tysiącleciem p.n.e. i były znane przeważnie w dorzeczu Dniepru i na Polesiu. W drugiej połowie 1 tysiąclecia i na początku 2 tysiąclecia n.e. pod kurhanowymi nasypami zmarłych chowała cała wspólnota bałto-słowiańska Białorusi. Wraz z umacnianiem się pozycji chrześcijaństwa zwyczaj usypywania kurhanów zanikał, wśród mieszkańców grodów w XI wieku, a w XII-XIV wieku wśród ludności wiejskiej. Według przedchrześcijańskich wierzeń kurhany były domami zmarłych. Nieboszczykom "na tamten świat" zostawiano naczynia z rytualnym jedzeniem, wyposażano je w narzędzia pracy i broń.
Wśród ludów częściej funkcjonowała nazwa - kopce ("kapcy" albo "vałatoŭki"). Często pomyłkowo uważa się je za tatarskie, szwedzkie albo francuskie groby. Bardzo dużo podań i legend głosi, że kurhany kryją w sobie skarby, ale nie jest to prawdą. Na Białorusi zachowało się ok. 6 tys. mogił kurhanowych. Są nieocenionymi zabytkami archeologii i kryją w sobie mnóstwo tajemnic swoich czasów.
Elementy organizacji państwowej na Białorusi istniały na długo przed jej historią pisaną. Od VI wieku n.e. na dużą część terytorium naszego kraju zaczęły przenikać plemiona słowiańskie. Mieszanie się tej ludności z miejscowymi Bałtami doprowadziło do uformowania starobiałoruskiego etnosu i nowej kultury, którą archeolodzy nazywają Bancarowską (od znaleziska odkrytego niedaleko wsi Bancaraŭščyna pod Mińskiem). Istnieje szereg dowodów, na to, że nasi przodkowie już wówczas funkcjonowali w pewnych formach państwowych. Później, razem z nową falą słowianizacji białoruskiego terytorium, od VIII wieku, zaczynają powstawać związki plemienne Krywiczów, Radymiczów i Dregowiczów i rodzą się pierwsze państwa. Od X wieku najbardziej znanymi są: Księstwo Połockie, Księstwo Smoleńskie i Księstwo Turowskie. Dwa ostatnie dość szybko trafiły pod wpływ silniejszego ośrodka politycznego jakim był Kijów. Księstwo Połockie było w pełni niezależnym i samodzielnym państwem ze wszystkimi odpowiednimi elementami państwowości - suwerenną władzą księcia i wiecu, administracją, stolicą, wojskiem, systemem monetarnym itd. Księstwo prowadziło samodzielną geopolitykę, która polegała przede wszystkim na powstrzymywaniu agresji Kijowa i prowadzeniu własnej ekspansji w stronę Morza Bałtyckiego. Podporządkowanie sobie całego szeregu plemion bałtyckich nadawało mu cech imperium.
Rogwołod to pierwszy białoruski książę, jakiego wspominają kroniki. Panował w Połocku w drugiej połowie X wieku. Latopis mówił o nim "Ragwołod przyszedł zza morza", co daje podstawy do tego, aby uważać go za przybysza ze Skandynawii. Już za panowania Rogwołoda Księstwo Połockie było silnym wschodnioeuropejskim organizmem politycznym.
Rogwołod miał córkę Rognedę, była szlachetną i piękną księżniczką. Tak się złożyło, że o jej rękę ubiegali się równocześnie władcy sąsiednich księstw: Jaropełk z Kijowa i Włodzimierz książę nowogrodzki (nazwany później Wielkim). Rogneda wybrała Jaropełka. Urażony odmową Włodzimierz przybył z drużyną pod gród i spalił go, wymordowawszy całą rodzinę książąt połockich, z wyjątkiem córki Rogwołoda - Rognedy, którą przemocą uczynił swoją żoną, nadając jej imię Harysława.
Po upływie jakiegoś czasu, mieszkająca pod Kijowem w Pradsławinie Rogneda, postanowiła zemścić się na Włodzimierzu "za to, żeś zabił mojego ojca, ziemię jego w władanie wziął, a teraz nie kochasz mnie, ani dzieci naszych!" Ale zamach nie udał się. Rozwścieczony Włodzimierz chciał za karę stracić księżniczkę, ale w jej obronie, z mieczem w ręku, stanął małoletni syn Iziasław. Włodzimierz wysłał Rognedę razem z jej z małym synkiem na ziemie połocką i tam zbudował dla niej gród Iziasławl (obecnie Zasław pod Mińskiem) – od imienia syna. Zajmując miejsce dziadka Rogwołoda, Iziasław zdołał odbudować połocką dynastię książęcą i państwowość Połocka.
Oprócz Iziasława Rogneda urodziła jeszcze Mścisława (który był później księciem czernichowskim), Jarosława Mądrego (księcia nowogrodzkiego i kijowskiego, który zapoczątkował dynastię Jarosławiczów), Wsiewołoda i dwie córki - Presławę (wyszła za mąż za czeskiego księcia Bolesława II Rudego) i Przemysławę (została żona księcia węgierskiego Lasla Sara Łysego). Również wnuczki były żonami europejskich władców: Anastazja została żoną węgierskiego króla Andrzeja I, Lizawieta (Elżbieta) - norweskiego króla Heralda III, a później króla duńskiego Swena II. Najmłodsza Hanna została królową Francji wychodząc za mąż za Henryka I.
W Zasławiu Rogneda wstąpiła do zakonu przyjmując imię Anastazja, tam tez zmarła w 1000 roku. Dzisiaj dla nas jej imię jest symbolem odwagi, honoru, miłości dla Ojczyzny i gotowości poświęcenia siebie.
Pierwsi misjonarze chrześcijańscy na terenach Białorusi pojawili się jeszcze przed IX wiekiem. Ich liczba wzrastała w miarę przybywania wyznawców Chrystusa wśród sąsiednich narodów europejskich. Jednym z takich misjonarzy był skandynawski misjonarz Torwald Wędrownik, który w X wieku rozpowszechniał religię chrześcijańską w Połocku i został tam pochowany w założonym przez siebie monastyrze Jana Chrzciciela.
Chrześcijanami byli nasi sławni władcy: księżniczka Rogneda (w monastyrze Anastazja), jej syn Iziasław i wszyscy następni połoccy książęta. Fala chrześcijaństwa na Białoruś docierała zarówno z Zachodu (z Rzymu) jak i ze Wschodu (z Konstantynopola), chociaż do połowy XI wieku istotnej różnicy między tymi dwoma wpływami nie było.
Około 992 roku utworzono biskupstwo w Połocku (dalej prawosławne), drugim biskupstwem (katolickie) na terytorium Białorusi był Turów, w którym biskupstwo założono na początku XI wieku. Pierwszym, pewnym, wymienianym w latopisach z imienia biskupem połockim był Mina (1104 rok). Ale na pewno istnieli duchowni przed nim - w tych czasach kiedy książę połocki Wsiesław Czarodziej zbudował w naszej starożytnej stolicy świątynie Świętej Zofii (1055 rok).
Chrześcijaństwo na Białorusi pojawiło się w tym samym czasie co w wielu innych krajach Europy (Danii, Szwecji, Norwegii, Polsce, Chorwacji). Za religię państwową zostało uznane dopiero na przełomie XII i XIII w., ponieważ długo silne pozostawały pogańskie tradycje. Tysiącletnie sąsiadowanie, na tych terenach, pogaństwa i chrześcijaństwa wytworzyło podstawy tolerancji naszego narodu dla innych religii.
Takiego narodu nie było. Został wymyślony na użytek i potrzeby rosyjskich historyków. Do nazwy "driewnierusskij narod", "jedinyj russkij narod" sięgali oni za każdym razem, kiedy chcieli usprawiedliwić imperialną politykę Moskwy, żeby móc udowodnić historyczne prawo do terenów Ukrainy i Białorusi.
W zeszłym wieku, przy okazji tłumaczenia ekspansji i panowania nad Białorusinami i Ukraińcami, zawzięcie rozpowszechniali koncepcję istnienia "trzech plemion jednego ruskiego narodu - Wielkorusów, Małorusów i Białorusów".
W czasach sowieckich, kiedy narody białoruski i ukraiński prawnie nabyły swoją państwowość, koncepcja ta została przystosowana do nowych warunków. Przekształcono ją w tezę o istnieniu "staroruskiej narodowości jako kolebki trzech bratnich narodów", które musiały niewątpliwie, według doktryny komunistycznej, zlać się w "nowej wspólnocie", co tak naprawdę oznaczało asymilację.
A co było naprawdę?
Kiedyś, od VII-VI wieku p.n.e. ziemie Europy Wschodniej były zamieszkane przez różne narody: na terenach współczesnej Białorusi żyli Bałtowie, Ukrainy - Scytowie i Sarmaci, Rosji (od Morza Kaspijskiego po Wołgę do Karelii) - Ugrofinowie.
W VI-VII wiekach naszej ery na te obszary ze swojej praojczyzny, między Wisłą a Odrą i zachodnim Białoruskim Polesiem, przywędrowali Słowianie. Wynikiem zmieszania się miejscową ludnością było powstanie nowych narodów - Białorusinów, Ukraińców i Rosjan. W zależności od tego z kim "zlewali się" Słowianie, powstawały jakościowo nowe języki, tradycje i mentalności.
Na etnicznym terytorium Białorusi osiedliły się takie plemiona słowiańskie jak: Krywicze (Witebszczyzna, Smoleńszczyzna, Wileńszczyzna, Grodzieńszczyzna, tereny Pskowa i Mińska), Dregowicze (centralna Białoruś i Północne Polesie), Radymicze (Mohylew, Homel, Briańsk), Wołynianie (Brześć). Jednocząc się w X w. Krywicze i Dregowicze stworzyli potężne państwo - Księstwo Połockie, które stał się centrum białoruskiej nacji.
Latopisy już z X wieku w znanej opowieści o Rognedzie potwierdżają istnienie odrębnej świadomości starożytnych Białorusinów. A taka charakterystyczna dla białoruskiego języka cecha, jak "dziakanie", zauważona została jeszcze na początku X stulecia przez arabskiego pisarza Al-Masudiego (Abun Chasan Ibn-Chusejn) w słowie "el ludzina", które było nazwą własną naszych przodków.
W ogóle, według profesora W.Martynawa, dialekt na podstawie, którego powstał język białoruski, wykształcił się już dawno, jeszcze na początku pierwszego tysiąclecia n.e. (a nie w końcu XIV w., jak zwykło się twierdzić). A tak zwany "staroruski" język - to nie prajęzyk trzech języków wschodniosłowiańskich, a po prostu książkowy starobułgarski (a dokładniej - staromacedoński) język w wariancie wschodniosłowiańskim.
Pierwszy znany zabytek białoruskiego piśmiennictwa liczy sobie ponad 1000 lat. Jest to napis GOROUCHSZA na ceramicznym naczyniu z pierwszej połowy X wieku, znalezionym w kurhanie koło Smoleńska. Podobnie datuje się napis na pieczęci połockiego księcia Iziasława, syna Ragnedy. Są to najstarsze zabytki piśmiennictwa nie tylko białoruskiego, ale także całej Europy Wschodniej.
Tak, więc "Państwo staroruskie" (Driewnierusskoje gosudarstwo) nie istniało. Licznie podejmowane przez kijowskiego księcia Włodzimierza w końcu X w. próby zjednoczenia wszystkich ziem wschodniosłowiańskich zakończyły się niepowodzeniem. Ziemia połocka w zaciętej walce obroniła swoja niezależność.
Okresem największego rozwoju księstwa Połockiego był wiek XI, kiedy to na jego czele stał kniaź Wsiesław Czarodziej (panował w latach 1044 do 1101). Trwałe podwaliny tego rozkwitu stworzył jego ojciec - Briaczysław, pozostawił synowi silne państwo, które wytrzymało w nielekkich starciach z Kijowem. Władanie ojcowizną wymagało od Wsiesława niemałego wysiłku. Impet i rozmach kniazia dziwił zarówno współczesnych mu jak i potomnych. W swojej stolicy - Połocku zbudował nowy, potężny zamek, wielki sobór Sofijski. W czasach jego panowania kwitły rzemiosło i handel.
Księstwo Połockie było państwem morskim: pod jego kontrolą znajdowały się ziemie wzdłuż całej Dźwiny aż do Morza Bałtyckiego (Varažskaha Mora). Tutaj powstały takie grody jak Hiersika i Kukienojs (teraz na terytorium dzisiejszej Łotwy) - forpoczta Połockiego Szlaku do Bałtyku. Państwo połockie było jednym z największych i potężnych państw Europy wczesnego średniowiecza, obok Królestwa Polskiego, księstw Skandynawskich i Nowogrodu Wielkiego.
Wsiesław był doskonałym i utalentowanym wojem, którego szanowali i jednocześnie bali się sąsiedzi. W znanej pieśni rycerskiej "Słowo o wyprawie Igora" mówi się o nim tak: "Wsiesław sądził ludzi, rozdawał grody kniaziom, a sam nocami jako wilk biegał. Z Kijowa zdążył do pierwszego piania kogutów dobiec do Tmutrakania, gotując drogę Chorosowi". Przez jakiś czas Wsiesław, z woli prostych ludzi, został księciem w Kijowie. Ale nie trwało to długo, porzucił tron kijowski żeby wrócić do Połocka.
Lud uważał Czarodzieja za wilkołaka. Nie tylko dlatego, że w jakiś dziwny sposób potrafił chować się przed wrogiem i unikać nagłych zamachów na jego osobę (jak na przykład na Niemizie 3 kwietnia 1067 roku), ale także za to, że był przyjaźnie nastawiony do pogaństwa. Wsiesław budował świątynie chrześcijańskie nie niszcząc równocześnie pogańskich. Szukał zgody między wyznaniami i wyznawcami, a przez to tworzył jedności narodu i państwa. Liczne wyprawy wojenne Czarodzieja na Nowogród, Psków, Smoleńsk itd. zajęły 18, z jego prawie 72 lat życia. Przyrzekł sobie nie burzenie a stworzenie i umacnianie pierwszego państwa białoruskiego.
Eufrozyna Połocka jest naszą świętą, jaką od dawna uważa się za patronkę Białorusi. Na wieczną pamięć i miłość narodu zasłużyła sobie ofiarnym życiem, które poświęciła na krzewieniu oświaty wśród naszych przodków.
Przyszła na świat na początku XII wieku w Połocku, w rodzinie księcia Światosława-Griegorija i była wnuczką największego z połockich władców - Wsiesława Czarodzieja. Małą dziewczynkę obdarowano starym, połockim imieniem Przedsława. Na wszystkich słowiańskich ziemiach Połocka księżniczka była znana ze swej urody i mądrości. Kiedy Przedsława skończyła 20 lat (w tym wieku dziewczynkę uważano za niewiastę) w Połocku rozpoczęto "swaty". Rodzicie zastanawiali się czy wydać córkę za syna jakiegoś bogatego władcy. Jednak Przedsława wybrała inną drogę - drogę życia w zakonie.
Wstąpiła do zakonu przyjmując imię Eufrozyny. Zamieszkała w celi Soboru Sofijskiego w Połocku. Korzystając z biblioteki świątyni, słynna uczona przepisywała książki, układała modlitwy i kazania. Jak mówią niektóre legendy podobno prowadziła "Latopis Połocki". Eufrozyna założyła męski i żeński monastyr, które stały się ośrodkami kształcenia na Ziemi Połockiej. Przy monastyrach powstały skryptoria - pracownie gdzie przepisywano książki, a także szkoły, w których dzieci uczono pisania i czytania, historii, greki, łaciny a także sztuki oratorstwa.
Światła mniszka skupiała wokół siebie zdolnych i utalentowanych ludzi, dlatego można uważać ją za pierwszego mecenasa oświaty. Eufrozyna ufundowała w Połocku dwie cerkwie, jedna z nich to Cerkiew św. Spasa, zbudowana przez ówczesnego architekta Iaana. Jubiler imieniem Łazarz (pogańskie imię Bohša) zrobił krzyż, który stał się bezcenną relikwią Białorusi.
Wnuczka Wsiesława Czarodzieja, ostrzegała przed bratobójczymi walkami, które mogły doprowadzić ojczyznę do zguby i otwarcie występowała przeciwko nim. Jej postać stała się natchnieniem dla Franciszka Skaryny, Wasyla Ciapińskiego, Symeona Połockiego - innych wybitnych Białorusinów.
W podeszłym wieku Eufrozyna wyruszyła na pielgrzymkę do Jerozolimy i tam, osłabiona podróżą, zachorowała i zmarła. Jej relikwie spoczywają w Połocku, w cerkwi monastyru Spasa. Dzień pamięci świętej patronki Białorusi obchodzony jest 5 czerwca (23 maja według starego stylu).
Cyryl Turowski urodził się na początku XII wieku w Turowie - jednym z najaktywniejszych centrów kulturowych starożytnej Białorusi - w bogatej rodzinie. Osiągnąwszy pełnoletność wstąpił do jednego z turowskich zakonów, Świętego Mikołaja i został duchownym. Miał talent literacki, i dlatego zaczął pisać modlitwy (cykl na cały tydzień) i utwory o duchowieństwie ("Słowo", "O czynie"). Kiedy w 1148 roku metropolitą kijowskim został Klim Smalacič - ideowy przeciwnik Cyryla i zwolennik samodzielności metropolii kijowskiej, Cyryl zmuszony został do opuszczenia monastyru. Po czym zamknął się w wieży klasztoru i tym samym został słupnikiem.
Po tym jak Klim porzucił obowiązki metropolity, turowscy mieszczanie i książę Juryj poprosili Cyryla o objęcie biskupstwa. On w tym czasie napisał szereg kazań na święta Wielkiej Nocy i Pięćdziesiątnicę, a także inne o tematyce chrześcijańskiej i etycznej, potępiające pogaństwo. W końcu lat 60. Cyryl wystąpił przeciwko "smucie" igumena suzdalskiego "heretyka" (arianina) Fedora. Być może właśnie z tego okresu pochodzi jego przypowieść "O duszy i ciele" i "Słowo na Sobór 318 świętych ojców".
W sile wieku porzucił biskupstwo i udał się do Monastyru Borysa i Gleba, gdzie dalej zajmował się działalnością literacką. Tam napisał posłanie do Peczorskiego igumena - Wasyla. Zmarł po 1184 roku.
Chociaż po turowskim Złotoustym (tak nazwali go współcześni) wiemy niewiele, za to przetrwała do naszych czasów, niewiarygodna wręcz jak dla XII wiecznego autora, ilość jego utworów - przypowieści, kazań, modlitw, kanonów, pouczeń. Odzwierciedlają one naturalny zachwyt człowieka nad bogactwem przyrody, odznaczają się bogatą wyobraźnią poetycką, mają wzniosły styl. Wielki humanista starożytności Cyryl Turowski jest symbolem talentu naszego narodu, jest wyraźnym świadectwem głębi naszych korzeni.
Kniaź Rościsław Mścisławicz przyczynił się do wzmocnienia księstwa Smoleńskiego, które w czasach jego panowania osiągnęło największe w swojej historii rozmiary, na wschodzie dochodząc do środkowego biegu rzeki Moskwy, a na zachodzie obejmowało Orszę i Kopyś.
Rościsław panował na tronie smoleńskim od 1127 do 1159 roku. Ciesząc się poparciem wiecu udało mu się odsunąć rywali, a także wywierał duży wpływ na Połock, Nowogród i Kijów. Prowadząc niezależną politykę, Rościsław w 1136 roku stworzył w Smoleńsku biskupstwo.
Z okresem panowania Rościsława związany jest rozwój kulturalny księstwa. W Smoleńsku powstały nowe świątynie, między innymi: Sobór Borysa i Gleba i cerkiew Piotra i Pawła na Hradziancy, otwierano szkoły przyklasztorne, przepisywano i tłumaczono księgi. To również czas oświatowej pracy Klima Smalaciča.
W tym czasie szkolnictwo osiągnęło dość wysoki poziom. Około 1130 roku Rościsław Mścisławicz stworzył tutaj greko-łacińską akademię słowiańską - pierwszą na naszej ziemi humanistyczną uczelnię o charakterze uniwersyteckim.
Od 1159 roku do swojej śmierci Rościsław prawie przez dziesięć lat panował w Kijowie. Tron smoleński odziedziczył po nim jego syn Roman. Kontynuował on dzieło ojca otwierając kolejne szkoły, fundując książki i zapraszając uczonych z innych krajów.
Za czasów Rościsława i Romana Smoleńsk, na równi z Połockiem i Turowem, stał się znaczącym centrum oświaty na ziemiach starożytnej Białorusi.
Klim Smalacič urodził się na początku XII wieku w Smoleńsku. Do naszej historii przeszedł jako znakomity pisarz, filozof i działacz duchowny. Istnieją wzmianki, że wykształcenie zdobył w Konstantynopolu. Przez pewien czas był mnichem w Monastyrze Zarubskim pod Kijowem. W 1148 roku przy poparciu księcia Iziasława objął stanowisko metropolity i do 1155 roku pełnił tę funkcję. Był zwolennikiem stworzenia silnej metropolii kijowskiej, niezależnej od patriarchy Konstantynopola.
Do naszych czasów, z całej spuścizny po Klimie, zachował się tylko jeden utwór: "Posłanie do ojca Chama" ("Pasłańnie prasvitaru Chamie"). Jest to żywy, emocjonalny zbiór myśli, nasyconymi przypowieściami i opatrzonymi komentarzami z Biblii.
Klim był jednym z najbardziej wykształconych ludzi swoich czasów. Doskonale znał kulturę antyczną, utworu Homera, Arystotelesa, Platona, posiadał głęboką wiedzę o greckiej i rzymskiej literaturze religijnej. Kronikarz nazwał go pisarzem i filozofem, jakiego nie było do tej pory na naszej ziemi.
Utalentowany pisarz i pedagog Klim stał się twórcą całej szkoły literackiej. Wśród jego uczniów i naśladowców znajdował się wybitny krasomówca i malarz ikon Auram Smoleński, autor licznych kazań i nauk religijnych.
Auram urodził się w arystokratycznej rodzinie. Jeszcze w dzieciństwie wyróżniał się różnymi zdolnościami. Po śmierci rodziców, rozdał swój majątek cerkwiom, monastyrom i biednym ludziom. Jako młody chłopak został zakonnikiem klasztoru Sieliszczańskiego, gdzie zebrał wokół siebie grupę skrybów.
Zajmując się pracą literacką, przepisywał i rozpowszechniał książki, tak aby były dostępne i zrozumiałe dla wszystkich. W tym celu niezrozumiałe słowa i teksty tłumaczył poprzez ilustracje, zdobiąc swoje książki miniaturami. Bardzo wiele zrobił dla słowiańskiej akademii grecko-łacińskiej, założonej przez księcia Rościsława, pomagał budować księgozbiór tej sławnej uczelni.
Auram był prześladowany i wyśmiewany przez swoich wrogów. Ale wykształcenie, jego pracowitość i gotowość poświęcenia siebie (współcześni mu nazywali go Auramam Pracowitym) przyniosły mu w końcu zasłużone uznanie i szacunek. Zmarł na początku lat 20. XIII wieku.
Po utworzeniu w XIII wieku państwa mongolskiego w wyniku ekspansywnej polityki Czyngis-chana i jego następców zostały opanowane narody Syberii, Północnych Chin, Średniej Azji, Zakaukazia, Azji Mniejszej, Bliskiego Wschodu. W latach 1236-1243 zawojowane zostały wielkie obszary Wschodniej i Centralnej Europy, w tym rosyjskie i ukraińskie księstwa, spustoszone zostały tereny Małopolski, Węgier, Moraw, Słowacji, Czech, Bukowiny, Mołdawii, Rumunii, Bułgarii. Chanowie mongolscy stworzyli największe imperium w historii świata, to oni organizowali ekspedycje wojskowe na Egipt, Południowo-Wschodnią Azję, Japonię, a nawet na wyspę Jawę...
Białoruś nie popadła w niewolę mongolsko-tatarską. Zachowały się podania o zwycięskich bitwach naszych przodków pod Kojdanowem w 1249 roku, koło Mahilny i nad rzeką Akunioŭka. Ponieważ nie ma wiarygodnych źródeł, traktuję się tę wzmiankę jak legendę, która trafiła na strony latopisu znacznie później, bo w XIV wieku. Białorusini walczyli jedynie z najazdami tatarsko-mongolskimi w latach 1259, 1275, 1277. Jednak nie była to nigdy niewola. Białoruś nigdy tez nie podporządkowała się Złotej Ordzie. Terminy takie jak: "okres przedmongolski", "mongolskie najście", "panowanie mongolskie" itp. stosowane odnośnie historii Białorusi są wymyślone. Tutaj, w odróżnieniu od rosyjskich ziem, które przez 240 lat wchodziły w skład Złotej Ordy, naturalny proces historycznego rozwoju nie został naruszony. Nadal funkcjonował wiec - instytucja średniowiecznej demokracji, a w tym czasie w państwie Moskiewskim ustanowiła się azjatycka władza.
W białoruskiej historii istnieje sławna karta, o której do tej pory milczano. Na długo przed sławną bitwą na Kulikowym Polu, jeszcze w 1362 r., wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego pod przywództwem Olgierda rozbiły niedaleko Sinych Wód wojska trzech tatarskich chanatów. Skutkiem tego było wyzwolenie ziem ukraińskich spod niewoli tatarskiej.
Merkury Smoleński to legendarny bohater czasów najazdu mongolsko-tatarskiego na tereny Europy Wschodniej, który został kanonizowany w cerkwi prawosławnej.
Źródłem wiadomości o jego życiu jest żywot Merkurego - zabytek starobiałoruskiej literatury hagiograficznej z XIII wieku (powstał po 1239 roku) - znany dzisiaj z ponad 80 źródeł pisanych. Według niego smoleński męczennik był "rodem Rzymianinem lecz bogobojnym, należącym do świętej wiary greckiej".
Podczas pochodu Batu-chana wielkie siły wojska tatarskiego wdarły się na Ziemię Smoleńską, rabując, zabijając i niszcząc wszystko na swojej drodze. Tatarów wabiło bogactwo stolicy Księstwa Smoleńskiego. Tuż pod Smoleńskiem, w odległości zaledwie 24 wiorst, wojska Chana zatrzymały wielkie błota, które nazywano Długomościem. Część z nich przedostała się przez nie, przechodząc po 9 wiorstwowej grobli, i przygotowywała się do ataku na miasto.
Według żywota świętego Merkurego pod osłoną nocy "przeszedł on przez miejską bramę i przyszedł na Długi Most, wziął swój miecz i wkroczył wśród bezbożnych barbarzyńców, i zabił ich potężnego rycerza". Nazajutrz, kiedy do miasta zbliżał się nowy oddział Tatarów, mieszkańcy Smoleńska wyszli na pole i pobili wroga. "A Batu-chan - jak opowiada "Słowo o Merkurym Smoleńskim" - zobaczywszy zabitego rycerza i zabitych wojów swoich, nie odważył się podejść do miasta i uciekł z Długiego Mostu, pokonany przez Świętą Bogurodzicę".
Merkury zginął w krwawej walce, został pochowany z honorami należnymi rycerzowi w cerkwi Bogurodzicy. Nad jego grobem, zgodnie z wolą bohatera, mieszkańcy Smoleńska powiesili jego kopię i tarczę.
7 grudnia (według starego stylu 24 listopada) to dzień pamięci o świętym Merkurym Smoleńskim.
ILUSTRACJA:
1. Zbroja białoruskich wojów XII-XII w. Rekonstrukcja Viktara Staščaniuka.
2. Święci Auram i Merkury Smoleńscy, filozof-krzewiciel oświaty i obrońca Ojczyzny - wielkie i symboliczne postacie naszej historii. Obraz z XVIII wieku.
XIII wiek stał się czasem poważnej próby dla wielu narodów i państw europejskich. Od południa na ziemie słowiańskie wdzierały się ordy plemion stepowych, a z zachodu swoją ekspansję rozpoczęli Krzyżacy.
Byli to rycerze z całej Europy Zachodniej, którzy po nieudanych wyprawach krzyżowych do Palestyny (w celu "wyzwolenia Grobu Pańskiego") dążyli do zagarnięcia nowych ziem. Jednym z pierwszych, które przyjęło na siebie ich uderzenie, było bałtyckie plemię Prusów. Zostało ono zniszczone, a ci, którzy przetrwali zostali zasymilowani. Żmudzini skarżyli się na Krzyżaków pisząc w gramocie: "Zakon nie szuka dusz naszych dla Boga, on zdobywa nasze ziemie dla siebie i całe płody naszej ziemi i barcie pszczele rycerze od nas zabrali, zabierali nasze dzieci do siebie w niewolę; starszyznę naszą wywieźli do Prus, a pozostałych z całymi rodzinami spalili".
Chcąc pozbawić Księstwo Połockie dostępu do morza, w 1201 roku Krzyżacy u ujścia Dźwiny zbudowali miasto Rygę (i tak, według V.Łastoŭskaha, ryha albo ryhvo w języku starobiałoruskim oznacza "ujście rzeki"). Od tego czasu rozpoczęły się naciski na Księstwo Połockie i inne starobiałoruskie ziemie. W 1208 roku kniaź połocki Viačka został zmuszony spalić własny gród - Kukienojs, żeby nie zostawić go Krzyżakom. W 1224 roku ten mężny kniaź, ze swoim poplecznikiem kniaziem estońskim Miaelsam, zginął podczas obrony Juriewa (dzisiejszy Tartu) przed Krzyżakami. W 1209 roku zostało zagarnięte jeszcze jedno połockie miasto - Hiersika, jego właściciel - kniaź Wsiewołod omal sam nie trafił do niewoli.
Stopniowo Krzyżacy podporządkowywali sobie Inflanty i Estonię, zakładali szlak handlowy na Dźwinie, który docierał pod mury samego Połocka. W odpowiedzi kniaź połocki Vałodša (historycy przypuszczają, że takie imię nosił kniaź, którego "Kronika Livlandu" nazywa królem Waldemarem) zniszczył zakonne umocnienia pod Rygą i Holmem. Niestety trochę późno zrozumiał swój błąd, jaki popełnił pozwalając Krzyżakom osiedlić się i prowadzić działalność misyjną. W 1216 roku kniaź Vałodša zebrał ogromne siły estów, latgali i połoczan, żeby odeprzeć wroga. Ale kiedy wszedł na pokład statku, stracił przytomność i zmarł, otruty przez szpiegów Zakonu.
Walki nie ustawały. Połodcznie brali aktywny udział w bitwach z Krzyżakami nad Newą w 1240 roku i nad Jeziorem Czudzkim w 1242 roku. Tak samo władcy nowego państwa - WKL - od Mendoga do Witolda musieli zmagać się z nimi. Prawie przez sto lat, na przestrzeni trzech wieków, walczyły ze sobą wojska białoruskie i krzyżackie. Były wielkie zwycięstwa, takie jak nad Jeziorem Durbe w 1260 roku, pod Nowogródkiem w 1314 i Pskowem w latach 1322-1323, gdzie Krzyżaków doszczętnie rozbito. Ale były także porażki, liczne oblężenia zamków i grodów białoruskich. Na przykład, tylko za czasów Olgierda (1341-1377) doliczono się blisko stu najazdów na Białoruś i tylko 30 wypraw białoruskiego wojska w odpowiedzi na nie. W niektórych wyprawach nasze wojska liczyły do 30 tysięcy żołnierzy, a w niektórych mniej niż tysiąc.
Tak było do 1410 roku, kiedy zjednoczone wojska Wielkiego Księstwa i Królestwa Polskiego, pokonały Krzyżaków pod Grunwaldem. Była to największa bitwa w ówczesnej Europie, w której walczyło blisko 80 tysięcy ludzi. Zakon został doszczętnie pokonany. Zginął w niej mistrz krzyżacki, komutrowie, cały kwiat rycerstwa. Chociaż przez pewien czas Zakon jeszcze istniał, jednak Krzyżacy nie zdołali odbudować swojej dotychczasowej potęgi. Od tego czasu znikło zagrożenie z ich strony dla wszystkich ziem Wschodniej Europy.
Szczególnym męstwem i kunsztem wojskowym w walce z Krzyżakami odznaczył się starosta grodzieński Dawid. Był on synem księcia nalszczańskiego i pskowskiego Dowmonta. Dawid po śmierci ojca wrócił na ojcowiznę i został kasztelanem zamku w Grodnie. Jego żoną została córka Giedymina - Biruta. To małżeństwo dało mu prawo do korzystania z prywatnego nadziału. Do jego głównych obowiązków, z których wywiązywał się doskonale, należała przede wszystkim obrona zamku. W 1305, 1306, dwukrotnie w 1311 i w 1324 roku Krzyżacy próbowali zdobyć zamek, bezskutecznie.
Dawid Grodzieński potrafił nie tylko wstrzymywać oblężenia. Wiele razy organizował wyprawy przeciwko Krzyżakom, przez co "sprowadzał na nich strach i panikę". W 1314 roku, kiedy Krzyżacy napadli na Nowogródek, Dawid z niewielkimi oddziałami wojska zaczaił się na nich i wybił blisko połowę sił wroga, zabierając przy tym półtora tysiąca koni i zrabowane dobro. Idąc krzyżackim szlakiem od Nowogródka kniaź grodzieński zniszczył wszystkie bazy wypadowe wroga. W ten sposób wycofywanie się ocalałych łupieżców zamieniło się w bezładne ucieczki. W 1319 roku wiosenną porą, Dawid Grodzieński z siłą 800 jeźdźców konnych wdarł się do Prus i uprowadził kilku znanych rycerzy, zabierając przy tym ich majątki. Równocześnie udzielał pomocy w Pskowie, gdzie jeszcze pamiętano zwycięstwa jego ojca. W 1322 roku, razem z mieszkańcami Pskowa, Dawid rozbił wielkie niemieckie wojska, zginęło wówczas 5 tysięcy Krzyżaków. W następnym roku rozgromił pod murami Pskowa wojska dackie i doszedł do Rewela.
Podczas dalekich wypraw, Dawid Grodzieński wyszkolony w duchu spartańskiej dyscypliny i wstrzemięźliwości wiódł za sobą niewielkie oddziały. To umożliwiało szybkie poruszanie się, szybkie i zaskakujące wroga działanie. Tak jak w wyprawie na Brandenburgię w 1326 roku, w której uczestniczyło 1200 wojów. Nasze wojska doszły wówczas do Frankfurtu nad Odrą.
Nie mogąc pokonać kniazia na polu bitwy, Krzyżacy wynajęli rycerza mazowieckiego Andrzeja Gosta, który podstępem zamordował Dawida Grodzieńskiego, zadając mu cios nożem w plecy. Jego poddani przenieśli ciało legendarnego bohatera na ojczystą ziemię i pochowali z należnymi mu honorami pod ścianami monastyru Borysa i Gleba w Grodnie.
ILUSTRACJA:
1. Dawid Grodzieński, obrońca ziemi ojczystej przed najeźdźcami. Rysunek Jaŭhiena Kulika.
Olgierd, syn Giedymina, ożeniony z córką księcia witebskiego Marią Jarosławówną, przez dwa lata mieszkał w Uświeciu, a potem do 1345 roku w Witebsku. Z pomocą brata Kiejstuta, księcia trockiego, Olgierd zrzucił z wielkoksiążęcego tronu brata Jawnutę i sam został Wielkim Księciem.
W czasie jego panowania do WKL zostały dołączone ziemie: Mścisławska, Czernichowska, Kijowska, Podole, Nowogrodzko-Siewierska, Briańska. Właśnie na te czasy przypada szczyt najazdów krzyżackich na państwo Białoruskie. Z pomocą Olgierda w 1342 roku Psków zdołał stawić czoła Krzyżakom. Oprócz tego, jeszcze dwukrotnie w 1348 i 1370 roku, Olgierd rozbił Krzyżaków nad Strawą i Rudawą. Jednocześnie walczył z Polską i Księstwem Włodzimierskim odnosząc przy tym sukcesy. Białoruscy żołnierze pod jego dowództwem dochodzili pod Moskwę, trzykrotnie rozbijając wojska moskiewskie w latach 1368, 1370 i 1372.
Podczas jednej z wypraw Olgierd wziął od moskiewskiego księcia Dymitra Iwanowicza (później zwanego Dońskim) wielki okup - jak poświadczają latopisy "dary mnogie, złota niezliczone, srebro, perły, sobole" - przy tym wypowiadając pamiętne słowa:, "Chociaż ja pogodzę się z Tobą, ale chce zachować sobie sławę o tym że Wielki Książę Olgierd dzidą swoją dotknął murów Moskwy". Wsiadłszy na konia podjechał do murów miasta i przystawił do nich swoją pikę, manifestując tym samym pełne zwycięstwo.
Jednak największy sukces Olgierd odniósł w wojnie z Tatarami. W bitwie pod Sinymi Wodami w 1362 roku wojska białoruskie rozgromiły siły trzech ord tatarskich - Podolskiej, Krymskiej i Dunajskiej - i wyzwoliły ziemie ukraińskie spod panowania ordyńców.
W kronikach mówi się o nim, że "nie siłą, a rozumem wojował". Wojskowe i polityczne osiągnięcia Olgierda doceniali zarówno Krzyżacy, Moskale, Polacy, jaki i Tatarzy. Olgierd zmarł w 1377 roku.
Najtragiczniejszym w skutkach był rosyjski najazd na ziemie białoruskie, który rozpoczął w 1654 roku car Aleksiej Michjłowicz. Wtedy nękana przez 6 lat kozackim najazdami Białoruś wystawiła 100 tysięczną armię pod dowództwem Szaramieciewa. Działania wojenne trwały 7 lat, współcześni te lata porównywali z potopem. W bitwach, przy obronie miast i od gwałtów poległo 53 procent ludności Białorusi, a w niektórych powiatach zginęło nawet do 75 procent mieszkańców. Rosjanie wywieźli do swoich miast i wiosek ponad 300 tysięcy Białorusinów. Znaczna część tych ludzi została niewolnikami. W tym czasie zrabowano pałace, kościoły, świątynie i klasztory, wywieziono wszystkie drukarnie, kuźnie, zapasy żelaza. Wojska rosyjskie doszczętnie zniszczyły rolnictwo i przemysł. Wynikiem tej wojny było to, że nastroje antymoskiewskie stymulowały wzrost polonizacji. Warto zaznaczyć, że najazd Batu-chana, od którego minęło przeszło siedem wieków Rosjanie wspominają do tej pory, a u nas wspomnienie, chociażby słowem, o rosyjskim najeździe połowy XVII wieku zostało zabronione.
Co trzecim życiem swoich dzieci Białoruś płaciła za rozpętaną przez Piotra I wojnę północną. Nasze ziemie stały się areną bojów i zmagań czterech państw i popadły w wieloletnią okupację rosyjską. I znów wojna pozostawiła po sobie groby, spalone wioski i miasta, okaleczonych ludzi i sieroty.
Sześciomiesięczna wojna Rosji z Napoleonem kosztowała Białoruś milion istnień ludzkich - ofiarą był co czwarty Białorusin.
Półtora miliona ofiar wśród Białorusinów to bilans I wojny światowej, okupacji polskiej i rosyjskiej.
Represje stalinowskie lat 30-40. według obliczeń naukowców, kosztowały naród białoruski blisko 2 miliony mieszkańców.
II wojna światowa, rozpoczęta przez Hitlera i Stalina, według uaktualnionych danych zabrała ze sobą co trzecie białoruskie istnienie.
Z tym było różnie. Najstarsza historyczna nazwa naszego narodu to Krywicze (Kryvičy). Wacław Łastouski uważał, że jest to wyraz bliski słowom: krewny, swojak z Krywi. Potem, od końca I tysiąclecia n.e., nasi przodkowie nazywali siebie Ruś, Rusinami (słowa pochodzenia skandynawskiego, jednym z początkowych znaczeń może być - plemię tych, którzy pływają na czułnach). Tymi słowami określali ziemie, gdzie rozszerzyło się chrześcijaństwo obrządku wschodniego. Istniała Ruś Połocka, Ruś Kijowska. Kiedy w XV wieku na scenie politycznej pojawiła się Moskwa, jej język zaczęli nazywać moskiewskim, ale swoją mowę nadal nazywali ruską. W Wielkim Księstwie Litewskim zaczęły pojawiać się nazwy Litwa, Litwini. Sami Białorusini i cudzoziemcy nasz język nazywali litewskim albo litewsko-ruskim.
Nazwa Biała Ruś nie była dla naszego kraju odwieczna. Swoje źródła - jak dowiódł tego historyk Aleś Bieły - ma ona w zachodnioeuropejskiej tradycji piśmienniczej. Średniowieczni kronikarze i kartografowie "wiązali" tą nazwę (Russia Alba) z różnymi terytoriami - zarówno na południu (ziemie nad Donem) jak i na północy (Nowogrodczyźnie). Po podbiciu Nowogrodu, nazwa ta przeszła na Moskwę, a od drugiej połowy XVI wieku, w związku z jej ekspansją została przeniesiona na wschodnie białoruskie tereny i ziemie ukraińskie. Później, pojęcie Białaruś zostało związane z wschodniobiałoruskimi ziemiami - Witebszyzną, Smoleńszczyzną, terenami Mohylewa, a od końca XIX wieku władze rosyjskie zaczęły nazywać Białorusią cały kraj. Liderzy białoruskiego ruchu początku XX wieku wybrali i zaczęli szeroko propagować nazwę Białorusini, język białoruski (biełarusy, biełaruskaja mova).
Vacłaŭ Łastoŭski i Jan Stankievič od początku lat 20. propagowali powrót nazwy Krywicze, język krywicki. Jan Stankievič, żyjący na emigracji, od lat 50. rozpowszechniał nazwę Wielka Litwa, Wielkolitwinowie, język wielkolitwiński (Vialikalitva, vialikalićviny, vialikalitoŭskaja mova).
Jeszcze w starożytności, podczas bitew, stosowano różnego rodzaju znaki i symbole w celu odróżnienia swoich sił. Wśród plemion słowiańskich były to kawałki przyczepionej do drewna czerwonej tkaniny, pierwsze sztandary i chorągwie. Aby uniknąć pomyłki malowano na nich osobiste znaki książęce, które najczęściej odnosiły się do symboliki pogańskiej.
Wojska białoruskie i władza książęca okresu połockiego posługiwały się czerwonymi chorągwiami. Nie wiemy jakie znaki-herby były umieszczane na nich. Mogły to być podobizny chrześcijańskich świętych albo połocki wariant "Tryzuba".
W pierwszej połowie XII wieku w zachodniej części Księstwa Połockiego zaczęło formować się Wielkie Księstwo Litewskie, które traktuję się jako kontynuację państwowości i tradycji narodu białoruskiego. Przyjmując polityczno - ekonomiczne i kulturalne dziedzictwo połockie, władcy nowego księstwa także posługiwali się czerwonymi sztandarami.
Poczynając od Giedymina herbem dynastii był, trochę zmieniony, "Tryzub" połockich Rogwołodowiczów, który później otrzymał nazwę "Kolumny".
Od drugiej połowy XIII wieku herbem Wielkiego Księstwa Litewskiego, stał się wizerunek rycerza na koniu - "Pogoń" uważa się, że pierwotnie był to symbol Połocka i Nowogródka. Od początku XV wieku na szczycie "Pogoni" spotyka się krzyż z krótszą, górna belką poprzeczną. Był on typowym symbolem chrześcijańskim na Białorusi w XI-XIV wieku. Pierwsze wzmianki o sztandarach z wizerunkiem "Pogoni" pochodzą z czasów bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku.
Z upływem czasu w Europie rozpowszechnił się zwyczaj zastępowania herbu kolorowym pasem tkaniny. Zgodnie z prawami heraldyki, górną część sztandaru powinien zajmować kolor herbowy, niżej umieszczany miał być kolor sztandaru. Nie później jak na początku XVI wieku powstał nasz biało-czerwono-biały sztandar, gdzie górna warstwa to kolor "Pogoni", środkowa - prawieczny kolor samego sztandaru, a na dole - kolor tarczy rycerskiej z Pogoni (zaznaczyć trzeba, że oprócz bieli były to także inne kolory - czerwony i niebieski). Najstarszym zachowanym wizerunkiem białoruskiego sztandaru jest obraz przedstawiający zwycięską bitwę z moskalami pod Orszą z 1514 roku.
Pod koniec XVIII wieku, w czasach rosyjskiej okupacji, "Pogoń" występowała w herbach niektórych białoruskich miast i obwodów administracyjnych. Czasami kolory sztandaru były wykorzystywane jako znak formacji wojskowych rekrutowanych z terytoriów Białorusi. Podczas powstań antymoskiewskich "Pogoń" była symbolem powstańców.
W 1918 roku razem z odrodzeniem naszej państwowości, herb "Pogoń" i biało-czerwono-biała flaga zostały uznane za symbole państwowe Białoruskiej Republiki Ludowej. Po wprowadzeniu na Białorusi reżimu bolszewickiego, uznawanie i posługiwanie się naszymi historycznymi symbolami było surowo karane, nawet długoletnimi wyrokami łagrów.
Wymienianymi w latopisach pierwszymi stolicami księstw białoruskich w IX-X wieku były Połock, Smoleńsk i Turów (Połacak, Smalensk i Turaŭ). Po tym jak Smoleńsk i Turów popadły w czasową zależność książąt kijowskich, Połock pozostał jedynym centrum potężnego państwa - Księstwa Połockiego. Miasto to szczególne znaczenie polityczne zyskało w XI wieku, za panowania Wsiesława Czarodzieja, a kulturowy rozkwit to zasługa panowania jego następców w XII wieku. Po rozbiciu dzielnicowym Księstwa Połockiego, na zachodzie Białorusi zaczęło formować się nowe państwo białoruskie - Wielkie Księstwo Litewskie. Jego stolicą Wielki Książę Mendog ustanowił Nowogródek (Navahradak). W 1323 roku Wielki Książę Giedymin przeniósł stolicę do Wilna (Vilnia). Wilno pozostało miastem stołecznym naszego państwa do XVIII wieku. Jednak zostało ono centrum białoruskiego życia politycznego i kulturalnego prawie do połowy XX wieku. Wraz z utworzeniem w 1918 roku Białoruskiej Republiki Ludowej, a w 1919 roku Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej polityczną stolicą Białorusi został Miensk, przemianowany przez bolszewików w 1939 roku na Mińsk.
Może, sygnet księcia Iziasława, syna Rognedy, może pierścień sławnego księcia Wsiesława Czarodzieja, dzięki którego panowaniu nasze Księstwo Połockie osiągnęło największą potęgę? A może rękopis Ewangelii Turowskich z IX wieku, czy Biblia Franciszka Skaryny? Pewnie ktoś powie, że to właśnie obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej albo Matki Boskiej Żyrowickiej, do których modliły się całe pokolenia Białorusinów. Niektórzy będą twierdzić, że to pieczęć przywódcy powstania 1863 roku - Wincentego Konstantego Kalinowskiego albo rządowa pieczęć Białoruskiej Republiki Ludowej.
Ale dla naszego narodu istnieje skarb bardziej kosztowny i drogi, jest to krzyż. Krzyż zrobiony w 1161 roku przez jubilera Bohszama (Łazarza) dla świątyni Spasa w Połocku. Uważany za największy zabytek białoruskiej sztuki. Jest to także chrześcijańska relikwia, ponieważ w jego wnętrzu znajdują się kropla krwi Chrystusa, drewno ze Świętego Krzyża, i inne relikwie, przysłane w starożytności do Połocka z Kontantynopola i Jerozolimy. Przede wszystkim jest to dla nas bezcenny, dlatego, że jest to krzyż świętej patronki naszej ziemi - Eufrozyny Połockiej, naszej świętej nauczycielki.
W czasie II wojny światowej krzyż zaginął. Przez długi czas jego poszukiwaniami zajmowali się tylko entuzjaści, teraz jego odnalezieniem zajmują się białoruskie władze i Interpol.
25 marca (1918 r.) - Dzień Niezależności. W tym dniu Trzecia Ustawa Zasadnicza Białoruskiej Republiki Ludowej ogłosiła BRL państwem niezależnym i wolnym.
15 lipca (1410 r.) - Święto Grunwaldu (Święto Zwycięstwa Pod Dubrowną) - dzień zwycięstwa zjednoczonych wojsk białoruskich i polskich nad Krzyżakami.
6 sierpnia (1517 r.) - Dzień Druku - w Pradze wydrukowano pierwszą białoruską książkę Franciszka Skaryny.
25 sierpnia (1991 r.) - Dzień Odrodzenia - uchwalenia Deklaracji o Suwerenności Państwowej Białorusi i nadanie jej mocy prawa konstytucyjnego, odnowienie niezależnej państwowości.
8 września (1514 r.) - Święto Zwycięstwa Pod Orszą (Dzień Białoruskiej Chwały Wojskowej). Wojska białoruskie doszczętnie rozbiły trzykrotnie większe oddziały wojsk moskiewskich, powstrzymując na pewien czas rosyjska agresję na Białoruś.
29 września (1529 r.) - Dzień Przyjęcia Statutu. W tym dniu, z polecenia Wielkiego Księcia skierowanego do Sejmu, został wprowadzony w życie pierwszy Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego.
27 listopada (1920 r.) - Dzień Powstania Słuckiego (Dzień Bohaterów). W tym dniu rozpoczęły się zbrojne działania antybolszewickie wojsk pierwszego Pułku Słuckiego BRL.